Համօ Օհանջանեան

Համօ Օհանջանեան
Ծնած է	1 Փետրուար 1873(1873-02-01)
Ծննդավայր	Ախալքալաք, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն
Մահացած է	31 Յուլիս 1947(1947-07-31) (74 տարեկանին)
Մահուան վայր	Գահիրէ, Եգիպտոսի թագավորություն
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն  Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն
Ազգութիւն	Հայ-1">[1]
Կրօնք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Ուսումնավայր	Լոզանի Համալսարան
Մասնագիտութիւն	քաղաքական գործիչ, բժիշկ, դիւանագէտ
Վարած պաշտօններ	Հայաստանի Հանրապետութեան Վարչապետ եւ Արտաքին գործերու նախարար
Անդամութիւն	Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութիւն
Կուսակցութիւն	Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն
Ամուսին	Ռուբինա Արեշյան?

Համօ Օհանջանեան, ծնած է 1 Փետրուար 1873(1873-02-01), Ախալքալաք, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն - 31 Յուլիս 1947(1947-07-31), Գահիրէ, Եգիպտոսի թագավորություն Մկրտութեան անունը՝ Համազասպ, կուսակցական անունը՝ Մհերեան: Հայ քաղաքական գործիչ, ա­զատ ու ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի կեր­տիչ­նե­րէն, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան երրորդ վարչապետ: Անարատ եւ անբասիր հասարակական եւ յեղափոխական գործիչ, Հ.Յ.Դ. բիւրոյի անդամ:

Կեանքը

Ծնած է 1873-ին, Ախալքալաք, Խասպաղջայի հանդիպակաց «Օհանջանովենց» թաղը, բազմանդամ ընտանիքի մը յարկին տակ:

Ուսումը ստացած է Թիֆլիս-ի մէջ. աւարտած է Թիֆլիսի պետական քիմիական համալսարանը ապա ուսանած բժշկութիւն՝ Զուիցերիոյ եւ Մոսկուայի համալսարաններուն մէջ։ Ուսանողական ըմբոստացումներուն իր գործօն մասնակցութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ հեռացուի ոչ միայն համալսարանէն, այլեւ՝ Մոսկուայէն: Կը վերադառնայ Թիֆլիս, ուր 1897-ին իրեն կը միանայ ուսանողական տարիներու իր ընկերուհին՝ ռուս յեղափոխական Ռուբինա Արեշեանը. կ'ամուսնանան եւ կ'ունենան երեք զաւակ՝ 2 մանչ (Մոնիք եւ Արիք) եւ դուստր մը (Կալիա):

1899-ին, ուսումը շարունակելու նպատակով, Համօ Օհանջանեան կ'երթայ Լօզան, Զուիցերիա: Երեք տարի կը հետեւի բժշկութեան մասնագիտացման՝ միաժամանակ բոլոր ուժերով նուիրուելով ուսանողական շրջանակներու մէջ յեղափոխական քարոզչութեան եւ ցուցական գործունէութեան:

Թիֆլիսիէն արդէն ծանօթացած էր Քրիստափորի հետ եւ իրենց միջեւ ստեղծուած գաղափարական կապն ու մտերմութիւնը աւելիով կը խորանան, Լօզանի մէջ Համօ Օհանջանեանի ծաւալած աշխոյժ գործունէութեան ընթացքին: Քրիստափոր մեծ համարում ունէր բժշկութեան ուսանողին գաղափարական ուղղութեան, յեղափոխական բարոյականին եւ հանդարտաբարոյ խառնուածքին, բայց միաժամանակ անզիջող՝ սկզբունքայնութեան նկատմամբ: Այդ մտերմութիւնն ու գործակցութիւնը մեծապէս կ'օգնեն, որպէսզի Դաշնակցութեան հիմնադիր սերունդին ուղղակի մաս չկազմած Համօ Օհանջանեանը, 1902-ին ուսումը աւարտելով եւ Թիֆլիս վերադառնալով, ամբողջութեամբ նուիրուի յեղափոխական գործունէութեան՝ հանրային եւ կուսակցական բարձրագոյն պատասխանատուութեանց կոչուելով:Ուսանողական շրջանին, իբրեւ դաշնակցական գործիչ, մտերիմ կապերով կապուած է Քրիստափոր Միքայէլեանի հետ, թէ՛ Կովկասի եւ թէ՛ Զուիցերիոյ մէջ:

Համօ Օհանջանեան բախտորոշ դեր կը կատարէ 1900-ականներու դաշնակցական երիտասարդութեան եւ ՀՅԴ հիմնադիր սերունդին միջեւ գաղափարական ու կազմակերպական կամրջումը ամրապնդելու կենսական գործին մէջ:

