Ալիս Գետ

Ալիս գետ
Բնութագիր
Տեղակայում
Երկիր	Թուրքիա
Երկրամաս	Փոքր Ասիա

Ալիս, Ալիոս, Ալիսոս, Ալյուս, Գզըլրմագ, Գզլիրմագ, Գըզըլըրմաք, Լալիս, Խզըըրմախ, Կզըլըրմագ, Կզըլըրմաք, Կզըլիրքակ, Կըզըլիրմակ, Կիզիլիրմակ, Հալիս, Ղզըլըրմաղ, Ղզըլիրմագ, Ղըզըլըրմաղ, Մարասանիտա, Քըզըլըրմաք, գետ Փոքր Ասիոյ մէջ: Սկիզբ կ'առնէ Անդիպոնտական լեռներու արեւմտեան հատուածներէն։ Ունի երկու ակունք։ Մէկը սկիզբ կ'առնէ Քկոսդեղաղի ստորոտէն, իսկ միւսը՝ մեծը՝ Անդիպոնտական եւ Անդիտաւրոսեան լեռնահամակարգերու սահմանագլուխէն՝ Կըզըլդաղի ստորոտէն։ Այս գետը երկաթահանքերով եւ կարմիր հողերով հարուստ լեռներէն բխելու պատճառով ունի կարմիր եւ պղտոր ջուր։ Այն Փոքր Ասիոյ Սեւ ծովը թափող ամենամեծ եւ ջրառատ գետն է։ Սկիզբը հոսելով դէպի հարաւ-արեւմուտք, կ'ոռոգէ Զարա եւ Սեբաստիա քաղաքներու շրջանները, ապա ներառելով շատ վտակներ կը հասնի Անգարայի մարզ։ Առանց թեքելու կը հասնի մինչեւ Եարաբուզուն եւ Կեսարիայէն ոչ հեռու Եուրկյութ հովիտը։ Հոն հանդիպելով Խաջաթաղ լերան կը թեքի հիւսիս-արեւմուտք, յետոյ հիւսիս, ապա հիւսիս-արեւմուտք կազմելով շուրջ 250 քիլոմեթր երկարող աղեղ։ Պաֆրա գիւղաքաղաքէն անցնելով Սինոպի ծոցէն արեւելեան ծայրամասին մէջ կը թափի Սեւ Ծովը: Երկայնքը 1182 քմ է։

Այլ անուանումներ

Ջուրին աղի ըլլալուն պատճառով գետը Հալսի յունարէն՝ «Alos» անուանումը ստացած է։ Հետագային թուրքերը ջուրին կարմրաւուն երանգը նկատի առնելով գետին անունը վերափոխած են իրենց համար՝ Գըզլըրմագ։ Ծանօթ է նաեւ այլ անուանումներով՝ Ալիոս, Ալիսոս, Ալիւս, Գզլիրմագ, Կզըրմաք, Հալիս, Ղըզըլրմազ, Ղզըլըրմաղ, Մարասանիտա, Քըզըլըրմաք։

Վտակները

Գետին վերին, ստորին եւ միջին հոսանքներուն մէջ կը միախառնուին բազմաթիւ վտակներու հետ։ Այդպիսիք են Դուռայի, Միսմիլսի կամ Միսիլ գետերը:

Կամուրջներ

Գետին վրայ կան շարք մը կամուրջներ, որոնք շատ նշանաւոր են։ Միակամարը՝ Կեսարիայէն 14-15 քմ. հեռաւորութեան վրայ է։ Մէկ կամար ունի, հոնկէ ալ կը ծագի անուանումը։ Ունի շուրջ 54 մ.երկայնք, 33 մ. բարձրութիւն եւ 4 մ. լայնք։ Երկրորդը՝ Ծուռ (Էյրի Քյրփու) կամուրջն է, Սեբաստիոյ մօտ։ Ըստ աւանդութեան կամուրջը շինած է Սենեքերիմ արքային դուստրը։ Իր ծանրութեան տակ գետինը չխարխլելու համար ճարտարապետը հիւսիս-հարաւ կամուրջը թեքած է դէպի արեւմուտք։ Յաջորդը Քեսքիկ կամ Գըզլ կամուրջն է՝ մեծ 6 կամարներով շինուած կամուրջ է։ Բացի անկէ նշանաւոր է Գրիգոր Կեսարացիին կողմէ շինուած 14 կամարներով կամուրջը, որ շուրջ 200 տարուան պատմութիւն ունի։ Անիկա նաւարկելի չէ, սակայն ձկնառատ է։ Տեղ-տեղ շփոթուած է Իրիս, տեղ-տեղ Սարոսի վտակ, Ալեոա կամ Ալաւս գետերուն։ Խեթական ժամանակաշրջանին կը կոչուէր Մարասանիտա: Ըստ Հերոդոտի Ալիս սկիզբ կ'առնէ Արմենիա լեռներէն, կ'անցնի Կիլիկիայով Մեթական եւ Լիթիական թագաւորութիւններու սահմանն է։ Հաւանաբար հոս կը խօսուի Ալեուսի մասին։ Մովսէս Խորենացի կը յիշատակէ Ալիա, Ալիս, Ալիոս, Ալիսոս, Ալիաս ձեւերով։