Մարաշ

Քաղաք
Մարաշ
Երկիր	Թուրքիա
Տարածութիւն	3017 քմ²
ԲԾՄ	67±1 մեթր
Բնակչութիւն	443 575 մարդ (2012)
Ժամային գօտի	UTC 3։00
Հեռախօսային ցուցանիշ	0344
Փոստային ցուցանիշ	46000
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	46

Մարաշ ((թուրք.)Kahramanmaraş, հերոս մարաշը), կը գտուի Լեռնային Կիլիկիոյ մէջ՝ Ատանայէն մօտ 60 ք․մ․ հիւսիս՝ Տաւրոսի լանջերուն, Սէյհան կամ Ճիհուն գետի արեւելեան հովիտին մէջ։ Մարաշը ժամանակին Կիլիկիայի կարեւորագույն եւ հարուստ քաղաքներէն էր։

Կազմուած էր 5 գաւառակներէ՝ 552 գիւղերով, Մարաշի գաւառակներն էին՝ Մարաշի, Զեյթունի, Ալբիստանի, Անտրունի (Անդերունի) եւ Բազարջակի:

Անուն

Մարաշ անունը յայտնի է հին ժամանակներէն։ Պտղոմէոսը կը յիշէ զայն՝ Marash ձեւով։ Քաղաքի Գերմանիկ(ե) անունը, տրուած է հռոմէական զօրավար Գերմանիկոսի (Տիբերիոս կայսեր եղբորորդին) անունով, որ Ք.ա․ 18 թուաիանին եկած է Կոմագենէ՝ այս երկրի գործերը կարգավորելու։ Մարաշի «Գուրգում» անունը ոմանք կը նոյնացնեն Միխայիլ Ասորիի յիշատակած «Ճոճում» տեղանուան հետ։

Պատմական տեղեկանք

Կը համապատասխանէ հին Կոմմագեէնին, ապա` Եփրատացւոց աշխարհի երկրին: Կազմեր է Երրորդ Հայքի մէկ մասը։

Մարաշի տեղը յաճախակի փոփոխութիւններու ենթարկուած է։ Հնագոյն տեղը գտնուած է այժմեան Մարաշէն 5-6 ք․մ․ արեւելք, Էրքենեզ գետակի ափին։ Բիւզանդա-արաբական արշաւանքներու հետեւանքով այդ վայրը աւերակի կը վերածուի, եւ Հալէպի Սէյֆ Ատտաուլէ իշխանի կողմէ կը կառուցուի նոր քաղաք, այժմեան քաղաքէն 1 ք․մ․ հարաւ-արեւելք գտնուող Գարա Մարաշի տեղը։ Ըստ այդմ Մարաշի յայտնի կը դառնայ նաեւ Գարա Մարաշ անունով։ Մարաշի միջնաբերդը շինուած է բիւզանդական շրջանին եւ միջին դարերուն կոչուած է «Մարուանի»։ Բիւզանդական տիրապետութեան ժամանակ քաղաքի հայերը մեծ թիւ կը կազմէին, ուստի քաղաքը կը յանձնուի հայ իշխաններու տիրապետութեան։ Այդ իշխաններէն էին՝ Գէորգ Մլեհը (915), Փիլարաոս Վարաժնունին (Ժանտ Փիլարտօ», 1065), Թաթուլը (1100)։ Հայկական տիրապետութեան շրջանին եղած է եպիսկոպոսանիստ, իսկ 1065 թուականին, կարճ ժամանակ՝ կաթողիկոսանիստ։ Կիլիկիոյ մէջ՝ Եդեսիոյ իշխանութեան հաստատումէն ետք, Մարաշը կը դառնայ այդ իշխանութեան աւաններէն մէկը։ Սելճուքներու տիրապետութեան անկումէն ետք, Մարաշ կը միացուի Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան։ Լեւոն Բ․ այն կը գրաւէ 1189 թ․, Հեթում Ա՝ 1266 թ։ XVI դ Մարաշի անցեր է օսմանեան տիրապետութեան տակ։ 17-րդ դարու սկիզբին Զուլկադրեան թուրք Ալա Ատտոուլէ պէյը կը տեղափոխէ այժմեան վայրը։ Մարաշ մեծապէս աւերուած է 1114 թ․–ի երկրաշարժի ժամանակ։ 1880-ական թթ․ երկու մեծ հրդեհներու ժամանակ այրած են հայկական թաղերն ու շուկան։

Քաղաքը ունի շատ առողջարար կլիմայ, իսկ ջուրը՝ ընտիր է։ Մարաշցիները աչքի ինկած են, որպէս՝ լաւ կահագործներ, կը համարուին հաստ շալագործներ։ Արտահանած են արծաթաթել գործուածքներ եւ բամպակեղէն։ Կրթական առումով Մարաշը ժամանակին յառաջադէմ քաղաք եղած էր։

