Պատճառականություն

Այս հոդվածը ընդհանրապես պատճառահետեւանքային կապի մասին է․ ֆիզիկայի պատճառականությունը կարդալու համար տես՝ Պատճառականության սկզբունք։

Ռաֆայել Սանտիի «Փիլիսոփայություն» ֆրեսկո (1508). կնոջ աջ ու ձախ կողմերում կանգնած պուտտոներն իրենց ուսերին պահում են CAVSARVM COGNITIO մակագրությամբ ցուցանակներ՝ վերցված Ցիցերոնից, որը նշանակում է «պատճառների իմացություն»

Պատճառականություն (նաև կոչվում է պատճառ-հետևանք կամ պատճառ-էֆեկտ), այն ազդեցությունն է, որով մեկ իրադարձություն, գործընթաց, վիճակ կամ առարկա (պատճառ) նպաստում է մեկ այլ իրադարձության, գործընթացի, վիճակի կամ առարկայի (հետևանք) առաջացմանը, որտեղ պատճառն է մասամբ պատասխանատու էֆեկտի համար, իսկ էֆեկտը մասամբ կախված է պատճառից։ Ընդհանրապես, գործընթացն ունի բազմաթիվ պատճառներ, որոնք, ինչպես ասում են, դրա համար պատճառահետևանքային գործոններ են, և բոլորն էլ դրա անցյալում են։ Հետևանքն իր հերթին կարող է լինել բազմաթիվ այլ հետևանքների պատճառ կամ պատճառական գործոն, որոնք բոլորն էլ ապագայում են։ Որոշ գրողներ կարծում են, որ պատճառականությունը մետաֆիզիկապես առաջ է ժամանակի և տարածության մասին պատկերացումներից։

Պատճառականությունը վերացականություն է, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես է աշխարհը զարգանում։ Որպես նման բազային հայեցակարգ, այն ավելի հարմար է առաջընթացի այլ հասկացությունների բացատրության համար, քան ուրիշ` առավել ֆունդամենտալ հայեցակարգերը։ Այս հայեցակարգը նման է գործունեություն/ակտիվություն (agency) և արդյունավետություն (efficacy) հայեցակարգին։ Այդ իսկ պատճառով, ինտուիցիայի թռիչք է անհրաժեշտ այն հասկանալու համար։ Ըստ այդմ, պատճառահետևանքը թաքնված ( implicit ) է սովորական լեզվի տրամաբանության և կառուցվածքի մեջ, այնպես ինչպես այն բացահայտ ( explicit ) է գիտական պատճառահետևանքային նշագրման լեզվում։

Արիստոտելյան փիլիսոփայության անգլերեն ուսումնասիրություններում «պատճառ» (cause) բառը օգտագործվում է որպես մասնագիտացված տեխնիկական տերմին, Արիստոտելի αἰτία տերմինի թարգմանությունը, որով Արիստոտելը նշանակում էր «բացատրություն» կամ «պատասխան ինչու հարցին»։ Արիստոտելը պատասխանների չորս տեսակները դասակարգել է որպես նյութական, ֆորմալ, արդյունավետ և վերջնական «պատճառներ»։ Այս դեպքում «պատճառը» բացատրությունների բացատրությունն է, և չճանաչելը, որ տարբեր տեսակի «պատճառներ» են դիտարկվում, կարող է հանգեցնել ապարդյուն բանավեճի։ Արիստոտելի չորս բացատրական եղանակներից սույն հոդվածին ամենահամապատասխանը «արդյունավետն» (efficient) է։

Դեյվիդ Հյումը, որպես ռացիոնալիզմի դեմ իր հակադրության մաս, պնդում էր, որ միայն մաքուր բանականությունը չի կարող ապացուցել արդյունավետ պատճառականության իրականությունը. փոխարենը նա դիմեց սովորույթներին և մտավոր սովորություններին, նկատելով, որ մարդկային ողջ գիտելիքը բխում է բացառապես փորձից։

Պատճառականության թեման մնում է ժամանակակից փիլիսոփայության հիմնական առարկան։

Հայեցակարգ

Մետաֆիզիկա

Պատճառի և հետևանքի բնույթը մետաֆիզիկա անունով հայտնի առարկայի շրջանակից է։ Կանտը կարծում էր, որ ժամանակն ու տարածությունը աշխարհի առաջընթացի կամ էվոլյուցիայի մարդկային ըմբռնմանը նախորդող հասկացություններ են, և նա նաև ճանաչում էր պատճառահետևանքայինության առաջնահերթությունը։ Բայց նա չուներ այն ըմբռնումը, որը ձեռք էր բերվել Մինկովսկու երկրաչափության և հարաբերականության հատուկ տեսության հետ կապված, որ պատճառականության հասկացությունը կարող է օգտագործվել որպես ժամանակի և տարածության մասին պատկերացումներ կառուցելու նախնական հիմք։

Գոյաբանություն

Պատճառի և հետևանքի վերաբերյալ ընդհանուր մետաֆիզիկական հարցը հետևյալն է. «Ինչպիսի՞ գոյ կարող է լինել պատճառ, և ինչպիսի՞ գոյ կարող է լինել հետևանք»։

Այս հարցի վերաբերյալ տեսակետներից մեկն այն է, որ պատճառն ու հետևանքը պատկանում են միևնույն տեսակի գոյը, իսկ պատճառականությունը դրանց միջև ասիմետրիկ կապն է։ Այսինքն, քերականորեն իմաստը կլինի ասել կամ «$A$-ն պատճառն է, իսկ $B$-ն՝ հետևանքը», կամ «$B$-ն պատճառն է, իսկ $A$-ն՝ հետևանքը», թեև այդ երկուսից միայն մեկը կարող է իրականում ճշմարիտ լինել։ Այս տեսակետից մեկ կարծիքը, որն առաջարկվում է որպես գործընթացի փիլիսոփայության մետաֆիզիկական սկզբունք, այն է, որ յուրաքանչյուր պատճառ և յուրաքանչյուր հետևանք համապատասխանաբար ինչ-որ գործընթաց է, իրադարձություն, պատահմունք կամ դիպված։ Օրինակ՝ «աստիճանից սայթաքելը պատճառ էր, իսկ ոտքի կոճը կոտրելը` հետևանք»։ Մեկ այլ տեսակետն այն է, որ պատճառներն ու հետևանքները «գործերի դրությունն» են, ընդ որում դրանց ճշգրիտ բնույթն ավելի պակաս խիստ է, քան գործընթացի փիլիսոփայության մեջ։

Հարցի վերաբերյալ մեկ այլ տեսակետն ավելի դասական է, և կայանում է նրանում, որ պատճառն ու դրա հետևանքը կարող են ունենալ տարբեր գոյ։ Օրինակ, Արիստոտելի արդյունավետ պատճառահետևանքային բացատրության մեջ գործողությունը կարող է պատճառ լինել, մինչդեռ մնայուն առարկան դրա հետևանքն է։ Օրինակ, ծնողների գեներատիվ գործողությունները կարող են դիտվել որպես արդյունավետ պատճառ, իսկ Սոկրատեսի ծնվելը որպես հետևանք, Սոկրատեսը համարվում է մնայուն առարկա, որը փիլիսոփայական ավանդույթում կոչվում է «սուբստանցիա», որը տարբերվում է գործողությունից։

Իմացաբանություն

Քանի որ պատճառականությունը նուրբ մետաֆիզիկական հասկացություն է, զգալի ինտելեկտուալ ջանքեր են անհրաժեշտ, ապացույցների ցուցադրման հետ մեկտեղ, որոշակի էմպիրիկ հանգամանքներում դրա մասին գիտելիքները հաստատելու համար։ Ըստ Դեյվիդ Հյումի՝ մարդկային միտքն ի վիճակի չէ ուղղակիորեն ընկալել պատճառահետևանքային կապերը։ Այս հիմքի վրա գիտնականը տարբերակել է պատճառականության վերաբերյալ օրինաչափության տեսակետը և հակափաստարկի հասկացությունը։

Համաձայն հակափաստարկի տեսակետի (counterfactual conditional)՝ $X$-ն առաջացնում է $Y$, եթե և միայն այն դեպքում, եթե, առանց $X$-ի, $Y$ գոյություն չի ունենա։ Հյումը մեկնաբանեց վերջինը որպես գոյաբանական տեսակետ, այսինքն՝ որպես պատճառահետևանքային բնույթի նկարագրություն, բայց, հաշվի առնելով մարդկային մտքի սահմանափակումները, խորհուրդ տվեց օգտագործել առաջինը (մոտավորապես նշելով, որ $X$-ը առաջացնում է $Y$, եթե և միայն այն դեպքում, եթե երկու իրադարձությունները տարածականորեն միացված, իսկ $X$-ը նախորդում է $Y$-ին) որպես պատճառականության իմացաբանական սահմանում։ Պատճառականության իմացական հայեցակարգ ունենալն անհրաժեշտ է պատճառահետևանքային և ոչ պատճառական հարաբերությունները տարբերելու համար։

Պատճառականության վերաբերյալ ժամանակակից փիլիսոփայական գրականությունը կարելի է բաժանել պատճառականության հինգ մեծ մոտեցումների՝

1. օրինաչափային
2. հավանականային
3. հակափաստարկային
4. մեխանիստական
5. մանիպուլյացիոն։

Հինգ մոտեցումները կարելի է ցույց տալ, որ ռեդուկտիվ են, այսինքն՝ սահմանում են պատճառահետևանքը այլ տեսակների հարաբերությունների առումով։ Ըստ այդմ, նրանք սահմանում են պատճառահետևանքը համապատասխանաբար էմպիրիկ օրինաչափությունների (իրադարձությունների մշտական կապերի), պայմանական հավանականությունների փոփոխության, հակափաստարկային պայմանների, պատճառահետևանքային հարաբերությունների հիմքում ընկած մեխանիզմների և միջամտության տակ գտնվող ինվարիանտության տերմիններով։

Երկրաչափական նշանակություն

Պատճառականությունն ունի նախորդության և հարակիցության հատկություններ։ Սրանք տոպոլոգիական են և տարածություն-ժամանակի երկրաչափության բաղադրիչներ են։ Ինչպես մշակել է Ալֆրեդ Ռոբը, այս հատկությունները թույլ են տալիս ածանցել ժամանակի և տարածության մասին պատկերացումները։ Մաքս Ջամմերը գրում է «Էյնշտեյնի պոստուլատը... ճանապարհ է բացում դեպի Մինկովսկու տարածության պատճառահետևանքային տոպոլոգիայի պարզ կառուցում»։ Պատճառահետևանքային արդյունավետությունը փոխանցվում է լույսից ոչ ավելի արագ։

Այսպիսով, պատճառականություն հասկացությունը մետաֆիզիկապես առաջ է ժամանակի և տարածության հասկացություններից։ Գործնական առումով դա պայմանավորված է նրանով, որ պատճառահետևանքային կապի օգտագործումն անհրաժեշտ է էմպիրիկ փորձերի մեկնաբանման համար։ Փորձերի մեկնաբանությունն անհրաժեշտ է ժամանակի և տարածության ֆիզիկական և երկրաչափական պատկերացումները հաստատելու համար։

Կամք

Դետերմինիստական աշխարհայացքը գտնում է, որ տիեզերքի պատմությունը կարող է սպառիչ կերպով ներկայացվել որպես հաջորդող իրադարձությունների առաջընթաց՝ որպես պատճառ և հետևանք։ Սրա անհամատեղելի տարբերակը պնդում է, որ «ազատ կամք» հասկացություն գոյություն չունի։ Համատեղելիությունը, մյուս կողմից, պնդում է, որ դետերմինիզմը համատեղելի է կամ նույնիսկ անհրաժեշտ է ազատ կամքի համար։

Անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ

Պատճառները երբեմն կարելի է բաժանել երկու տեսակի՝ անհրաժեշտ և բավարար։ Պատճառականության երրորդ տեսակը, որն ինքնին չի պահանջում ոչ անհրաժեշտություն, ոչ բավարարություն, բայց նպաստում է հետևանքին, կոչվում է «նպաստող պատճառ»։

Անհրաժեշտ պատճառներ

Եթե $x$-ը $y$-ի անհրաժեշտ պատճառն է, ապա $y$-ի առկայությունը անպայմանորեն ենթադրում է x-ի նախնական առաջացում։ $x$-ի առկայությունը, սակայն, չի նշանակում, որ $y$ տեղի կունենա։

Բավարար պատճառներ

Եթե $x$-ը $y$-ի բավարար պատճառ է, ապա $x$-ի առկայությունը անպայմանորեն ենթադրում է $y$-ի հետագա առաջացում։ Այնուամենայնիվ, մեկ այլ պատճառ z կարող է որպես այլընտրանք առաջացնել $y$: Այսպիսով, $y$-ի առկայությունը չի ենթադրում $x$-ի նախնական առաջացում։

Նպաստող պատճառներ

Որոշակի կոնկրետ ազդեցության համար, եզակի դեպքում, գործոնը, որը նպաստող պատճառ է, մի քանի համընկնող պատճառներից մեկն է։ Ակնհայտ է, որ դրանք բոլորն էլ օժանդակող են։ Կոնկրետ էֆեկտի համար, ընդհանուր առմամբ, որևէ ենթադրություն չկա, որ անհրաժեշտ է նպաստող պատճառ, թեև դա կարող է այդպես լինել։ Ընդհանրապես, գործոնը, որը նպաստող պատճառ է, բավարար չէ, քանի որ այն, ըստ սահմանման, ուղեկցվում է այլ պատճառներով, որոնք, եթե դա բավարար լիներ, պատճառներ չէին համարվի։ Հատուկ էֆեկտի համար մի գործոն, որը որոշ դեպքերում նպաստող պատճառ է, կարող է որոշ այլ դեպքերում բավարար լինել, բայց այդ մյուս դեպքերում դա պարզապես նպաստող պատճառ չի լինի։

Ավստրալացի փիլիսոփա Ջոն Լեսլի Մակին պնդում է, որ «պատճառի» մասին սովորական խոսակցությունները իրականում վերաբերում են INUS (պայմանի անբավարար, բայց ոչ ավելորդ մասեր, որոնք ինքնին անհարկի են, բայց բավարար են էֆեկտի առաջացման համար) պայմաններին։ Օրինակ՝ կարճ միացումը՝ որպես տան այրման պատճառ։ Հաշվի առեք իրադարձությունների հավաքածուն՝ կարճ միացում, դյուրավառ նյութի մոտիկություն և հրշեջների բացակայություն։ Սրանք միասին ավելորդ են, բայց բավարար են տան այրման համար (քանի որ իրադարձությունների բազմաթիվ այլ հավաքածուներ, անշուշտ, կարող էին հանգեցնել տան այրմանը, օրինակ՝ կրակել տան վրա թթվածնի առկայության դեպքում և այլն)։ Այս հավաքածուում կարճ միացումը անբավարար է (քանի որ կարճ միացումն ինքնին հրդեհ չէր առաջացնի), բայց ոչ ավելորդ (որովհետև առանց դրա հրդեհը տեղի չէր ունենա) մի պայման, որը ինքնին անհարկի, բայց բավարար է էֆեկտի առաջացման համար։ Այսպիսով, կարճ միացումը INUS պայման է տան այրման առաջացման համար։

Պայմանական կապի հակադրություններ

Պայմանական հայտարարությունները պատճառահետևանքային կապի հայտարարություններ չեն։ Կարևոր տարբերակն այն է, որ պատճառականության մասին պնդումները պահանջում են, որ նախորդողը նախորդի կամ ժամանակի ընթացքում համընկնի հետևանքի հետ, մինչդեռ պայմանական պնդումները չեն պահանջում այս ժամանակային կարգը։ Սովորաբար շփոթություն է առաջանում, քանի որ անգլերենում շատ տարբեր հայտարարություններ կարող են ներկայացվել օգտագործելով «եթե ..., ապա ...» ձևը (և, կարելի է ասել, որովհետև այս ձևը շատ ավելի հաճախ օգտագործվում է պատճառականության մասին հայտարարություն անելու համար)։ Այնուամենայնիվ, երկու տեսակի հայտարարությունները տարբեր են։

Օրինակ՝ ստորև բերված բոլոր պնդումները ճշմարիտ են «եթե…, ապա…»-ը որպես պայմանական հավանականություն մեկնաբանելիս.

1. Եթե 2011 թվականին Բարաք Օբաման ԱՄՆ նախագահն է, ապա Գերմանիան Եվրոպայում է։
2. Եթե Ջորջ Վաշինգտոնը Միացյալ Նահանգների նախագահն է 2011 թվականին, ապա ⟨y⟩

Առաջինը ճշմարիտ է, քանի որ և՛ նախորդողը (antecedent), և՛ հաջորդողը (consequent) ճշմարիտ են։ Երկրորդը ճշմարիտ է ասույթների տրամաբանության մեջ և անորոշ՝ բնական լեզվով, անկախ հաջորդող հայտարարությունից, որը դրան հետևում է, քանի որ նախորդողը կեղծ է։

Սովորաբար ինդիկատիվ պայմանականը մի փոքր ավելի կառուցվածք ունի, քան նյութական պայմանականը։ Օրինակ, չնայած առաջինը ամենամոտն է, նախորդ երկու պնդումներից և ոչ մեկը ճշմարիտ չի թվում սովորական ինդիկատիվ ընթերցման դեպքում։ Բայց նախադասությունը.

• Եթե Ստրատֆորդ-օն-Էյվոնում ծնված Շեքսպիրը չի գրել «Մակբեթ»-ը, ապա գրել է մեկ ուրիշը:

Ինտուիտիվորեն թվում է, թե բերված օրինակը ճիշտ է, թեև այս հիպոթետիկ իրավիճակում չկա ուղղակի պատճառահետևանքային կապ Շեքսպիրի՝ «Մակբեթ» չգրելու և այն իրականում ուրիշի գրելու միջև։

Պայմանականի մեկ այլ տեսակ՝ հակափաստարկային պայմանականը, ավելի ամուր կապ ունի պատճառականության հետ, սակայն նույնիսկ հակափաստարկ հայտարարությունները պատճառականության բոլոր օրինակներ չեն։ Դիտարկենք հետևյալ երկու պնդումները.

1. Եթե $A$-ն լիներ եռանկյուն, ապա $A$-ն կունենար երեք կողմ:
2. Եթե S անջատիչը միացվեր, ապա B լամպը կվառվեր:

Առաջին դեպքում ճիշտ չի լինի ասել, որ $A$-ի եռանկյուն լինելը պատճառ է դարձել, որ այն ունենա երեք կողմ, քանի որ եռանկյունության և եռակողմի հարաբերությունը հստակ է։ Երեք կողմ ունենալու հատկությունը փաստացի որոշում է $A$-ի վիճակը որպես եռանկյուն։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ մեկնաբանվում է հակափաստարկը, առաջին հայտարարությունը ճշմարիտ է։ Արիստոտելի «չորս պատճառների» տեսության վաղ տարբերակը նկարագրվում է որպես «էական պատճառի» ճանաչում։ Այս տարբերակում, որ փակ բազմանկյունն ունի երեք կողմ, ասում են, որ նրա եռանկյուն լինելու «էական պատճառն» է։ «Պատճառ» բառի այս օգտագործումը, իհարկե, այժմ շատ հնացած է։ Այնուամենայնիվ, սովորական լեզվի շրջանակում կարելի է ասել, որ եռանկյունու համար էական է, որ այն ունենա երեք կողմ։

Պայմանականների հայեցակարգի լիարժեք ըմբռնումը կարևոր է պատճառականության մասին գրականությունը հասկանալու համար։ Առօրյա լեզվով, հաճախ բավական շատ են արվում պայմանական հայտարարություններ, և դրանք պետք է ուշադիր մեկնաբանվեն։

Կասկածելի պատճառ

Կասկածելի պատճառի մոլորությունները, որոնք նաև հայտնի են որպես պատճառահետևանքային սխալներ, non-causa pro causa (լատիներեն նշանակում է «ոչ-պատճառ պատճառի համար») կամ կեղծ պատճառ, ոչ ֆորմալ մոլորություններ են, որտեղ պատճառը սխալ է նշված։

Տեսություններ

Հակափաստարկային տեսություններ

Հակափաստարկային տեսությունները սահմանում են պատճառահետևանքը հակափաստարկային հարաբերության տեսանկյունից։ Այս տեսությունները հաճախ կարող են դիտվել որպես պատճառահետևանքային կապերի «լողացող» բացատրություն` ի լրումն հակափաստարկային պայմանականությունների տրամաբանության։

Այս մոտեցումը առաջինը սահմանել է Դեյվիդ Հյումն իր պատճառահետևանքային կապի բացատրության մեջ, «որտեղ, եթե առաջին օբյեկտը չլիներ, երկրորդը երբեք գոյություն չէր ունենա»։ Պատճառականության ավելի լիարժեք վերլուծությունը հակափաստարկային պայմանականությունների տեսանկյունից եղել է միայն 20-րդ դարում՝ հակափաստարկային պայմանականությունների գնահատման համար հնարավոր համաշխարհային իմաստաբանության մշակումից հետո։ Դեյվիդ Լյուիսը 1973 թվականի իր «Պատճառականություն» աշխատության մեջ առաջարկել է պատճառահետևանքային կախվածության հասկացության հետևյալ սահմանումը.

$E$ իրադարձությունը պատճառահետևանքայնորեն կախված է $C$-ից, եթե և միայն այն դեպքում, եթե (i) եթե $C$-ն տեղի ունենար, ապա $E$-ն տեղի կունենար, և (ii) եթե $C$-ն տեղի չունենար, ապա $E$-ն չէր առաջանա։

Այնուհետև պատճառահետևանքային կապը սահմանվում է որպես պատճառահետևանքային կախվածության շղթա։ Այսինքն, $C$-ն առաջացնում է $E$, եթե և միայն այն դեպքում, եթե կա $C$, $D1$, $D2$, ... $Dk$, $E$ իրադարձությունների հաջորդականություն, որպեսզի հաջորդականության յուրաքանչյուր իրադարձություն կախված լինի նախորդից։ Այս շղթան կարելի է անվանել մեխանիզմ։

Նկատի ունեցեք, որ վերլուծությունը նպատակ չունի բացատրելու, թե ինչպես ենք մենք պատճառահետևանքային դատողություններ անում կամ ինչպես ենք պատճառաբանում պատճառահետևանքային կապը, այլ ավելի շուտ մետաֆիզիկական պատկերացում է տալիս այն մասին, թե ինչ է պատճառահետևանքային կապը որոշ զույգ իրադարձությունների միջև։ Եթե ճիշտ է, ապա վերլուծությունը կարող է բացատրել պատճառահետևանքային կապի որոշ հատկանիշներ։ Իմանալով, որ պատճառահետևանքը հակափաստարկի կախվածության խնդիր է, մենք կարող ենք անդրադառնալ հակափաստարկի կախվածության բնույթին, որպեսզի հաշվի առնենք պատճառականության բնույթը։

Օրինակ, իր «Հակափաստարկային կախվածությունը և ժամանակի սլաքը» աշխատությունում Լյուիսը փորձում էր հաշվի առնել հակափաստարկային կախվածության ժամանակային ուղղվածությունը՝ հակափաստարկային պայմանականի իմաստաբանության տեսանկյունից։ Եթե ճիշտ է, ապա այս տեսությունը կարող է բացատրել մեր փորձառության հիմնարար մասը, այն է, որ մենք կարող ենք միայն պատճառահետևանքային ազդեցություն ունենալ ապագայի վրա, բայց ոչ անցյալի վրա։

