Ծարիր

Ծարիր, քիմիական տարր, նշանակումը՝ Sb (լատ.՝ Stibium-էն), կարգահամարը՝ 51 է, հիւլէական զանգուածը՝ 121.75։ Պարբերական համակարգի 5րդ պարբերութեան 5րդ խումբի քիմիական տարր։ Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ ¹²¹Sb (57.25%) եւ ¹²³Sb (42.75%)։

Պատմութիւն

Ծարիրը յայտնի է տակաւին հնագոյն ժամանակներէն։ Արեւելքի երկիրներուն մէջ անիկա կիրառուած է մօտ 5000 տարի առաջ՝ անօթներ եւ սպասքներ պատրաստելու համար։ Ք.Ա. 19^րդ դարուն Հին Եգիպտոսի մէջ ծարիրափայլի փոշին (բնական Sb₂S₃) օգտագործած են հոները սեւցնելու համար։ Հին Յունաստանի մէջ ծարիրը յայտնի եղած է որպէս stimi եւ stibi, հոստեղէն ալ՝ լատ.՝ stibium-ը։ Եւրոպական քանի մը լեզուներու մէջ ընդունուած է նաեւ antimonium անուանումը։ Եգիպտացիները ծարիրը կը պատկերէին

034

գաղափարագիրի տեսքով:

Քիմիական Յատկութիւններ

Երկրակեղեւին ծարիրի պարունակութիւնը 5•10⁻⁵% է (ըստ զանգուածի)։ Ամէնատարածուած միներալը ծարիրափայլն է՝ Sb₂S₃։ Ծարիրը յայտնի է քանի մը ալոտրոպ ձեւափոխութիւններով։ Սովորական գորշ ծարիրը ճերմակ֊արծաթափայլ մետաղ մըն է, խտութիւնը՝ 6690 քկ/մ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 630, 5°C, եռմանը՝ 1635-1645°C։ Միացութիւններուն մէջ կը ցուցաբերէ 5, 3 եւ -3 արժէքականութիւն։ Սովորական ջերմաստիճանին օդին մէջ ծարիրը չ'օքսիտանար, հալման ջերմաստիճանէն բարձր տաքցնելու պարագային կ'այրի՝ յառաջացնելով Sb₂O₃ օքսիտը (ճերմակ ծուխ)։

Ծարիրի հանքաքարի բնակտոր

Ծարիրի կազային հնգափղուորիտի (SbF₅) կառուցուածքը

Աշխոյժ կը փոխազդէ հալոկեններու հետ՝ տալով եռարժէք հալոկենիտներ։ Միացութիւններ կը յառաջացնէ արսէնի, ծծումբի եւ լուսաբերի հետ (հալելով). ազոթի եւ ջրածինի հետ՝ չ'առաջացներ, ծարիրաջրածինը կը ստացուի անուղղակի ճամբով։ Ջուրի եւ նօսր թթուներու հետ չի փոխազդեր։ Դանդաղ կը փոխազդէ խիտ աղաթթուի եւ ծծմբական թթուի հետ՝ յառաջացնելով համապատասխանաբար՝ SbCl₃ եւ Sb₂ (SO₄)₃ աղերը։ Խիտ ազոտական թթուով կ'օքսիտանայ՝ յառաջացնելով բարձրարժէք օքսիտ, որ կը նստի _xSb₂O₃•_yH₂O բաղադրութեամբ։ Թթուածինի հետ ծարիրը կը յառաջացնէ Sb₂O₃, Sb₂O₄ եւ Sb₂O₅ օքսիտները։

Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)₃, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։

Ծարիրի միջմետաղական միացութիւնները (AlSb, GaSb, InSb եւ այլն) կիսահաղորդիչներ են։ Բազմաթիւ մետաղներուն հետ ծարիրը կը յառաջացնէ տարբեր համաձուլուածքներ, որոնց վրայ ալ հիմնուած է անոր կիրառութիւնը։

Կիրառութիւն

Միացութիւնները օգտագործուած են օրկանական սինթեզով (օրինակ՝ SbCl₃, SbCl₅), ռետինի արդիւնաբերութեան (Sb₂S₃, Sb₂S₅) եւ այլ բնագաւառներու մէջ։ Կը մտածուի հանքը (սուլֆիտային կամ օքսիտային) մետաղագործական կամ հրամետաղագործական եղանակներով մշակել։

Ծարիրը օրկանիզմի մէջ

Ծարիրի պարունակութիւնը (100 կ. չոր նիւթին) բոյսերուն մէջ 0.006 մկ. է, ծովային կենդանիներու օրկանիզմին մէջ՝ 0.02 մկ., ցամաքային կենդանիներուն մօտ՝ 0.0006 մկ.։ Ծարիրը կենդանիներու եւ մարդու օրկանիզմ կը մտնէ շնչառական գործարաններու կամ ստամոքսաղիքային համակարգի միջոցով։ Ծարիրի կենսաբանական դերը յայտնի չէ։ Ծարիրն ընտրողաբար կը կուտակուի վահանաձեւ գեղձին, լեարդին, փայծաղին մէջ։ Ծարիրի սահմանային թոյլատրելի քանակութիւնը 10⁻⁵-10⁻⁷ կրամ է՝ 100 կ. չոր հիւսուածքին մէջ։

Պաշարները

USGS վիճակագրութեան համաձայն ծարիրի ներկայիս պաշարները պիտի սպառին 13 տարիներու ընթացքին: Թէեւ կը սպասուին նոր պաշարներու յայտնաբերումը:

2015-ին աշխարհի ծարիրի պաշարը

Երկիր	Պաշարներ (ծարիրի պարունակութեան թոն)	Ընդհանուրի %-ը
Չինաստան Չինաստանի ԺՀ	950,000	47.81
Ռուսաստան Ռուսիոյ դաշնութիւն	350 000	17.61
Կաղապար:Country data Բոլիվիա Պոլիվիա	310 000	15.60
Կաղապար:Country data Ավստրալիա Աւստրալիա	140 000	7.05
ԱՄՆ Միացեալ Նահանգներ	60 000	3.02
Կաղապար:Country data Տաջիկստան Թաճիքստան	50 000	2.52
Կաղապար:Country data Հարաւային Ափրիկէ Հարաւ-Ափրիկեան հանր.	27 000	1.36
Այլ երկիրներ	100 000	5.03
Ամբողջ աշխարհ	1 987 000	100.0