Մարաշի մօտ կը գտնուէին՝ Շուղուրի Կարմիր վանքը եւ Վարագայ վանքը։ Ի դէպ, վերջինս պէտք չէ շփոթել Վասպուրականի Վարագի հետ։

Բնակչութիւնը

Մարաշի հնագոյն բնակիչները եղած են խեթերը։ Հետագային կը զօրանայ սեմական (ասորական) տարրը։ Մակեդոնական եւ սելեւկեան տիրապետութեան շրջանին, այստեղ կը բնակին նաեւ յոյներ եւ հրեաներ։ Հայերը, նոյնպէս, Մարաշի մէջ բնակութիւն հաստատած են կանուխ ժամանակներէն։ Յովհան Ոսկեբերանի վկայութեամբ՝ Կոկիսոնի գաւ–ը հայկական էր։ Այդ ժամանակներէն ալ կը զօրանայ հայերու հոսքը դէպի Մարաշ եւ շրջակայքը։ Խաչակրաց արշաւանքներու շրջանին՝ Մարաշի մէջ եւ անոր շրջակայքը, հայերը բնակչութեան գերակշռող տարրն էին։ Մարաշի հայերու զբաղումը այգեգործութիւնն ու երկրագործութիւնն էր։ Առաւել տարածուած գիւղատնտեսութեան մէջ մշակուած էին՝ բրինձը, բամպակը, ծխախոտը, խէժը։ Մարաշի դաշտը, ուր կը մշակէին ցորեն, բրինձ, բամպակենի, կ'ոռոգուէր 7 գետակներով։

Բացի երկրագործութենէն եւ պտղաբուծութենէն, Մարաշի հայերu զբաղած են արհեստներով (փայտագործութիւն, գուլպայագործութիւն, կաշեգործութիւն, ներկարարութիւն, կօշկակարութիւն, մուշտակագործութիւն, կահագործութիւն) եւ վաճառականութեամբ։ 1890-ական թթ․ այստեղ կային 1900 խանութ, 7 իջեւանատուն, 11 բաղնիք, 281 արհեստանոց, 2 օճառի տնայնագործական ձեռնարկութիւն, 11 փուռ։ Մարաշի հայկական լուսաւորչական, կաթոլիկական եւ բողոքական համայնքներն ունէին 12 եկեղեցի (Ս. Գէորգ, Ս. Աստուածածին, Ս. Կարապետ, Ս. Սարգիս, Ս.Ստեփանոս, Ս. Քառասուն մանկունք եւն․), որոնցմէ 6-ին կից կային նախակրթարան դպրոցներ։ Կոտորածի նախօրէին, Մարաշի մէջ գործող նշանաւոր վարժարանները, Ազգային կեդրոնականը եւ Յ. Մալճեանինն էին։ Ունէր ճեմարան, բարեսիրական հաստատութիւններ, հիւանդանոցներ։ Այստեղ լոյս տեսած է «Ճշմարտութիւն» (1919) պարբերականը։

Եղեռնէն առաջ Մարաշի մէջ կը բնակէին մօտ քսան հազար հայեր։10-րդ դ. վերջերին ուներ 178000 բնակիչ, որից 50000-ը` հայ, մնացածը` թուրք, քուրդ և արաբ։

20-րդ դ. սկզբին ուներ 18105 քառ կմ տարածք, որից 105100 հա մշակելի հողեր, իսկ 45000 հա անտառներ էին։

Յայտնի անձինք

Մարաշ ծնած են հրապարակախօս, խմբագիր, հասարակական գործիչ, Նիւ Եորքի ամերիկեան միջազգային ակադեմիոյ պատուաւոր դոկտոր՝ Գերասիմ Փանոսի Ահարոնեանը (1916), մշակութային գործիչ՝ Գրիգոր Ասթարճեանը (1888), պատմաբան՝ Յարութիւն Աստուրեանը (1880), պատմագէտ դոկտոր, պրոֆ․՝ Ա.Գ. Սանճեանը (1921), աշուղներ՝ Արմենակ Արըգեանը (1865), Յարութիւն Արըգեանը (1870 - 1918)։

Մարաշի անկումը

1919թ. Սեպտեմբերին անգլիացիները կը սկսին հեռանալ Մարաշէն։ Անոնց կը փոխարինեն ֆրանսիական զօրախումբը։ Հետագայ ամիսներուն բազմաթիւ բախումներ տեղի կ'ունենան թուրքերու ու ֆրանսացիներու միջեւ, եւ վերջիններս նոյնպէս կը հեռանան Կիլիկիայէն։

Մինչև բռնագաղթը այստեղ ապրող աւելի քան 38000 հայ բնակչութենէն բռնագաղթէ ետք մնաց 10000 հայ, որոնց մէկ մասն ալ կոտորուեցան հետագայ կռիւներու ընթացքին, իսկ փրկուածները առմիշտ հեռացան իրենց հայրենիքէն։

Ծանօթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։