Հավանականային պատճառականություն

Պատճառահետևանքային կապը որպես դետերմինիստական հարաբերություն մեկնաբանելը նշանակում է, որ եթե $A$-ն առաջացնում է $B$, ապա $A$-ին միշտ պետք է հաջորդի $B$-ն։ Այս առումով պատերազմը չի հանգեցնում մահվան, ոչ էլ ծխելը քաղցկեղ կամ էմֆիզեմա։ Արդյունքում, շատերը դիմում են հավանականային պատճառականության հասկացությանը։ Ոչ ֆորմալ ձևով, $A$-ն («Մարդը ծխող է») հավանականորեն առաջացնում է $B$ («Անձն այժմ կամ ապագայում կունենա քաղցկեղ»), եթե տեղեկությունը, որ $A$-ն տեղի է ունեցել, մեծացնում է $B$-ի առաջացման հավանականությունը։

Այսպես, եթե

P{B|A}≥ P{B},

որտեղ P{B|A}-ն պայմանական հավանականությունն է, որ $B$-ն տեղի կունենա՝ հաշվի առնելով այն տեղեկատվությունը, որ $A$-ն տեղի է ունեցել, և P{B}-ն այն հավանականությունն է, որ $B$-ն տեղի կունենա՝ առանց իմանալու՝ $A$-ն եղել է, թե ոչ։ Այս ինտուիտիվ պայմանը համարժեք չէ որպես հավանականական պատճառականության սահմանում, քանի որ այն չափազանց ընդհանուր է և, հետևաբար, չի համապատասխանում պատճառի և հետևանքի մասին եղած ինտուիտիվ պատկերացմանը։ Օրինակ, եթե $A$-ն «Անձը ծխող է» իրադարձությունն է, $B$-ն «Անձն այժմ ունի կամ ապագայում կունենա քաղցկեղ» իրադարձությունն է, իսկ $C$-ն՝ «Անձն այժմ ունի կամ ապագայում կունենա էմֆիզեմա» իրադարձությունն է, ապա գործում են հետևյալ երեք հարաբերությունները՝

P{B|A} ≥ P{B}

P{C|A} ≥ P{C}

P{B|C} ≥ P{B}:

Վերջին հարաբերությունը պնդում է, որ մարդու էմֆիզեմա ունենալու պայմանը մեծացնում է քաղցկեղով հիվանդանալու հավանականությունը։ Պատճառն այն է, որ տվյալ անձի մոտ էմֆիզեմայի առկայության մասին տեղեկությունը մեծացնում է ծխող լինելու հավանականությունը, այդպիսով անուղղակիորեն մեծացնում է քաղցկեղով հիվանդանալու հավանականությունը։ Այնուամենայնիվ, մենք չէինք ցանկանա եզրակացնել, որ էմֆիզեմայի առկայությունը քաղցկեղ է առաջացնում։ Այսպիսով, մեզ անհրաժեշտ են լրացուցիչ պայմաններ, ինչպիսիք են $A$-ի և $B$-ի ժամանակավոր հարաբերությունները և գործողության մեխանիզմի ռացիոնալ բացատրությունը։ Դժվար է քանակականացնել այս վերջին պահանջը, և, հետևաբար, տարբեր հեղինակներ նախընտրում են որոշակիորեն տարբեր սահմանումներ։

Պատճառային հաշվարկ

Երբ փորձարարական միջամտություններն անիրագործելի են կամ անօրինական, դիտողական ուսումնասիրություններից պատճառահետևանքային կապի ածանցումը պետք է հիմնված լինի որոշ որակական տեսական ենթադրությունների վրա, օրինակ, որ ախտանիշները չեն առաջացնում հիվանդություններ, որոնք սովորաբար արտահայտվում են պատճառահետևանքային գրաֆներում բացակայող սլաքների տեսքով` ինչպիսիք են Բայեսյան ցանցերը կամ ուղիների դիագրամները (path analysis): Այս ածանցումների հիմքում ընկած տեսությունը հիմնված է պայմանական հավանականությունների տարբերակման վրա, ինչպես $P(cancer|smoking)$-ում, և ինտերվենցիոն հավանականությունների միջև, ինչպես $P(cancer|do(smoking))$-ում։

Առաջինում ասվում է. «քաղցկեղ հայտնաբերելը հավանական է այն մարդու մոտ, որի մասին հայտնի է, որ նա ծխում է, առանց փորձարարի կողմից ստիպված սկսելու և դա արել է անցյալում չճշտված ժամանակում», մինչդեռ հաջորդում ասվում է. «քաղցկեղ հայտնաբերելը հավանական է այն մարդու մոտ, ում փորձարարը ստիպել է ծխել անցյալում որոշակի ժամանակ»։

Առաջինը վիճակագրական հասկացություն է, որը կարող է գնահատվել փորձարարի կողմից աննշան միջամտությամբ դիտարկմամբ, մինչդեռ երկրորդը պատճառահետևանքային հասկացություն է, որը գնահատվում է կարևոր վերահսկվող պատահական միջամտությամբ փորձի ժամանակ։ Քվանտային երևույթներին հատուկ է այն, որ անհամատեղելի փոփոխականներով սահմանված դիտարկումները միշտ ներառում են փորձարարի կարևոր միջամտությունը, ինչպես քանակապես նկարագրված է դիտորդի էֆեկտով։ Դասական թերմոդինամիկայի մեջ գործընթացները սկսվում են միջամտությունների միջոցով, որոնք կոչվում են թերմոդինամիկական գործողություններ։ Գիտության այլ ճյուղերում, օրինակ՝ աստղագիտությունում, փորձարարը հաճախ կարող է դիտել աննշան միջամտությամբ։

«Պատճառային հաշվարկի» տեսությունը (նաև հայտնի է որպես do-calculus, Ջուդիա Պերլի պատճառային վերլուծություն, Գործողությունների հաշվարկ) թույլ է տալիս ինտերվենցիոնալ կամ միջամտությամբ հավանականությունները առանձնացնել պայմանական հավանականություններից՝ պատճառահետևանքային Բայեսյան ցանցերում չչափված փոփոխականներով։ Այս տեսության շատ գործնական արդյունքը շփոթեցնող փոփոխականների բնութագրումն է, այն է՝ փոփոխականների բավարար հավաքածու, որը ճշգրտվելու դեպքում ճիշտ պատճառահետևանքային էֆեկտ կբերի հետաքրքրող փոփոխականների միջև։ Կարելի է ցույց տալ, որ $Y$-ի վրա $X$-ի պատճառահետևանքային ազդեցությունը գնահատելու համար բավարար բազմություն է $X$-ի ոչ հետնորդների ցանկացած բազմություն, որը d-անջատող (անգլ.՝ d-separated, որտեղ d-ն նշանակում է directional - ուղղորդված)-ով առանձնացնում է $X$-ը $Y$-ից` $X$-ից բխող բոլոր սլաքները հեռացնելուց հետո։ Այս չափանիշը, որը կոչվում է «հետին դուռ» (backdoor), ապահովում է «շփոթեցնող» (confounding) հասկացության մաթեմատիկական սահմանումը և օգնում է հետազոտողներին բացահայտել չափման արժանի փոփոխականների հասանելի խմբերը։

Կառուցվածքային վերլուծություն

Թեև պատճառահետևանքային հաշվարկում ածանցումները հիմնված են պատճառ-հետևանք գրաֆի կառուցվածքի վրա, այդ կառուցվածքի որոշ մասեր, որոշակի ենթադրությունների համաձայն, կարելի է ստանալ վիճակագրական տվյալներից։ Հիմնական գաղափարը առաջինը տվել է Սևոլ Ռայթը 1921 թվականի ուղիների վերլուծություն (Path analysis) վիճակագրական աշխատանքում։ «Վերականգնման» ալգորիթմը մշակել են Ռեբանը և Պեռլիը (1987), որը հիմնված է Ռայթի ուղղորդված ացիկլիկ գրաֆում (DAG-Directed acyclic graph) թույլատրված պատճառահետևանքային ենթակառուցվածքների երեք հնարավոր տեսակների միջև տարբերության վրա.

1. $X\rightarrow Y\rightarrow Z$
2. $X\leftarrow Y\rightarrow Z$
3. $X\rightarrow Y\leftarrow Z$

1-ին և 2-րդ տիպերը ներկայացնում են միևնույն վիճակագրական կախվածությունները (այսինքն՝ $X$-ը և $Z$-ը անկախ են տրված $Y$-ի դեպքում) և, հետևաբար, չեն տարբերվում զուտ խաչվող տվյալների շրջանակներում (Cross-sectional data): Սակայն, 3-րդ տիպը կարելի է միանշանակ նույնականացվել, քանի որ $X$ և $Z$-ը սահանային անկախ են, իսկ մնացած բոլոր զույգերը կախված են։ Այսպիսով, մինչ այս երեք եռյակների կմախքները (առանց սլաքների գրաֆները) նույնական են, սլաքների ուղղությունները մասամբ են նույնականացող։ Նույն տարբերությունն է կիրառվում, երբ $X$-ը և $Z$-ն ունեն ընդհանուր նախորդներ, բացառությամբ, որ նախ պետք է վերապահություն տալ այդ նախորդներից մեկին։ Ալգորիթմներ են մշակվել հիմքում ընկած գրաֆի կմախքը համակարգված որոշելու և այնուհետև կողմնորոշելու բոլոր սլաքները, որոնց ուղղությունը թելադրված է դիտարկված պայմանական կախվածություններով։

Կառուցվածքային վերլուծության այլընտրանքային մեթոդները որոնում են փոփոխականների միջև բազմաթիվ հնարավոր պատճառահետևանքային կառուցվածքները և հեռացնում նրանք, որոնք խիստ անհամատեղելի են դիտարկված հարաբերակցությունների հետ։ Ընդհանուր առմամբ, մնում է հնարավոր պատճառահետևանքային կապերի մի շարք, որոնք այնուհետև պետք է փորձարկվեն ժամանակային շարքերի տվյալների վերլուծությամբ կամ, գերադասելի կլինի, համապատասխան վերահսկվող փորձեր նախագծելով։ Ի տարբերություն Բայեսյան ցանցերի, ուղու վերլուծությունը (և դրա ընդհանրացումը, կառուցվածքային հավասարումների մոդելավորումը) ավելի լավ է ծառայում հայտնի պատճառահետևանքային էֆեկտի գնահատմանը կամ պատճառահետևանքային մոդելի փորձարկմանը, քան պատճառահետևանքային վարկածներ ստեղծելուն։

Ոչ փորձարարական տվյալների համար պատճառահետևանքային ուղղությունը հաճախ կարելի է պարզել, եթե առկա է ժամանակի մասին տեղեկատվություն։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ (ըստ շատ, թեև ոչ բոլոր տեսությունների) պատճառները պետք է նախորդեն իրենց ազդեցություններին ժամանակի մեջ։ Սա կարող է որոշվել վիճակագրական ժամանակային շարքերի մոդելներով, օրինակ, կամ վիճակագրական թեստով, որը հիմնված է Գրենջերի պատճառականության գաղափարի վրա, կամ ուղղակի փորձարարական մանիպուլյացիայի միջոցով։ Ժամանակավոր տվյալների օգտագործումը կարող է թույլ տալ վիճակագրական փորձարկումներ նախապես գոյություն ունեցող պատճառահետևանքային ուղղության տեսության վերաբերյալ։ Օրինակ, պատճառականության ուղղության և բնույթի նկատմամբ մեր վստահության աստիճանը շատ ավելի մեծ է, երբ աջակցվում է խաչաձև հարաբերակցությունների, ARIMA (Ինտեգրված ավտոռեգեսիվ շարժվող միջին) մոդելների կամ խաչաձև սպեկտրային վերլուծության միջոցով՝ օգտագործելով վեկտորային ժամանակային շարքի տվյալները, քան խաչաձև հատվածային տվյալները։

Ածանցման տեսություններ

Նոբելյան մրցանակակիր Հերբերտ Ա. Սայմոնը և փիլիսոփա Նիկոլաս Ռեշերը պնդում են, որ պատճառահետևանքային կապի անհամաչափությունը (ասիմետրիան) կապված չէ որևէ հակասական իմպլիկացիայի ձևի անհամաչափության հետ։ Ավելի շուտ, պատճառահետևանքային կապը ոչ թե փոփոխականների միջև կապն է, այլ մի փոփոխականի (պատճառի) ֆունկցիան մյուսի (հետևանքի) նկատմամբ։ Այսպիսով, ունենալով հավասարումների համակարգ և այս հավասարումների մեջ հայտնված փոփոխականների մի շարք, մենք կարող ենք ասիմետրիկ հարաբերություններ մտցնել առանձին հավասարումների և փոփոխականների միջև, որը լիովին համապատասխանում է պատճառահետևանքային դասակարգման մեր ողջամտության գաղափարին։ Հավասարումների համակարգը պետք է ունենա որոշակի հատկություններ, ամենակարևորը, եթե որոշ արժեքներ ընտրվեն կամայականորեն, մնացած արժեքները կորոշվեն միանշանակ` հաջորդական հայտնաբերման ճանապարհով, որը կատարյալ պատճառային է։ Նրանք պնդում են, որ նման հավասարումների համակարգի ներհատուկ սերիականացումը կարող է ճիշտ պատկերել պատճառահետևանքը բոլոր էմպիրիկ ոլորտներում, ներառյալ ֆիզիկայի և տնտեսագիտության։

Մանիպուլյացիայի տեսություններ

Որոշ տեսաբաններ պատճառահետևանքը նույնացնում են մանիպուլյացիայի հետ։ Այս տեսությունների համաձայն, x-ն առաջացնում է y միայն այն դեպքում, երբ կարելի է փոխե x-ը, որպեսզի փոխվի y-ը։ Սա համընկնում է պատճառահետևանքների մասին ողջամիտ պատկերացումների հետ, քանի որ հաճախ մենք պատճառահետևանքային հարցեր ենք տալիս՝ աշխարհի որոշ առանձնահատկություններ փոխելու համար։ Օրինակ, մենք շահագրգռված ենք իմանալ հանցագործության պատճառները, որպեսզի կարողանանք այն նվազեցնելու ուղիներ գտնել։

Այս տեսությունները քննադատության են ենթարկվել երկու հիմնական հիմքերով.

1. Նախ, տեսաբանները բողոքում են, որ դրանք շրջանաձև են։ Պատճառահետևանքային պահանջները մանիպուլյացիայի հանգեցնելու փորձը պահանջում է, որ մանիպուլյացիան ավելի ֆունդամենտալ լինի, քան պատճառահետևանքային փոխազդեցությունը։ Բայց մանիպուլյացիաները ոչ պատճառական տերմիններով նկարագրելը էական դժվարություն է առաջացրել։
2. Երկրորդ քննադատությունը կենտրոնանում է մարդակենտրոնության մտահոգությունների շուրջ։ Շատերին թվում է, որ պատճառականությունը աշխարհում գոյություն ունեցող ինչ-որ հարաբերություն է, որը մենք կարող ենք օգտագործել մեր ցանկությունների համար։ Եթե պատճառականությունը նույնացվում է մեր մանիպուլյացիայի հետ, ապա այս ինտուիցիան կորում է։ Այս առումով, դա մարդկանց դարձնում է չափազանց կարևոր աշխարհի փոխազդեցությունների համար։

Մանիպուլյացիայի տեսությունները պաշտպանելու որոշ վերջին փորձեր չեն հավակնում պատճառահետևանքը մանիպուլյացիայի հանգեցնելուն։ Այս պնդումներում մանիպուլյացիան օգտագործվում է որպես պատճառաբանության նշան կամ հատկանիշ՝ չպնդելով, որ մանիպուլյացիան ավելի ֆունդամենտալ է, քան պատճառաբանությունը։

Գործընթացների տեսություններ

Որոշ տեսաբանների հետաքրքրում է պատճառահետևանքային գործընթացները ոչ պատճառական գործընթացներից տարբերակումը։ Այս տեսաբանները հաճախ ցանկանում են տարբերակել պրոցեսը կեղծ գործընթացից։ Որպես օրինակ՝ օդով շարժվող գնդակը (գործընթաց) հակադրվում է ստվերի շարժմանը (կեղծ գործընթաց)։ Առաջինն իր բնույթով պատճառահետևանքային է, մինչդեռ երկրորդը՝ ոչ։

Սալմոնը (1984) պնդում է, որ պատճառահետևանքային գործընթացները կարող են ճանաչվել տարածության և ժամանակի մեջ փոփոխություն փոխանցելու նրանց ունակությամբ։

Գնդակի հետ կատարված փոփոխությունը (օր.` գրիչով արված նշանը) տեղափոխվում է նրա հետ, երբ գնդակն անցնում է օդով։ Մյուս կողմից, շարժման ընթացքում ստվերի փոփոխությունը (որքանով որ դա հնարավոր է) չի փոխանցվի գնդակի ստվերով։

Այս տեսաբանները պնդում են, որ պատճառականությունը հասկանալու համար կարևոր հայեցակարգը ոչ թե պատճառահետևանքային կապերն են կամ պատճառահետևանքային փոխազդեցությունները, այլ ավելի շուտ պատճառահետևանքային գործընթացների նույնականացումը։ Այնուհետև նախկին հասկացությունները կարող են սահմանվել պատճառահետևանքային գործընթացների տեսանկյունից։

Herald of Free Enterprise լաստանավի 1987 թվականին շրջվելու ինչու՞-որովհետև գրաֆը

Գործընթացի տեսությունների ենթախումբը պատճառահետևանքայինության մեխանիստական տեսակետն է։ Դրանում ասվում է, որ այդ պատճառահետևանքային հարաբերությունները գերակայում են մեխանիզմների վրա։ Թեև մեխանիզմ հասկացությունը տարբեր կերպ է ընկալվում, գրականության մեջ գերակշռում է փիլիսոփաների խմբի կողմից առաջարկված սահմանումը, որը կոչվում է «Նոր Մեխանիստներ»։

Ոլորտներ

Գիտություն

Արդյունավետ պատճառականության գիտական հետազոտության համար պատճառն ու հետևանքը լավագույնս ընկալվում են որպես ժամանակավոր անցողիկ գործընթացներ։

Գիտական մեթոդի կոնցեպտուալ շրջանակում հետազոտողը սահմանում է մի քանի հստակ և հակադրվող ժամանակավոր անցողիկ նյութական գործընթացներ, որոնք ունեն փորձերի կառուցվածք և գրանցում է թեկնածու նյութական պատասխանները՝ սովորաբար նպատակ ունենալով որոշել պատճառահետևանքը ֆիզիկական աշխարհում։

Օրինակ՝ հնարավոր է, որ մարդը ցանկանա իմանալ, թե արդյոք գազարի մեծ քանակությամբ օգտագործումը կարող է առաջացնել բուբոնային ժանտախտ։ Գազարի քանակը մի գործընթաց է, որը փոփոխվում է առիթից առիթ։ Արձանագրվում է հետագա բուբոնային ժանտախտի առաջացումը կամ չառաջանալը։ Պատճառահետևանքային կապ հաստատելու համար փորձը պետք է համապատասխանի որոշակի չափանիշների, որոնցից միայն մեկ օրինակ է նշված այստեղ։ Օրինակ, ենթադրյալ պատճառի դեպքերը պետք է տեղի ունենան այն ժամանակ, երբ ենթադրյալ էֆեկտը համեմատաբար քիչ հավանական է ենթադրյալ պատճառի բացակայության դեպքում. նման անհավանականությունը պետք է հաստատվի էմպիրիկ ապացույցներով։

Հարաբերակցության զուտ դիտարկումը գրեթե համարժեք չէ պատճառահետևանքային կապ հաստատելու համար։ Գրեթե բոլոր դեպքերում, պատճառահետևանքային կապի հաստատումը հիմնված է փորձերի կրկնության և հավանական պատճառաբանության վրա։ Պատճառահետևանքային կապը քիչ թե շատ հավանական չլինելու դեպքում է դժվար թե այն հաստատվի։ Պատճառականության հաստատման համար ամենահարմարն է, եթե իրերի հակադրվող նյութական վիճակները ճշգրիտ համընկնում են, բացառությամբ միայն մեկ փոփոխական գործոնի, որը գուցե չափվում է իրական թվով։

Ֆիզիկա

Հիմնական հոդված՝ Պատճառականության սկզբունք

Տարածաժամանակային կորացում` գրավիտացիայի հետևանքով

Ֆիզիկայում պատճառ բառը զգուշորեն է օգտագործվում։ Իրավամբ, ենթադրյալ պատճառն ու ենթադրյալ հետևանքը յուրաքանչյուրը ժամանակավոր անցողիկ գործընթացներ են։ Օրինակ, ուժը օգտակար հասկացություն է արագացման բացատրության համար, բայց ուժն ինքնին պատճառ չէ։ Ավելի շատ անհրաժեշտ է։ Օրինակ, ժամանակավոր անցողիկ գործընթացը կարող է բնութագրվել որոշակի ժամանակում ուժի որոշակի փոփոխությամբ։ Նման գործընթացը կարելի է համարել որպես պատճառ։ Պատճառականությունն ի սկզբանե չի ենթադրվում շարժման հավասարումների մեջ, այլ դրվում է որպես լրացուցիչ սահմանափակում, որը պետք է բավարարվի (այսինքն՝ պատճառը միշտ նախորդում է իր հետևանքին)։ Այս սահմանափակումն ունի մաթեմատիկական իմպլիկացիաներ, ինչպիսիք են Կրամերս-Կրոնիգ կապերը։

Պատճառականությունը ֆիզիկայի ամենահիմնարար և էական հասկացություններից մեկն է։ Պատճառահետևանքային արդյունավետությունը չի կարող «հաղորդվել» ավելի արագ, քան լույսը։ Հակառակ դեպքում, հնարավոր կլիներ կառուցել հղման կոորդինատային համակարգեր (օգտագործելով հարաբերականության հատուկ տեսության Լորենցի փոխակերպումը), որտեղ դիտորդը կտեսներ, որ էֆեկտը նախորդում է իր պատճառին (այսինքն՝ պատճառականության պոստուլատը կխախտվեր)։

Պատճառահետևանքային հասկացությունները հայտնվում են զանգված-էներգիայի հոսքի համատեքստում։ Ցանկացած իրական գործընթաց ունի պատճառահետևանքային արդյունավետություն, որը չի կարող տարածվել լույսից ավելի արագ։ Ի հակադրություն, աբստրակցիան չունի պատճառահետևանքային արդյունավետություն։ Նրա մաթեմատիկական արտահայտությունը չի տարածվում բառի սովորական իմաստով, թեև այն կարող է վերաբերել վիրտուալ կամ անվանական «արագություններին», որոնց մեծություններն ավելի մեծ են, քան լույսը։ Օրինակ, ալիքային փաթեթները մաթեմատիկական օբյեկտներ են, որոնք ունեն խմբային արագություն և փուլային արագություն։ Ալիքային փաթեթի էներգիան շարժվում է խմբի արագությամբ (նորմալ պայմաններում). քանի որ էներգիան ունի պատճառահետևանքային արդյունավետություն, խմբի արագությունը չի կարող ավելի արագ լինել, քան լույսի արագությունը։ Ալիքային փաթեթի փուլը շարժվում է փուլային արագությամբ. քանի որ փուլը պատճառական չէ, ալիքի փաթեթի փուլային արագությունը կարող է ավելի արագ լինել, քան լույսը։

Պատճառահետևանքային հասկացությունները կարևոր են ընդհանուր հարաբերականության մեջ այնքանով, որքանով ժամանակի սլաքի առկայությունը պահանջում է, որ տիեզերքի Պսևդո-ռիմանյան բազմաձևությունը կողմնորոշվի, այնպես որ «ապագան» և «անցյալը» գլոբալ սահմանվող մեծություններ են։

Ճարտարագիտություն

Պատճառահետևանքային համակարգը ելքային և ներքին վիճակներով համակարգ է, որը կախված է միայն ընթացիկ և նախորդ մուտքային արժեքներից։ Համակարգը, որն ունի որոշակի կախվածություն ապագա մուտքային արժեքներից (ի լրումն հնարավոր անցյալ կամ ընթացիկ մուտքային արժեքների), կոչվում է պատճառական համակարգ, իսկ համակարգը, որը կախված է բացառապես ապագա մուտքային արժեքներից, հակապատճառական համակարգ է։ Հակապատճառական ֆիլտրերը, օրինակ, կարող են գոյություն ունենալ միայն որպես հետմշակման զտիչներ, քանի որ այս զտիչները կարող են ապագա արժեքներ հանել հիշողության բուֆերից կամ ֆայլից։

Ֆիզիկայի և ճարտարագիտության մեջ մենք պետք է շատ զգույշ լինենք պատճառահետևանքային կապի հարցում։ Սելյերը, Էլմքվիստը և Օթերը նկարագրում են ֆիզիկայի հիմքը կազմող պատճառականությունը որպես սխալ պատկերացում, քանի որ ֆիզիկան ըստ էության հակապատճառային է։ Իրենց հոդվածում նրանք նշում են մի պարզ օրինակ.

«Էլեկտրական ռեզիստորի միջոցով լարման և հոսանքի միջև կապը կարելի է նկարագրել Օհմի օրենքով՝

$V=IR$,

այնուամենայնիվ, արդյոք դիմադրությամբ հոսող հոսանքն է, որն առաջացնում է լարման անկում, թե արդյոք երկու լարերի էլեկտրական պոտենցիալների միջև եղած տարբերությունն է, որ առաջացնում է հոսանքի հոսք, ֆիզիկական տեսանկյունից անիմաստ հարց է»։

Իրականում, եթե մենք բացատրում ենք պատճառահետևանքը՝ օգտագործելով օրենքը, ապա մեզ անհրաժեշտ է երկու բացատրություն էլեկտրական ռեզիստորը նկարագրելու համար՝ որպես լարման անկում առաջացնող կամ որպես հոսանքի հոսքի պատճառ։ Աշխարհում չկա ֆիզիկական փորձ, որը կարող է տարբերակել ակցիան ու ռեակցիան։

Կենսաբանություն, բժշկություն և համաճարակաբանություն

Մինչդեռ միջնորդը (mediator) պատճառահետևանքային շղթայի գործոնն է (վերևում), շփոթեցնողը (confounder) կեղծ գործոն է, որը սխալմամբ ենթադրում է պատճառականություն (ներքևում):

Օսթին Բրեդֆորդ Հիլլը հիմնվել է Հյումի և Պոպերի աշխատանքի վրա և «Շրջակա միջավայր և հիվանդություն. ասոցիացիա, թե՞ պատճառաբանություն» իր աշխատության մեջ առաջարկել է, որ ասոցիացիայի այնպիսի ասպեկտները, ինչպիսիք են ամրությունը, հետևողականությունը, յուրահատկությունը և ժամանակավորությունը, հաշվի առնվեն համաճարակաբանական իրավիճակում պատճառահետևանքային կապերը ոչ պատճառահետևանքային կապերից տարբերելու համար (Տե՛ս Բրեդֆորդ-Հիլի չափանիշները)։ Նա, սակայն, չի նշել, որ ժամանակավորությունը միակ անհրաժեշտ չափանիշն է այդ ասպեկտների մեջ։ Ուղղորդված ացիկլիկ գրաֆները (DAGs) ավելի ու ավելի են օգտագործվում համաճարակաբանության մեջ՝ օգնելու լուսավորել պատճառահետևանքային մտածողությունը։

Հոգեբանություն

Հոգեբանները էմպիրիկ մոտեցում են ցուցաբերում պատճառականությանը՝ ուսումնասիրելով, թե ինչպես են մարդիկ և կենդանիները հայտնաբերում կամ եզրակացնում պատճառահետևանքը զգայական տեղեկատվությունից, նախորդ փորձից և բնածին գիտելիքներից։

Վերագրում. Վերագրման տեսությունը տեսություն է այն մասին, թե ինչպես են մարդիկ բացատրում պատճառահետևանքային կապի առանձին երևույթները։ Վերագրումը կարող է լինել արտաքին (պատճառահետևանք վերագրել արտաքին գործակալին կամ ուժին. պնդել, որ ինչ-որ արտաքին բան է դրդել իրադարձությանը) կամ ներքին (պատճառականություն վերագրել անձի ներսում գտնվող գործոններին, երբ անձը սեփական գործողությունների համար անձնական պատասխանատվություն կամ պատասխանատվություն է ստանձնել և պնդել, որ ուղղակիորեն պատասխանատու է գործողության համար)։ Պատճառահետևանքային կապը մեկ քայլ առաջ տանելով՝ անձի վերագրումը ազդում է նրա ապագա վարքագծի վրա։

Պատճառի կամ հետևանքի հիմքում ընկած մտադրությունը կարող է լուսաբանվել գործողության սւնյեկտի կողմից (պատահար, հանցանք, դիտավորություն, պատասխանատվություն)։

Պատճառահետևանքային ուժեր

Մինչ Դեյվիդ Հյումը պնդում էր, որ պատճառները ենթադրվում են ոչ պատճառական դիտարկումներից, Իմանուել Կանտը պնդում էր, որ մարդիկ ունեն բնածին ենթադրություններ պատճառների վերաբերյալ։ Հոգեբանության շրջանակներում Պատրիսիա Չենգը փորձեց հաշտեցնել հումյան և կանտյան հայացքները։ Համաձայն նրա ուժային համակարգչի տեսության՝ մարդիկ զտում են իրադարձությունների դիտարկումները ինտուիցիայի միջոցով, քանի որ պատճառները կարող են առաջացնել (կամ կանխել) իրենց հետևանքները՝ դրանով իսկ ենթադրելով հատուկ պատճառահետևանքային հարաբերություններ։

Պատճառականություն և կարևորում

Պատճառահետևանքային կապի մեր տեսակետը կախված է նրանից, թե որոնք ենք մենք համարում համապատասխան իրադարձություններ։ «Կայծակն առաջացնում է ամպրոպ» հայտարարությունը դիտելու մեկ այլ եղանակ է տեսնել և՛ կայծակը, և՛ ամպրոպը որպես միևնույն իրադարձության երկու ընկալում, այսինքն՝ էլեկտրական լիցքաթափում, որը մենք ընկալում ենք նախ տեսողական, ապա լսողական։

Անվանում և պատճառականություն

Դեյվիդ Սոբելը և Էլիսոն Գոպնիկը Բերքլիի համալսարանի հոգեբանության բաժանմունքից նախագծել են սարք, որը հայտնի է որպես «բլիկետ դետեկտոր» (blicket detector ), որը միանում է, երբ դրա վրա որևէ օբյեկտ է տեղադրվում։ Նրանց հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ «նույնիսկ փոքր երեխաները հեշտությամբ և արագ իմանում են օբյեկտի նոր պատճառական ուժի մասին և ինքնաբերաբար օգտագործում են այդ տեղեկատվությունը օբյեկտը դասակարգելու և անվանելու համար»։

Սկզբնական միջոցառումների ընկալում

Որոշ հետազոտողներ, ինչպիսիք են Փենսիլվանիայի համալսարանի Անջան Չաթերջին և Վաթերլոյի համալսարանի Ջոնաթան Ֆուգելսանգը, օգտագործում են նյարդաբանության տեխնիկան՝ ուսումնասիրելու պատճառահետևանքային արձակման իրադարձությունների նյարդային և հոգեբանական հիմքերը, որոնցում մի առարկան ստիպում է մեկ այլ օբյեկտի շարժվել։ Ինչպես ժամանակային, այնպես էլ տարածական գործոնները կարող են մանիպուլյացիայի ենթարկվել։

Վիճակագրություն և տնտեսագիտություն

Վիճակագրությունը և տնտեսագիտությունը սովորաբար օգտագործում են նախկինում գոյություն ունեցող տվյալներ կամ փորձարարական տվյալներ՝ ռեգրեսիայի մեթոդներով պատճառահետևանքային պատճառականությունը եզրակացնելու համար։ Վիճակագրական տեխնիկայի ամբողջությունը ներառում է ռեգրեսիոն վերլուծության էական օգտագործում։ Սովորաբար գծային հարաբերություններից.

$y_{i}=a_{0} a_{1}x_{1,i} a_{2}x_{2,i} \dots a_{k}x_{k,i} e_{i}$,

որում $y_{i}$-ն կախված փոփոխականի $i$ -րդ դիտարկումն է (հիպոթեզվում է որպես պատճառված փոփոխական), $x_{j,i}$, որտեղ $j=1,...,k$, $j$ -րդ անկախ փոփոխականի $i$ -րդ դիտարկումն է (հիպոթեզվում է որպես պատճառական փոփոխական), իսկ $e_{i}$ -ն $i$ -րդ դիտարկման սխալ տերմինն է (պարունակում է բոլոր մյուս պատճառահետևանքային փոփոխականների համակցված ազդեցությունները, որոնք պետք է փոխկապակցված չլինեն ներառված անկախ փոփոխականների հետ)։

Եթե հիմքեր կան ենթադրելու, որ $x_{j}$ -երից ոչ մեկը պայմանավորված չէ $y$ -ով, ապա ստացվում են $a_{j}$ գործակիցների գնահատականներ։ Եթե $a_{j}=0$ զրոյական վարկածը մերժվում է, ապա այլընտրանքային վարկածը, որ $a_{j}\neq 0$ և համարժեք $x_{j}$ -ն առաջացնում է $y$ -ը, չի կարող մերժվել։ Մյուս կողմից, եթե $a_{j}=0$ -ի զրոյական վարկածը չի կարող մերժվել, ապա համարժեքորեն $y$ -ի վրա $x_{j}$ -ի պատճառահետևանքային ազդեցության բացակայության վարկածը չի կարող մերժվել։

Այստեղ պատճառականության հասկացությունը պատճառականությանը նպաստողն է, ինչպես քննարկվել է վերևում. եթե իրական արժեքը $a_{j}\neq 0$, ապա $x_{j}$ -ի փոփոխությունը կհանգեցնի $y$-ի փոփոխության, եթե միայն որևէ այլ պատճառական փոփոխական(ներ) (կամ ռեգրեսիայի մեջ ներառված կամ ենթադրվող որպես սխալի անդամ) չփոխվի այնպես, որ ճշգրտորեն փոխհատուցի դրա ազդեցությունը։ Այդպիսով, $x_{j}$ -ի փոփոխությունը բավարար չէ $y$ -ն փոխելու համար։ Նմանապես, $x_{j}$ -ի փոփոխությունը պարտադիր չէ $y$ -ն փոխելու համար, քանի որ $y$ -ի փոփոխությունը կարող է առաջանալ սխալում ենթադրվող ինչ-որ բանի պատճառով (կամ մոդելում ներառված որևէ այլ պատճառահետևանքը բացատրող փոփոխականի)։

Պատճառականության ստուգման վերը նշված եղանակը պահանջում է համոզմունք, որ չկա հակադարձ պատճառականություն, որի դեպքում $y$ -ն կառաջացնի $x_{j}$: Այս համոզմունքը կարող է հաստատվել մի քանի եղանակներից մեկով.

• Նախ, $x_{j}$ փոփոխականը կարող է լինել ոչ տնտեսական փոփոխական. օրինակ, եթե ենթադրվում է, որ $x_{j}$ անձրևի քանակը ազդում է գյուղատնտեսական որոշ ապրանքների $y$ ֆյուչերսային (նախապես որոշված) գնի վրա, անհնար է, որ իրականում ֆյուչերսային գինը ազդի տեղումների քանակի վրա (պայմանով, որ ամպերի ցանքս` ամպերի վրա ազդելով անձրև առաջացնելու փորձ չի արվում)։
• Երկրորդ, գործիքային փոփոխականների (Instrumental variables estimation) տեխնիկան կարող է օգտագործվել ցանկացած հակադարձ պատճառականություն հեռացնելու համար՝ այլ փոփոխականներ (գործիքների) ներմուծելու ճանապարհով, որոնք հայտնի է, որ չեն ազդվում կախված փոփոխականից։
• Երրորդ, կիրառելով այն սկզբունքը, որ հետևանքները չեն կարող նախորդել պատճառներին, կարող է կիրառվել՝ ռեգրեսիայի աջ կողմում ներառելով միայն այն փոփոխականները, որոնք ժամանակի մեջ նախորդում են կախյալ փոփոխականին։ Այս սկզբունքը կիրառվում է, օրինակ, Գրեյնջերի պատճառականության և դրա բազմաչափ անալոգայի՝ վեկտորային ավտոռեգեսիայի փորձարկման ժամանակ, որոնք երկուսն էլ վերահսկում են կախված փոփոխականի հետաձգված արժեքները՝ հետամնաց անկախ փոփոխականների պատճառահետևանքային էֆեկտների ստուգման ժամանակ։

Ռեգրեսիոն վերլուծությունը վերահսկում է այլ համապատասխան փոփոխականները՝ ներառելով դրանք որպես ռեգրեսորներ (բացատրող փոփոխականներ)։ Սա օգնում է խուսափել պատճառականության մասին կեղծ եզրակացություններից երրորդից` հիմքում ընկած փոփոխականի առկայության պատճառով, որն ազդում է ինչպես պոտենցիալ պատճառական փոփոխականի, այնպես էլ պոտենցիալ պատճառված փոփոխականի վրա. այդ էֆեկտը չի ընդունվի որպես անուղղակի ազդեցություն հետաքրքրության հնարավոր պատճառական փոփոխականի միջոցով։ Հաշվի առնելով վերը նշված ընթացակարգերը, պատահական (ի տարբերություն պատճառահետևանքային) հարաբերակցությունը կարող է հավանականորեն մերժվել, եթե տվյալների նմուշները մեծ են, և եթե ռեգրեսիայի արդյունքնենը անցնում են խաչաձև վավերացման վիճակագրական թեստեր, որոնք ցույց են տալիս, որ հարաբերակցությունը պահպանվում է նույնիսկ այն տվյալների համար, որոնք չեն օգտագործվել ռեգրեսիայի մեջ։ Վստահաբար պնդելը, որ ընդհանուր պատճառ չկա, և ռեգրեսիան ներկայացնում է իրական պատճառահետևանքային կառուցվածքը, սկզբունքորեն անհնար է։

Դիտորդական և փորձարարական տվյալների վիճակագրական մոդելներ կառուցելուց բացի, տնտեսագետներն օգտագործում են աքսիոմատիկ (մաթեմատիկական) մոդելներ՝ պատճառահետևանքային մեխանիզմները եզրակացնելու և ներկայացնելու համար։ Միկրոտնտեսության մեջ գերակշռում են խիստ վերացական տեսական մոդելները, որոնք մեկուսացնում և իդեալականացնում են մեկ մեխանիզմ։ Մակրոտնտեսագիտության մեջ տնտեսագետներն օգտագործում են լայն մաթեմատիկական մոդելներ, որոնք ճշգրտված են պատմական տվյալների վրա։ Կալիբրացված մոդելների ենթախումբ, դինամիկ ստոխաստիկ ընդհանուր հավասարակշռության (DSGE) մոդելներ օգտագործվում են ամբողջ տնտեսությունը (պարզեցված ձևով) ներկայացնելու և հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության փոփոխությունները մոդելավորելու համար։

Կառավարում

Կառավարման և ճարտարագիտության մեջ օգտագործվող Իշիկավայի դիագրամը ցույց է տալիս այն գործոնները, որոնք առաջացնում են ազդեցությո: Ավելի փոքր սլաքները ենթապատճառները կապում են հիմնական պատճառների հետ:

1960-ականներին արտադրությունում որակի վերահսկման համար Կաորու Իշիկավան մշակեց պատճառահետևանքային դիագրամ, որը հայտնի է որպես Իշիկավայի դիագրամ կամ ձկան կմախք դիագրամ։ Դիագրամը դասակարգում է պատճառները, օրինակ՝ այստեղ ներկայացված վեց հիմնական կատեգորիաներով։ Այս կատեգորիաներն այնուհետև ենթաբաժանվում են։

Իշիկավայի մեթոդը բացահայտում է «պատճառները» մտագրոհի ընթացքում, որոնք անցկացվում են արտադրական գործընթացում ներգրավված տարբեր խմբերի շրջանում։ Այդ խմբերն այնուհետև կարող են պիտակավորվել որպես կատեգորիաներ դիագրամներում։ Այս դիագրամների օգտագործումը ներկայումս դուրս է որակի վերահսկողությունից, և դրանք օգտագործվում են կառավարման այլ ոլորտներում, ինչպես նաև նախագծման և ճարտարագիտության մեջ։ Իշիկավայի դիագրամները քննադատության են ենթարկվել անհրաժեշտ պայմանների և բավարար պայմանների միջև տարբերակում չկատարելու համար։ Թվում է, թե Իսիկավան նույնիսկ տեղյակ չի եղել այս տարբերակման մասին։

Հումանիտար գիտություններ

Պատմություն

Պատմության քննարկման ժամանակ իրադարձությունները երբեմն դիտվում են այնպես, կարծես ինչ-որ կերպ գործակալներ են, որոնք այնուհետև կարող են առաջացնել այլ պատմական իրադարձություններ։ Այսպիսով, աղքատ բերքի, գյուղացիների դժվարությունների, բարձր հարկերի, ժողովրդի ներկայացվածության բացակայության և թագավորական ապիկարության կոմիբինացիան Ֆրանսիական հեղափոխության պատճառներից են։ Սա փոքր-ինչ պլատոնական և հեգելյան տեսակետ է, որն իրականացնում է պատճառները որպես գոյաբանական սուբյեկտներ։ Արիստոտելյան տերմինաբանության մեջ այս օգտագործումը մոտ է արդյունավետ պատճառի դեպքին։

Պատմության որոշ փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Արթուր Դանտոն, պնդում են, որ «պատմության մեջ և այլուր բացատրությունները» նկարագրում են «ոչ թե պարզապես իրադարձություն, ինչ-որ բան, որը տեղի է ունենում, այլ փոփոխություն»։ Ինչպես շատ պրակտիկ պատմաբաններ, նրանք վերաբերվում են պատճառներին որպես հատվող գործողություններ և գործողությունների մի շարք, որոնք բերում են «ավելի մեծ փոփոխություններ», Դանթոյի խոսքերով. որոշել «որոնք են այն տարրերը, որոնք պահպանվում են փոփոխության արդյունքում», «բավականին պարզ» է, երբ վերաբերվում է անհատի «վերաբերմունքի փոփոխությանը», բայց «դա զգալիորեն ավելի բարդ և մետաֆիզիկապես դժվար է, երբ մենք շահագրգռված ենք այնպիսի փոփոխությամբ, ինչպիսին է, ասենք, ֆեոդալիզմի քայքայումը կամ ազգայնականության առաջացումը»։

Պատճառների մասին պատմական բանավեճերի մեծ մասը կենտրոնացած է հաղորդակցական և այլ գործողությունների, եզակի և կրկնվող գործողությունների, ինչպես նաև գործողությունների, գործողությունների կառուցվածքների կամ խմբային և ինստիտուցիոնալ համատեքստերի և ավելի լայն պայմանների միջև փոխհարաբերությունների վրա։ Ջոն Գադիսը տարբերակել է բացառիկ և ընդհանուր պատճառները (հետևելով Մարկ Բլոխին) և պատճառահետևանքային կապերի «առօրյա» և «տարբերակիչ կապերի» միջև.

«1945 թվականի օգոստոսի 6-ին Հիրոսիմայում տեղի ունեցածը հաշվի առնելով՝ մենք ավելի կարևորում ենք այն փաստը, որ նախագահ Թրումենը հրամայել է ատոմային ռումբ նետել, քան բանակի օդային ուժերի որոշումը՝ կատարել իր հրամանները»։

Նա նաև մատնանշել է անմիջական, միջանկյալ և հեռավոր պատճառների տարբերությունը։ Իր հերթին, Քրիստոֆեր Լլոյդը առաջ է քաշում պատմության մեջ օգտագործված չորս «պատճառականության ընդհանուր հասկացություններ». «էմպիրիկ (կամ հյումյան) օրինաչափության հայեցակարգը, որը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ պատճառահետևանքը իրադարձությունների մշտական կապերի խնդիր է. «ֆունկցիոնալ/թելեոլոգիական/հետևանքային հասկացությունը», որը «նպատակային է, որպեսզի նպատակները պատճառներ լինեն»; և «ռեալիստական, ստրուկտուրիստական և դիսպոզիցիոնալ մոտեցումը, որը որպես երևույթների պատճառ տեսնում է փոխհարաբերությունների կառուցվածքները և ներքին հակումները»։

Իրավունք

Իրավունքի և իրավական պրակտիկայի համաձայն՝ պետք է ապացուցվի օրինական պատճառ՝ մեղադրյալին պատասխանատվության ենթարկելու հանցագործության կամ իրավախախտման համար (այսինքն՝ քաղաքացիական սխալ, ինչպիսին է անփութությունը կամ իրավախախտումը)։ Պետք է ապացուցվի, որ պատճառահետևանքային կապը կամ «բավարար պատճառահետևանքային կապը» վերաբերում է ամբաստանյալի գործողություններին խնդրո առարկա քրեական իրադարձությանը կամ վնասին։ Պատճառահետևանքային կապը նաև էական իրավական տարր է, որը պետք է ապացուցվի միջազգային առևտրային իրավունքի համաձայն իրավական պաշտպանության միջոցների համար։

Պատմություն

Հինդու փիլիսոփայություն

Տե՛ս նաև՝ Կարմա

Վեդայական դարաշրջանի (շուրջ մ.թ.ա. 500) գրականությունը կարմայի արևելյան ծագումն ունի։ Կարման Սանատանա Դհարմայի և հիմնական կրոնների կողմից հաստատված համոզմունքն է, ըստ որի մարդու գործողությունները որոշակի ազդեցություն են ունենում ընթացիկ կյանքում և/կամ ապագա կյանքում՝ դրական կամ բացասական։ Տարբեր փիլիսոփայական դպրոցները (դարշանները) տարբեր պատկերացումներ են տալիս թեմայի վերաբերյալ։ Սատկարյավադայի վարդապետությունը հաստատում է, որ հետևանքը ինչ-որ կերպ մտնում է պատճառի մեջ։ Հետևաբար, հետևանքը պատճառի կամ իրական կամ ակնհայտ ձևափոխումն է։ Ասատկարյավադայի վարդապետությունը հաստատում է, որ հետևանքը չի մտնում պատճառի մեջ, այլ նոր ծագում է։ Նյայա դպրոցում պատճառականության տեսության որոշ մանրամասների համար տե՛ս Նյայայի թեոլոգիան։ Բրահմա Սամհիտայում Բրահման նկարագրում է Կրիշնային որպես բոլոր պատճառների հիմնական պատճառ։

Բհագավադ-գիտա 18.14-ը սահմանում է բոլոր գործողությունների հինգ պատճառ (որոնց իմացությունը կհանգեցնի կատարելության). մարմինը, անհատական հոգին, զգայարանները, ջանքերը և գերհոգին։

Ըստ Մոնյե-Ուիլիամսի՝ Նյայա պատճառահետևանքային տեսության Սուտրա I.2.I,2 -ում Վայեշեշիկա փիլիսոփայության մեջ պատճառային չգոյությունց առաջանում է հետևանքային չգոյություն. բայց, ոչ հետևանքային չգոյություն պատճառային չգոյությունից։ Պատճառը նախորդում է հետևանքին։ Թելերի և կտորի փոխաբերությունների դեպքում կան երեք պատճառներ.

1. Համատեղելիության պատճառ. սուբստանցիալ շփման հետևանքով, «սուբստանցիալ պատճառներով», թելերը էական են կտորի համար` ըստ Արիստոտելի նյութական պատճառի
2. Ոչ սուբստանցիալ պատճառ. թելերը կտորի մեջ դնելու մեթոդներ` ըստ Արիստոտելի ֆորմալ պատճառի
3. Գործիքային պատճառ. կտոր պատրաստելու գործիքներ՝ ըստ Արիստոտելի արդյունավետ պատճառի։

Մոնյե-Ուիլիամսը նաև առաջարկեց, որ Արիստոտելի և Նյայայի պատճառականությունը համարվում են պայմանական ագրեգատներ, որոնք անհրաժեշտ են մարդու արդյունավետ աշխատանքի համար։

Բուդդայական փիլիսոփայություն

Կարման պատճառականության սկզբունքն է, որը կենտրոնանում է

1. պատճառների
2. գործողությունների
3. հետևանքների

վրա, որտեղ մտքի երևույթներն են առաջնորդում այն գործողությունները, որոնք գործողը կատարում է։ Բուդդայականությունը վարժեցնում է գործողի գործողությունները շարունակական և հոժարակամ ողջախոհ արդյունքների համար, որոնք ուղղված են տառապանքը նվազեցնելուն։ Սա հետևում է ենթակա–ստորոգյալ–խնդիր կառուցվածքին։

Պրատիտյասամուտպադայի (կամ «համատեղ ծագող» կամ «համատեղ բարձրացող» կամ «փոխկապակցված համատեղ բարձրացող») ընդհանուր կամ համընդհանուր սահմանումն այն է, որ ամեն ինչ առաջանում է կախված բազմաթիվ պատճառներից և պայմաններից. ոչինչ գոյություն չունի որպես եզակի, անկախ գոյ։ Բուդդայական տեքստերի ավանդական օրինակն այն է, որ երեք փայտերը ուղղահայաց են, միմյանց հենված են և աջակցում են միմյանց։ Եթե մի փայտը հանվի, մյուս երկուսը կընկնեն գետնին։

Պատճառականությունը ըստ Չիտտամատրին բուդդայական դպրոցի, Ասանգայի (մոտ մ.թ. 400 թվական) միայն մտքի վրա հիմնված բուդդայական դպրոցի, պնդում է, որ օբյեկտները մտքի պատկերով գիտակցություն են առաջացնում։ Քանի որ պատճառները նախորդում են արդյունքներին, որոնք պետք է լինեն տարբեր սուբյեկտներ, ապա սուբյեկտն ու օբյեկտը տարբեր են։ Այս դպրոցի համար չկան օբյեկտներ, որոնք ընկալող գիտակցության նկատմամբ արտաքին գոյեր են։ Չիտտամատրին և Յոգաչարա Սվատանտրիկա դպրոցներն ընդունում են, որ դիտորդի պատճառահետևանքից դուրս օբյեկտներ չկան։ Սա հիմնականում համընկնում է Նիկայա մոտեցմանը։

Վայբհաշիկան (մոտ մ.թ. 500 թվական) վաղ բուդդայական դպրոց է, որը կողմնակից է օբյեկտների անմիջական շփմանը և ընդունում է միաժամանակ պատճառն ու հետևանքը։ Սա հիմնված է գիտակցության օրինակի վրա, որն ասում է, որ մտադրություններն ու զգացմունքները փոխադարձաբար ուղեկցող մտավոր գործոններ են, որոնք աջակցում են միմյանց, ինչպես եռոտանու ոտքերը։ Ճիշտ հակառակը, պատճառի և հետևանքի միաժամանակության մերժողներն ասում են, որ եթե հետևանքն արդեն գոյություն ունի, ապա այն չի կարող կրկին նույն կերպ ազդել։ Այն, թե ինչպես են ընդունվում անցյալը, ներկան և ապագան, հիմք է հանդիսանում բուդդայական տարբեր դպրոցների պատճառահետևանքային տեսակետների համար։

Բոլոր դասական բուդդայական դպրոցները ուսուցանում են կարմա։ «Կարմայի օրենքը պատճառի և հետևանքի օրենքի հատուկ օրինակ է, ըստ որի մարմնի, խոսքի և մտքի մեր բոլոր գործողությունները պատճառներ են, և մեր բոլոր փորձառությունները դրանց հետևանքներն են»։

Արևմտյան փիլիսոփայություն

Արիստոտելյան

Արիստոտելի չորս պատճառները՝ եռոտանի սեղանի օրինակով՝ material-նյութական (փայտ), formal-ֆորմալ (կառուցվածք), efficient-ազդող/արդյունավետ- (ատաղձագործություն), final-վերջնական (ճաշկերույթ):

Արիստոտելը տարբեր «Ինչու՞» հարցերի համար առանձնացրել է չորս տեսակի պատասխան կամ բացատրական ձև։ Նա կարծում էր, որ ցանկացած թեմայի համար կարևոր են բոլոր չորս տեսակի բացատրական եղանակները, որոնցից յուրաքանչյուրը` յուրովի։ Մասնագիտական փիլիսոփայական լեզվում՝ հին հունարեն, լատիներեն և անգլերեն թարգմանություններով, «պատճառ» բառն է այժմ առկա մասնագիտացված փիլիսոփայական գրվածքներում, որոնք օգտագործում են Արիստոտելի չորս տեսակները բացատրելու համար։ Սովորական լեզվով «պատճառ» բառն ունի տարբեր իմաստներ, որոնցից ամենատարածվածը վերաբերում է արդյունավետ պատճառականությանը, որը սույն հոդվածի թեման է։

Նյութական պատճառ, նյութ, որտեղից ինչ-որ բան է առաջացել կամ այն, որը պահպանվում է մինչ այն փոխվում է, ինչպես օրինակ՝ մեկի մայրը կամ արձանի բրոնզը (տես նաև սուբստանցի տեսություն)։

Ֆորմալ պատճառ, ըստ որի իրի դինամիկ ձևը կամ ստատիկ ձևը որոշում է իրի հատկությունները և գործառույթը, քանի որ մարդը տարբերվում է մարդու արձանից կամ ինչպես արձանը տարբերվում է բրոնզե զանգվածից։

Արդյունավետ պատճառ, որը հաղորդում է առաջին համապատասխան շարժումը, ինչպես մարդը բարձրացնում է քարը կամ բարձրացնում արձանը։ Սա է սույն հոդվածի հիմնական թեման։

Վերջնական պատճառ, ավարտի չափանիշը կամ նպատակը (Telos). այն կարող է վերաբերել գործողությանը կամ անշունչ գործընթացին։ Օրինակներ. Սոկրատեսը ընթրիքից հետո զբոսնում է հանուն իր առողջության. հողը գետնին է, քանի որ այդպիսին է նրա բնույթը։ Երբ ջուրն իջնում է ամենացածր մակարդակին, մակընթացության է։

Արիստոտելի բացատրական չորս ձևերից միայն մեկը՝ «արդյունավետ պատճառը» պատճառ է, ինչպես սահմանված է սույն հոդվածի նախաբանում։ Բացատրական մյուս երեք ձևերը կարող են լինել նյութի կազմը, կառուցվածքը և դինամիկան, և, կրկին, ավարտունության չափանիշը։ Արիստոտելն օգտագործում է αἰτία բառը։ Ներկա նպատակի համար այդ հունարեն բառին ավելի համապատասխան թարգմանությունը կլիներ «բացատրություն» բառը, քան «պատճառ», կամ «չորս պատճառներ»` հաշվի առնելով, որ Արիստոտելը նկատի ուներ «ինչու» հարցերի չորս ձևի պատասխանները։

Արիստոտելը ենթադրում էր, որ արդյունավետ պատճառականությունը փորձառության հիմնական փաստ է, որը չի կարելի բացատրել կամ հանգեցնել ավելի հիմնարար կամ հիմնական որևէ բանի։

Արիստոտելի որոշ աշխատություններում չորս պատճառներն են`

1. հիմնական պատճառ
2. տրամաբանական հենք
3. շարժվող պատճառ
4. վերջնական պատճառ։

Այս ցուցակում հիմնական պատճառի հայտարարությունը ցույց է տալիս, որ նշված օբյեկտը համապատասխանում է բառի սահմանմանը, որը վերաբերում է դրան։ Տրամաբանական հենքի հայտարարությունը փաստարկ է, թե ինչու է օբյեկտի հայտարարությունը ճշմարիտ։ Սրանք այն գաղափարի հետագա օրինակներն են, որ «պատճառը»` Արիստոտելի օգտագործած համատեքստում գլխավոր «բացատրությունն» է։

Այստեղ օգտագործվող «արդյունավետ» բառը Արիստոտելից կարող է թարգմանվել նաև որպես «շարժվող» կամ «նախաձեռնող»։

Արդյունավետ պատճառականությունը կապված էր Արիստոտելյան ֆիզիկայի հետ, որը ճանաչեց չորս տարրերը (հող, օդ, կրակ, ջուր) և ավելացրեց հինգերորդ տարրը (եթեր)։ Ջուրն ու երկիրը, ըստ իրենց ներքին հատկության գրավիտները կամ ծանրություններ են, որոնց ի սկզբանե ներհատուկ է ներքև ընկնելը, մինչդեռ օդն ու կրակն իրենց ներքին հատկությամբ՝ լևիտներ կամ թեթևություն են, որոնք ի սկզբանե ուղիղ գծով հեռանում են Երկրի կենտրոնից՝ տիեզերքի անշարժ կենտրոնից, աստիճանաբար արագանալով իր բնական նյութին մոտենալուն զուգընթաց։

Այնուամենայնիվ, քանի որ օդը մնում է Երկրի վրա և չի արտահոսում Երկրից, դեռ ավելին, ի վերջո, հասնում է անսահման արագության, ինչը անհեթեթություն է, Արիստոտելը եզրակացրել է, որ տիեզերքը չափերով սահմանափակ է և պարունակում է անտեսանելի նյութ, որը պահում է Երկիր մոլորակը և նրա մթնոլորտը՝ ենթալուսնային ոլորտը (Sublunary sphere), տիեզերքի կենտրոնում։ Եվ քանի որ երկնային մարմինները Երկիր մոլորակի շուրջը պտտվում են անփոփոխ կապերով, ցույց են տալիս հավերժական, չարագացող շարժում, Արիստոտելը եզրակացրեց, որ հինգերորդ տարրը՝ այթերը (αἰθήρ) - մաքուր օդը, որը լցնում է տարածությունը և շրջապատում երկնային մարմինները, ներքուստ շարժվում է հավերժական շրջաններով՝ լինելով միակ մշտական շարժումը երկու կետերի միջև։ (Օբյեկտը, որը ուղիղ գծով անցնում A կետից B կետ և ետ, պետք է կանգ առնի այդ կետերից որևէ մեկում, նախքան մյուս կետ վերադառնալը)։

Ինքն իրենով՝ ինչը կատարում է բնական շարժում, բայց կարող է, ըստ Արիստոտելյան մետաֆիզիկայի, դրսևորել պարտադրված շարժում` արդյունավետ պատճառից դրդված։ Բույսերի ձևը բույսերին օժտում է սնուցման և վերարտադրության գործընթացներով, կենդանիների ձևը ավելացնում է շարժումը, իսկ մարդու ձևը դրանց վրա ավելացնում է բանականությունը։ Քարը սովորաբար ցուցաբերում է բնական շարժում, որը բացատրվում է նրանով, որ քարի նյութական պատճառը կազմված է երկիր տարրից, բայց կենդանի արարածը կարող է բարձրացնել քարը, դրան հաղորդել պարտադրված շարժում` շեղելով քարը իր բնական տեղից և բնական շարժումից: Բացի այդ, Արիստոտելը պարզաբանում է վերջնական պատճառը՝ նշելով ավարտի նպատակը կամ չափանիշը, որի լույսի ներքո պետք է ինչ-որ բանը հասկացվի։

Արիստոտելը հետագայում առանձնացրել է պատճառականության երկու ձև՝ սեփական (բուն, նախնական) պատճառականություն և պատահական (դիպված) պատճառականություն։ Բոլոր պատճառները՝ սեփական և պատահական, կարող են արտահայտվել որպես պոտենցիալ կամ ակտուալ, մասնակի կամ ընդհանուր։ Նույնը վերաբերում է պատճառների հետևանքներին, այնպես որ ընդհանուր հետևանքները վերագրվում են ընդհանուր պատճառներին, մասնակի հետևանքները՝ ընդհանուր պատճառներին, իսկ ակտուալ հետևանքները՝ ընթացիկ պատճառներին։

Խուսափելով անսահման հետահայաց հիմնավորումից (infinite regress)՝ Արիստոտելը եզրակացրեց, որ առաջին շարժողը՝ անշարժ շարժողն է (առաջին անպատճառ պատճառը կամ այն, ինչը շարժվում է առանց շարժվելու)։ Առաջին շարժողի շարժումը նույնպես պետք է առաջացած լիներ, բայց, լինելով անշարժ շարժող, պետք է շարժվեր միայն դեպի որոշակի նպատակ կամ անհրաժեշտություն։

Պիրոնիզմ

Սկեպտիկական փիլիսոփայական դպրոցը` Պիրոնիզմը (Պիրոն Հիլիդացու անվամբ) ընդունում էր ինչպես պատճառահետևանքային կապի հավանականությունը, այնպես էլ այն, որ հավանական է, որ ոչինչ որևէ բանի պատճառ չէ։

Միջդարում

Արիստոտելյան տիեզերագիտությանը համահունչ Թովմա Աքվինացին դրեց հիերարխիա՝ առաջնահերթություն տալով Արիստոտելի չորս պատճառներին՝ «վերջնական > արդյունավետ > նյութական > ֆորմալ»։ Աքվինացին ձգտում էր բացահայտել առաջին արդյունավետ պատճառը, այժմ պարզապես առաջին պատճառը, այն անվանել է Աստված։ Ավելի ուշ միջնադարում շատ գիտնականներ ընդունեցին, որ առաջին պատճառը Աստված է, բայց բացատրեցին, որ շատ երկրային իրադարձություններ տեղի են ունենում Աստծո դիզայնի կամ ծրագրի շրջանակներում, և այդպիսով գիտնականները ազատություն էին փնտրում՝ ուսումնասիրելու բազմաթիվ երկրորդական պատճառները։

Հետ-միջնադար

Աքվինացիից առաջ Արիստոտելյան փիլիսոփայության համար պատճառ բառը լայն իմաստ ուներ։ Դա նշանակում էր «ինչու հարցի պատասխան» կամ «բացատրություն», և արիստոտելյան գիտնականները ճանաչում էին չորս ձևի պատասխաններ։ Միջնադարի վերջի հետ շատ փիլիսոփայական գործածություններում «պատճառ» բառի իմաստը նեղացավ։ Այն հաճախ կորցնում էր այդ լայն իմաստը և սահմանափակվում էր չորս տեսակներից միայն մեկով։ Այնպիսի հեղինակների համար, ինչպիսիք են Նիկոլո Մաքիավելին քաղաքական մտածողության ոլորտում, և Ֆրենսիս Բեկոնը ընդհանուր առմամբ գիտությանը վերաբերող ոլորտում, Արիստոտելի շարժվող պատճառը նրանց հետաքրքրության կենտրոնում էր։

Պատճառականության լայնորեն կիրառվող ժամանակակից սահմանումը այս նոր նեղացված իմաստով ընդունվել է Դեյվիդ Հյումի կողմից։ Նա ձեռնարկել է շարժվող պատճառ հասկացության իմացաբանական և մետաֆիզիկական հետազոտություն։ Նա ժխտեց, որ մենք երբևէ կարող ենք ընկալել պատճառն ու հետևանքը, բացառությամբ մտքի սովորություն կամ սովորույթ զարգացնելու, երբ մենք սկսում ենք կապել երկու տեսակի առարկաներ կամ իրադարձություններ, որոնք միշտ հարակից են և տեղի են ունենում մեկը մյուսի հետևից։ Իր «Մարդկային բնության տրակտատ» գրքի III մասում, XV բաժնում, Հյումն այն ընդլայնել է ութ միջոցի ցանկով՝ դատելու, թե ինչքանով երկու իրերը կարող են լինել պատճառ և հետևանք։ Առաջին երեքը.

1. «Պատճառն ու հետևանքը պետք է հարակից լինեն տարածության և ժամանակի մեջ»։
2. «Պատճառը պետք է առաջ լինի հետևանքից».
3. «Պետք է մշտական միություն լինի պատճառի և հետևանքի միջև։ Հիմնականում այս որակն է, որը կազմում է կապը»։

Որից հետո գալիս են լրացուցիչ երեք փոխկապակցված չափանիշներ, որոնք բխում են մեր փորձից և որոնք «մեր փիլիսոփայական հիմնավորումների մեծ մասի աղբյուրն են».

4. «Միևնույն պատճառը միշտ առաջացնում է նույն հետևանքը, իսկ նույն հետևանքը երբեք չի առաջանում, եթե ոչ` միևնույն պատճառից։ Այս սկզբունքը մենք ածանցում ենք փորձից և այն մեր փիլիսոփայական դատողությունների մեծ մասի աղբյուրն է»։
5. Կախված վերը նշվածից՝ Հյումն ասում է, որ «որտեղ մի քանի տարբեր առարկաներ առաջացնում են նույն հետևանքը, դա պետք է լինի ինչ-որ որակի միջոցով, որը մենք հայտնաբերում ենք, որ ընդհանուր է նրանց միջև»։
6. Եվ «հիմնված է նույն փաստարկի վրա». «Երկու իրար նման առարկաների պատճառների տարբերությունը պետք է բխի այն կոնկրետից, որով նրանք տարբերվում են»։

Որից հետո ևս երկու պատճառ.

7. «Երբ որևէ առարկա մեծանում կամ նվազում է իր պատճառի աճով կամ նվազումով, «դա պետք է դիտարկել որպես բաղադրյալ հետևանք, որը բխում է մի քանի տարբեր հետևանքների միավորումից, որոնք առաջանում են պատճառի մի քանի տարբեր մասերից»։
8. «Օբյեկտը, որը գոյություն ունի ցանկացած ժամանակ իր լիարժեք կատարելության մեջ, առանց որևէ հետևանքի, այդ հետևանքի միակ պատճառը չէ, բայց պահանջում է ինչ-որ այլ սկզբունքի աջակցություն, որը կարող է նպաստել դրա ազդեցության ու ընթացքի վրա»։

1949 թվականին ֆիզիկոս Մաքս Բորնը սահմանումը (determination) առանձնացրեց պատճառականությունից։ Նրա համար սահմանումը նշանակում էր, որ իրական իրադարձություններն այնքան կապված են բնության օրենքներով, որ, անկասկած, հուսալի կանխատեսումներ և հետադարձ կանխատեսումներ կարելի է անել դրանց վերաբերյալ առկա բավարար տվյալների հիման վրա։ Նա նկարագրում է երկու տեսակի պատճառականություն՝ անվանական (nomic) կամ ընդհանուր պատճառականություն և առանձնահատուկ պատճառականություն։ Անվանական պատճառահետևանքը նշանակում է, որ պատճառն ու հետևանքը կապված են քիչ թե շատ որոշակի կամ հավանական ընդհանուր օրենքներով, որոնք ներառում են բազմաթիվ հնարավոր կամ պոտենցիալ դեպքեր. սա կարելի է ճանաչել որպես Հյումի 3-րդ չափանիշի հավանական տարբերակ։ Առանձնահատուկ պատճառականության առիթը իրադարձությունների որոշակի համալիրի որոշակի երևույթ է, որոնք ֆիզիկապես կապված են նախորդությամբ և հարակիցությամբ, որոնք կարող են ճանաչվել որպես Հյումի 1 և 2 չափանիշներ։

Տես նաև

• Դոմինոյի սկզբունք
• Ժամանակ
• Մարդաբանական սկզբունք
• Թիթեռի էֆեկտ
• Շղթայական ռեակցիաներ
• Շրյոդինգերի կատու
• Առաջին սկզբունք (ἀρχή)
• Ինդետերմինիզմ
• Հավի և ձվի խնդիր
• Դետերմինիզմ
• Բավարար հիմունքի օրենք
• Գծային ռեգրեսիա
• Պլացեբոյի էֆեկտ
• Ներշնչում (հոգեբանություն)
• Համաճարակաբանություն
• Ախտածնություն
• Ախտաբանություն
• Առաջարկի և պահանջարկի օրենք
• Գրունտի աղուտավորում
• Սահմանային օգտակարության տեսություն
• Իմպլիկացիա

Գրականություն

• Chisholm, Hugh, ed. (1911). «Causation» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 5 (11th ed.). Cambridge University Press. էջեր 557–558.
• Arthur Danto (1965). Analytical Philosophy of History. Cambridge University Press.
• Idem, 'Complex Events', Philosophy and Phenomenological Research, 30 (1969), 66–77.
• Idem, 'On Explanations in History', Philosophy of Science, 23 (1956), 15–30.
• Green, Celia (2003). The Lost Cause: Causation and the Mind-Body Problem. Oxford: Oxford Forum. 0-9536772-1-4 Includes three chapters on causality at the microlevel in physics.
• Hewitson, Mark (2014). History and Causality. Palgrave Macmillan. 978-1-137-37239-0.
• Little, Daniel (1998). Microfoundations, Method and Causation: On the Philosophy of the Social Sciences. New York: Transaction.
• Lloyd, Christopher (1993). The Structures of History. Oxford: Blackwell.
• Idem (1986). Explanation in Social History. Oxford: Blackwell.
• Maurice Mandelbaum (1977). The Anatomy of Historical Knowledge. Baltimore: Johns Hopkins Press.
• Judea Pearl (2000). Causality: Models of Reasoning and Inference CAUSALITY, 2nd Edition, 2009 Արխիվացված 9 Օգոստոս 2011 Wayback Machine Cambridge University Press 978-0-521-77362-1
• Rosenberg, M. (1968). The Logic of Survey Analysis. New York: Basic Books, Inc.
• Spirtes, Peter, Clark Glymour and Richard Scheines Causation, Prediction, and Search, MIT Press, 0-262-19440-6
• University of California journal articles, including Judea Pearl's articles between 1984 and 1998 Search Results - Technical Reports Արխիվացված 5 Հուլիս 2022 Wayback Machine.
• Miguel Espinoza, Théorie du déterminisme causal, L'Harmattan, Paris, 2006. 2-296-01198-5.

Արտաքին հղումներ

• Causation – Internet Encyclopedia of Philosophy
• Metaphysics of Science – Internet Encyclopedia of Philosophy
• Causal Processes at the Stanford Encyclopedia of Philosophy
• The Art and Science of Cause and Effect – A slide show and tutorial lecture by Judea Pearl
• Donald Davidson: Causal Explanation of Action – The Internet Encyclopedia of Philosophy
• Causal inference in statistics: An overview – By Judea Pearl (September 2009)
• An R implementation of causal calculus
• TimeSleuth - A tool for discovering causality

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պատճառականություն» հոդվածին։