Համալսարանական շրջանը աւարտելէ ետք, կը հաստատուի Թիֆլիս, իբրեւ բժիշկ եւ ամբողջութեամբ կը նուիրուի հանրային – կուսակցական գործունէութեան:

• Եղած է Հ.Յ.Դ. Արեւելեան Բիւրոյի անդամ եւ կուսակցութեան ներկայացուցիչը արտաքին աշխարհի առջեւ:
• Իր ջանքերով լոյս տեսած են «Յառաջ» օրաթերթը եւ «Յառաջ» մատենաշարը:
• Անգնահատելի եղած է իր դերը «անջատական» եւ «միհրանական» շարժումներու ժամանակ:
• իր համոզումներով եւ խառնուածքով կեդրոնական տեղ գրաւած է Դաշնակցութեան մէջ եւ եղած է միութեան կապը աջ ու ձախ կողմերու համար:
• Հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման 1903-ի ցարական որոշումին դէմ համաժողովրդային բողոքին եւ պայքարին դրօշակիրներէն մէկը եղած է:
• Յանուն Երկրի զինման եւ ազատագրական պայքարի ուժեղացման Դաշնակցութեան ձեռնարկած «Փոթորիկ»-ի դրամահաւաքին իր աշխոյժ մասնակցութիւնը բերած է Քրիստափորի կողքին:
• ՀՅԴ Երրորդ եւ Չորրորդ Ընդհանուր ժողովներուն իր մասնակցութեամբ, նաեւ ՀՅԴ Արեւելեան Բիւրոյի իր անդամակցութեամբ, Համօ պատմական դեր կատարած է՝ Դաշնակցութիւնը փրկելով ներքին պառակտման փորձերէն, աննկուն հաստատակամութեամբ դիմագրաւելով եւ ձախողութեան դատապարտելով Դաշնակցութիւնն ու ընդհանրապէս հայ ազգային-ազատագրական շարժումը աջի եւ ձախի, արեւմտահայու եւ արեւելահայու բաժնելու ցարական սադրանքները:
• Պատասխանատուութեան այդ դիրքէն Համօ Օհանջանեան աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալած է 1905-ի համառուսական առաջին յեղափոխութեան շրջանին՝ թէ՛ ցարական կարգերը ժողովրդավարական արմատական բարեկարգման ենթարկելու պայքարին մասնակցելու, թէ՛ ցարիզմի հրահրած հայ եւ թաթարական ընդհարումները հակակշռելու առումներով:
• Յատկապէս, Համոյի նկատմամբ դաժան գտնուած է ցարական իշխանութիւնը: Մինչեւ 1912-ի «Դաշնակցութեան Դատը», Համօ ահաւոր չարչարանքներու ենթարկուած է Մետեխի մէջ, որպէսզի խոստովանի Դաշնակցութեան «մեղքերը»:
• 20 Մարտ, 1912-ին, չորս տարուան տաժանակիր աշխատանքի դատապարտուած Համօ Օհանջանեան կ’աքսորուի Սիպերիա հիւծած եւ հիւանդ վիճակի մէջ։ Ռուբինա Արեշեան կ’երթայ Սիպերիա զինք խնամելու համար: Հոն կ’ամուսնանայ Հ. Օհանջանեանի հետ եւ կը դառնայ Ռուբինա Օհանջանեան: ազատ արձակուած է՝ 1915-ին:
• Կարեւոր մասնակցութիւն ունեցած է Վանի մէջ, ուր թրքական լուծէն ժամանակաւորապէս ազատագրուած հայութեան կառավարիչ կարգուած էր Արամ Մանուկեան, իսկ Համօ անոր աջ բազուկը: Առաջին Աշխարհամարտի բռնկումէն ետք, երբ ռուս - թրքական պատերազմը թափ կ'առնէ, ցարական քաղաքականութիւնը շրջադարձ կը կատարէ եւ Հայ Կամաւորական Շարժման առաջացման նպատակով, Դաշնակցութեան առջեւ ասպարէզ կը բացուի, Համօ Օհանջանեան սիպիրեան իր կալանավայրէն ուղղակի Թիֆլիս կը վերադառնայ եւ, իբրեւ բժիշկ, իր պատասխանատու դերակատարութիւնը կը ստանձնէ ռազմաճակատներու վրայ Հայ Կամաւորական Գունդերու մղած կռիւներուն ընթացքին։ Յատկապէս հայ զինուորներու խնամատարութեան մէջ օրհնաբեր կ'ըլլայ Համոյի գործունէութիւնը։
• Վարչապետ նշանակուած է 1920-ին, Հայաստանի առաջին հանրապետութեան օրով:
• Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, անցած է Պարսկաստան եւ այնտեղէն Գահիրէ, ուր մնացած այնուհետեւ:

Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնը եւ Օհանջանեանի կառավարութիւնը

Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք, ռուսական զօրքերը կը լքեն կովկասեան ճակատը։ Հայ ազգային խորհուրդը Գերմանիա կ'ուղարկէ պատուիրակութիւն մը ՝ Օհանջանեանի գլխաւորութեամբ, սակայն բանագնացները չեն կրնար լուծել դրուած խնդիրը։ 1918 Մայիսին, Օհանջանեան գործօն մասնակցութիւն կ'ունենայ Ղարաքիլիսէյի ճակատամարտներուն։ Նոյն ճակատամարտին կը զոհուի իր անդրանիկ որդին։ 28 Մայիսին, Հայաստան անկախ կը հռչակուի։ Անդամ էր Փարիզ մեկնող Հայաստանի Հանրապետութեան Պատուիրակութեան՝ Աւետիս Ահարոնեանիգլխաւորութեամբ: 1919 –ին, Հ.Յ.Դ. 9-րդ ընդհանուր ժողովին, Օհանջանեան կ'ընտրուի բիւրոյի անդամ։ 1920-ին, Ալեքսանդր Խատիսեանի հանրապետական դահլիճին մէջ կը դառնայ արտաքին գործերու նախարար: Կը նախագահէ Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ դահլիճին:

1919-ին անկախ Երեւանի մէջ գումարուած ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովին կ'ընտրուի ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, իր մեծ օժանդակութիւնը կը բերէ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին-դիւանագիտական կապերու ընդլայնումին եւ ամրապնդումին: Կ'ըլլայ Հաշտութեան խորհրդաժողովներուն մասնակցող Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան փոխնախագահ: Իսկ Մայիս 1920-ին, երբ բոլշեւիկեան դաւադիր ըմբոստացումը տեղի կ'ունենայ, կը գլխաւորէ Բիւրօ-կառավարութիւնը՝ անոր վարչապետութիւնն ու արտաքին գործոց նախարարութիւնը ստանձնելով:

Օհանջանեանի կառավարութիւնը կը յաջողի վերջ տալ երկրին մէջ թեւածող ապստամբական շարժման: խստօրէն կը պատժէ կազմակերպիչները, բանակի միջոցով կը ճնշէ նաեւ Հայաստանի քանի մը գաւառներու մէջ ծայր առած թաթարական խռովութիւնները:

Օգոստոսի 10-ին կը ստորագրուի Սեւրի դաշնագիրը. միացեալ Հայաստան ստեղծելու դարերու նուիրական երազը, իրականութիւն կը դառնայ այս կառավարութեան օրով:Ան յատուկ ուշադրութեան առարկայ կը դարձնէ նաեւ հայ-ռուսական յարաբերութիւնները եւ յատուկ յանձնարարականով մը Մոսկուա կ'ուղարկէ Լեւոն Շանթը` բանակցելու բոլշեւիկեան կառավարութեան հետ:

Օհանջանեանի վարչապետութիւնը կ'ապրի ծանր օրեր: Սեպտեմբերին կը սկսի հայ-թրքական պատերազմը, ճակատը ներսէն կը քայքայէին հայ բոլշեւիկները: Ի վերջոյ, 23 Նոյեմբերին Կառավարութիւնը հրաժարական կը ներկայացնէ, Օհանջանեանի խօսքով, «նկատի ունենալով հանրապետութեան շահերը»:

Հետխորհրդային շրջան

Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, բոլշեւիկները կը հետախուզեն Օհանջանեանի փոքրիկ բնակարանը, որ կը գտնուէր ներկայիս Ամիրեան փողոցին մէջ։ Ան կը ճաշակէ Երեւանի բանտի դառնութիւնները: Կը փորձէ Հայրենիքը լքել, սակայն հայ-վրացական սահմանին վրայ կը ձերբակալուի։ Ինք եւ շատերը կը փրկուին 1921-ի փետրուարեան ապստամբութենէն։ Ապրիլին, Օհանջանեան կը հեռանայ Լեռնահայաստան, այնուհետեւ Յունիսին՝ Պարսկաստան, քիչ ետք՝ Եգիպտոս (կը Հաստատուի Գահիրէ), ուր կը զբաղի բժշկութեամբ:

Համօ Օհանջանեան՝ Համազգայինի հիմնադիրներէն մէկը

Գիտակից այն ահաւոր վտանգին, որ կը սպառնար սփիւռքի հայութեան, 1928-ին, հայ մշակոյթի ճանապարհով հայութիւնը հայ պահելու ճիգին կը նուիրուի իր բարեկամներուն եւ գործակիցներուն հետ, դառնալով յամառ պաշտպանն ու պահապանը Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան, որու հիմնադիրներէն մէկն էր եւ նախագահը ամբողջ տասնութ տարիներ, մինչեւ իր մահը՝ 31 Յուլիս, 1947։ Անոր տապանաքարին վրայ գրուած է «Ապրեցաւ ինչպէս քարոզեց»։ Իր մահէն ետք, Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան նստավայրը կ'ըլլայ Պէյրութի մէջ:

Տէր կանգնելով հանդերձ Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ Համազգայինի մասնաճիւղերուն, Փարիզ գտնուած միջոցին, հիմը կը դնէ Փարիզի մասնաճիւղին, ինչպէս նաեւ իր մեծ ներդրումը կ'ունենայ 1930-ին Պէյրութի մէջ բացուած երկրորդական վարժարանին՝ Հայ Ճեմարանին հիմնադիրներու զմայլելի կամքով եւ աննկուն զոհողութիւններով:

Հ. Օհանջանեան ամէն տեսակի մեծ տիտղոսներու փոխարէն սիրով յանձն կ'առնէ հայ մշակոյթի համեստ գործիչի անունը ու ջանք չի խնայեր կանգուն պահելու Համազգայինը եւ անոր հիմնած Ճեմարանը:

Օհանջանեան Մարդը

Մարդ­կա­յին յա­րա­բե­րու­թեանց մէջ դիւ­րա­հա­ղորդ եւ բա­րե­համ­բոյր, անձ­նո­ւիր­ման մէջ հե­տե­ւո­ղա­կան եւ լուռ, բո­լո­րին հաս­նող եւ ա­մէ­նուն կող­մէ վստա­հու­թեան ար­ժա­նա­ցող խառ­նո­ւած­քով, ­Թիֆ­լի­սի եւ ընդ­հան­րա­պէս ­Կով­կա­սի հա­յու­թեան ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կան եւ յե­ղա­փո­խա­կան կեան­քի ա­ռա­ջա­տար ու­ժե­րէն մէ­կը։

Անոր բա­րու­թիւ­նը ո՛չ բնա­զան­ցա­կան սկզբունք էր, ո՛չ ճգնա­ւո­րի հա­մա­կեր­պու­թիւն եւ ոչ ալ թու­լամ­տու­թիւն ու ան­տար­բեր մեղ­կու­թիւն, այլ շի­նիչ, կե­նա­րար եւ գի­տա­կից ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն մը, որ ա­նընդ­հատ կը պայ­քա­րէր՝ չա­րի­քը խա­փա­նե­լով եւ վսեմը կը կեր­տէր՝ հի­նը տա­պա­լե­լով։ Բա­րի­քը, անոր հա­մար, հան­րա­յին կար­ծի­քին տրուած տուր­քը չէր, այլ սրտի ինք­նա­բուխ զե­ղում եւ իր մէջ հան­րա­յին ան­հա­տը լիաց­նող նե­րու­նակ պար­տադ­րանք։

Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան մարմ­նա­ւո­րած է տի­պա­րը ­Մեծ ­Դաշ­նակ­ցա­կա­նին, որ այն­պէ՛ս «ապ­րե­ցաւ, ինչ­պէս քա­րո­զեց»։

Իր անձին օրինակով, գաղափարական համոզումներով եւ բարոյական սկզբունքներով՝ Համօ Օհանջանեան եղաւ դաշնակցական ա՛յն գործիչը, որ իր կեանքի բոլոր հանգրուաններուն արժանաւորապէս բարձր պահեց արիւնոտ դրօշը հայ ժողովուրդի պայքարին՝ յանուն Արդարութեան եւ Իրաւունքի նուաճումին։ Կարելի է ըսել, որ Համօ Օհանջանեան իր երկրին, իր ժողովուրդին տուած է ամէն ինչ, ինչ որ ունէր: Մայիս 1918-ին Ղարաքիլիսայի հերոսամարտին կը զոհուի անոր անդրանիկ որդին: Քոյրը` Սաթենիկ, նոյն թուականին կը մահանայ տիֆէն` հիւանդանոցը վիրաւորներ խնամելու ատեն:Գործօն հասարակական, կուսակցական կեանք կը վարէր նաեւ Օհանջանեանի կինը` Ռուբինա Արեշեանը, որ Սուլթան Համիտի դեմ մահափորձի անմիջական կազմակերպիչներէն էր եւ ՀՅԴ հիմնադիր Քրիստափոր Միքայէլեանի հոգեզաւակը:

Աղբիւրներ

• 28 Մայիս, Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան 96 - Ամեակ, Հրատարակութիւն՝ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի կեդրոնական կոմիտէի, 2014, էջ 32
• «Ազդակ» Օրաթերթ, 24 Յունուար,2015:
• «Ազդակ» Օրաթերթ, 1 Օգոստոս,2017: