Չինական օրացույց
Չինական օրացույցը ներկայացված է երկու տեսակի օրացույցներով (գյուղատնտեսական) և արևա-լուսնային։ Նրանցից երկրորդը պատմականորեն հայտնի է երկու տարբերակով․ Սյա օրացույց («Սյա» դինաստիայի անունով, 夏), առավել հայտնի է Արևելյան Ասիայում, տարին սկսվում է գարնանը, և Չժուան օրացույց (չինարեն՝ 顓頊曆)՝ Ցին դինաստիայի նախահայր Չժուան Սյուի անունով, տարվա սկիզբը համարվում է աշունը։
Ժամանակակից Չինաստանում կիրառվում է նաև գրիգորյան օրացույցը, սակայն լուսնային օրացույցը, ինչպես նախկինում, այժմ էլ համատարած օգտագործվում է ավանդական տոների (Չինական նոր տարի) և այս կամ այն գյուղատնտեսական աշխատանքները սկսելու օրերը որոշելու համար։
«Գարնան տոնը» (Նոր տարի) լուսնային օրացույցում փոփոխական է և նշվում է ամեն տարի նորալուսնի առաջին օրը։ Սյա օրացույցը կիրառվում է մաթեմատիկական նպատակներով, օրինակ, ամուսնության կամ նոր հարաբերություններ սկսելու համար ամենաբարենպաստ օրվա որոշում և այլն։
Չինաստանում գրիգորյան օրացույցը կոչվում է «ստանդարտ» (公曆 gōnglì), «արևմտյան» (西曆 xīlì) կամ «արևային» (日曆 rìlì)։ Գրիգորյան օրացույցի ի հայտ գալով՝ այն նաև համարվեց նոր, իսկ լուսնային օրացույցը՝ հին։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շան դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շան դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրություններում (մ․թ․ա․ XVI—XI դարեր) տարին նկարագրվում է 12 լուսնային ամսով, որին ավելանում էր տեսական տասներեքերրորդը, երբեմն նաև տասնչորսերրորդը, որպեսզի խուսափեն իրական և օրացույցային տարվա շեղումից։ Արդեն այդ ժամանակ օգտագործվում էր հաշվարկման վաթսունական համակարգը։ Ավանդույթն ասում է, որ տարին սկսվում է ձմեռային արևադարձից հետո առաջին նորալուսնին։
Չժոու դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չժոու դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրությունները (մ․թ․ա XI—III դարեր) նախորդի օրինակով տարին ներկայացնում են 12 լուսնային ամսով, որտեղ կրկին ավելանում է տասներեքերրորդը։ Ամիսները հերթագայում են 29 և 30 օրերով, իսկ անհամապատասխանությունից խուսափելու համար երբեմն լրացուցիչ օր է ավելացվում ամսվա ավարտին։ Տարվա սկիզբը համարվում է ձմեռային արևադարձից առաջ նորալուսինը։
Ցին դինաստիայի օրացույց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մեր թվարկությունից առաջ 221 թվականին, երբ Ցին Շի Հուանդի կայսրը միավորեց Չինաստանը, նա արեց օրացույցային բարեփոխումներ և մտցրեց մեկ ընդհանուր օրացույց։ Ցին դինաստիայի ժամանակ գործնականում մտցվեց 24 եղանակ, որոնք որոշվում էր խավարածրում արևի դիրքով, որն էլ հիմք հանդիսացավ գյուղատնտեսական օրացույցին։ Եղանակներն անմիջական կապ չունեն Լուսնի շարժի հետ։
Տարբերակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արևելյան այլ օրացույցները կամ ամբողջությամբ նույնացվում են չինականին (կորեական), կամ շատ առումներով նման են չինական, սակայն ունեն որոշակի տարբերություն (վիետնամական՝ կենդանակերպի ցիպլում ճագարը փոխարինված է կատվով, տիբեթական՝ որոշակի փոփոխություն կենդանակերպի անուններում, ճապոնական՝ փոխված է հաշվարկման սկզբունքը)։
Չինական (չինա-ույղուրական) օրացույցի տարրերը մոնղոլների արշավանքների շնորհիվ հասան իսլամադավան աշխարհին։
Չինական գյուղատնտեսական օրացույց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս օրացույցը տարին բաժանում է 24 գյուղատնտեսական եղանակի, որոնք որոշվում են խավարածրում արևի դիրքով։ Եղանակների հերթափոխը կապ չունի լուսնի փուլերի հետ։
| Խավարածրային կոորդինատային համակարգի երկայնություն |
Թարգմանություն | Չինարեն անվանում[1] |
Ճապոներեն անվանում |
Կորեերեն անվանում |
Վիետնամերեն անվանում |
Մոտավոր օրը գրիգորյան օրացույցում[1] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 315° | Գարնան սկիզբ | 立春 լիչուն |
立春 րիսսյուն |
입춘 (立春) իմպչխուան |
Lập xuân էեպ սյուան |
Փետրվարի 4—5 |
| 330° | Անձրևաջուր | 雨水 յույշույ |
雨水 ուսույ |
우수 (雨水) ուսու |
Vũ thủy վու թխյուի |
Փետրվարի 19—20 |
| 345° | Թրթուրների արթանանալու ժամանակ | 驚蟄 (惊蛰) ցզինչժե |
啓蟄 կեյտիցու |
경칩 (驚蟄) կյոնչխիպ |
Kinh trập կին չապ |
Մարտի 5—6 |
| 0° | Գարնանային գիշերահավասար | 春分 չունֆեն |
春分 սյումբուն |
춘분 (春分) չխունբուն |
Xuân phân սյուան ֆան |
Մարտի 20—21 |
| 15° | Պարզ և արևոտ | 清明 ցինմին |
清明 սեյմեյ |
청명 (清明) չխյոնմյոն |
Thanh minh տխան մին |
Ապրիլի 4—5 |
| 30° | Հացի անձրև | 穀雨 (谷雨) գույույ |
穀雨 կոկու |
곡우 (穀雨) կոգու |
Cốc vũ կոկ վու |
Ապրիլի 20—21 |
| 45° | Ամառվա սկիզբ | 立夏 լիսյա |
立夏 րիկկա |
입하 (立夏) իմպխա |
Lập hạ լապ խա |
5—6 мая |
| 60° | Պակաս առատություն | 小滿 (小满) սյաօման |
小満 սյո ման |
소만 (小滿) սօման |
Tiểu mãn սեու ման |
Մայիսի 21—22 |
| 75° | Ցանքի հերկում | 芒種 (芒种) մանչժուն |
芒種 բո սյու |
망종 (芒種) մանջոն |
Mang chủng մանգ տյունգ |
Հունիսի 5—6 |
| 90° | Ամառային արևադարձ | 夏至 սյանչժի |
夏至 գեսի |
하지 (夏至) հաջի |
Hạ chí հա տի |
Հունիսի 21—22 |
| 105° | Թեթև տապ | 小暑 սյաօշի |
小暑 սյո սյո |
소서 (小暑) սոսո |
Tiểu thử տեու տհի |
Հուլիսի 7—8 |
| 120° | Մեծ տապ | 大暑 դաշու |
大暑 տայսե |
대서 (大暑) դեսո |
Đại thử դաու տհի |
Հուլիսի 23—24 |
| 135° | Աշնան սկիզբ | 立秋 լիցյու |
立秋 րիսսյու |
입추 (立秋) իմպհչհու |
Lập thu լապ տհու |
7—8 августа |
| 150° | Շոգի ավարտ | 處暑 (处暑) չուշու |
処暑 սյոսյո |
처서 (處暑) չհոսո |
Xử thử սի տհի |
Օգոստոսի 23—24 |
| 165° | Սպիտակ ցող | 白露 բաուլի |
白露 հակուրո |
백로 (白露) պեկհրո |
Bạch lộ պատ լո |
Սեպտեմբերի 7—8 |
| 180° | Աշնանային գիշերահավասար | 秋分 սյուֆեն |
秋分 սյու բուն |
추분 (秋分) չհուպուն |
Thu phân տհու ֆան |
Սեպտեմբերի 23—24 |
| 195° | Սառը ցող | 寒露 հանլու |
寒露 կանրո |
한로 (寒露) հալլո |
Hàn lộ հան լո |
Հոկտեմբերի 8—9 |
| 210° | Սառնամանիք | 霜降 շուանցզյան |
霜降 սո կո |
상강 (霜降) սանգան |
Sương giáng շիօնգ զյանգ |
Հոկտեմբերի 23—24 |
| 225° | Ձմռան սկիզբ | 立冬 լիդուն |
立冬 րիտտո |
입동 (立冬) իմպդոն |
Lập đông լապ դոնգ |
Հոկտեմբերի 7—8 |
| 240° | Թեթև ձյուն | 小雪 սյաօսյուե |
小雪 սյո սեցու |
소설 (小雪) սոսոլ |
Tiểu tuyết տեու տուետ |
Նոյեմբերի 22—23 |
| 255° | Մեծ ձյուն | 大雪 դասյուե |
大雪 սայսեցու |
대설 (大雪) դեսոլ |
Đại tuyết դայ տուետ |
Դեկտեմբերի 7—8 |
| 270° | Ձմեռային արևադարձ | 冬至 դունչժի |
冬至 տո ձի |
동지 (冬至) տոնջի |
Đông chí դոնգ տի |
Դեկտեմբերի 21—22 |
| 285° | Թեթև ցուրտ | 小寒 սյօհան |
小寒 սյո կան |
소한 (小寒) սոհան |
Tiểu hàn տեու հան |
Հունվարի 5—6 |
| 300° | Մեծ ցուրտ | 大寒 դահան |
大寒 դայկան |
대한 (大寒) դեհան |
Đại hàn դայ հան |
Հունվարի 20—21 |
Չինական ցիկլային օրացույց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չինական ցիկլային օրացույցը կիրառում է վաթսունական ցիկլը։ Հանդիսանում է 10 և 12 տարվա համակցված ցիկլ։ 10 և 12 թվի ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկը 60-ն է, ինչի հետևանքով օրացույցը կրկնվում է յուրաքանչյուր 60 տարին մեկ։
Ցիկլում տարվա հիերոգլիֆը 2-րդ \ 1-ին |
Երկնային փող | Չինական կենդանակերպ | օրվա ժամ | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ծառ 木 mù | կրակ 火 huŏ | հող 土 tŭ | մետաղ 金 jīn | ջուր 水 shuĭ | ||||||||||
| 甲 jiă | 乙 yĭ | 丙 bĭng | 丁 dīng | 戊 wù | 己 jĭ | 庚 gēng | 辛 xīn | 壬 rén | 癸 guĭ | |||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | |||||
| Ե ր կ ր ա յ ի ն ճ յ ու ղ ե ր |
子 zĭ |
I | 1 05.02.1924 02.02.1984 |
13 24.01.1936 19.02.1996 |
25 10.02.1948 07.02.2008 |
37 28.01.1960 25.01.2020 |
49 15.02.1972 11.02.2032 |
Առնետ 鼠 shŭ |
23…1 | |||||
| 丑 chŏu |
II | 2 24.01.1925 20.02.1985 |
14 11.02.1937 07.02.1997 |
26 29.01.1949 26.01.2009 |
38 15.02.1961 12.02.2021 |
50 03.02.1973 31.01.2033 |
Ցուլ 牛 niú |
1…3 | ||||||
| 寅 yín |
III | 51 23.01.1974 19.02.2034 |
3 13.02.1926 09.02.1986 |
15 31.01.1938 28.01.1998 |
27 17.02.1950 14.02.2010 |
39 05.02.1962 01.02.2022 |
Վագր 虎 hŭ |
3…5 | ||||||
| 卯 măo |
IV | 52 11.02.1975 08.02.2035 |
4 02.02.1927 29.01.1987 |
16 19.02.1939 16.02.1999 |
28 06.02.1951 03.02.2011 |
40 25.01.1963 22.01.2023 |
Ճագար 兔 tù |
5…7 | ||||||
| 辰 chén |
V | 41 13.02.1964 10.02.2024 |
53 31.01.1976 28.01.2036 |
5 23.01.1928 17.02.1988 |
17 08.02.1940 05.02.2000 |
29 27.01.1952 23.01.2012 |
Վիշապ 龍 lóng |
7…9 | ||||||
| 巳 sì |
VI | 42 02.02.1965 29.01.2025 |
54 18.02.1977 15.02.2037 |
6 10.02.1929 06.02.1989 |
18 27.01.1941 24.01.2001 |
30 14.02.1953 10.02.2013 |
Օձ 蛇 shé |
9…11 | ||||||
| 午 wŭ |
VII | 31 03.02.1954 31.01.2014 |
43 21.01.1966 17.02.2026 |
55 07.02.1978 04.02.2038 |
7 30.01.1930 27.01.1990 |
19 15.02.1942 12.02.2002 |
Ձի 馬 mă |
11…13 | ||||||
| 未 wèi |
VIII | 32 24.01.1955 19.02.2015 |
44 09.02.1967 06.02.2027 |
56 28.01.1979 24.01.2039 |
8 17.02.1931 15.02.1991 |
20 05.02.1943 01.02.2003 |
Ոչխար 羊 yáng |
13…15 | ||||||
| 申 shēn |
IX | 21 25.01.1944 22.01.2004 |
33 12.02.1956 08.02.2016 |
45 30.01.1968 26.01.2028 |
57 16.02.1980 12.02.2040 |
9 06.02.1932 04.02.1992 |
Կապիկ 猴 hóu |
15…17 | ||||||
| 酉 yŏu |
X | 22 13.02.1945 09.02.2005 |
34 31.01.1957 28.01.2017 |
46 17.02.1969 13.02.2029 |
58 05.02.1981 01.02.2041 |
10 26.01.1933 23.01.1993 |
Աքլոր 鷄 jī |
17…19 | ||||||
| 戌 xū |
XI | 11 14.02.1934 10.02.1994 |
23 02.02.1946 29.01.2006 |
35 18.02.1958 16.02.2018 |
47 06.02.1970 03.02.2030 |
59 25.01.1982 22.01.2042 |
Շուն 狗 gŏu |
19…21 | ||||||
| 亥 hài |
XII | 12 04.02.1935 31.01.1995 |
24 22.01.1947 18.02.2007 |
36 08.02.1959 05.02.2019 |
48 27.01.1971 23.01.2031 |
60 13.02.1983 10.02.2043 |
Խոզ 猪 zhū |
21…23 | ||||||
| Համապատա- տասխան |
փիրուզագույն, կանաչ | կարմիր | դեղին | սպիտակ | սև, կապույտ | —գույն | ||||||||
| Յուպիտեր | Մարս | Սատուրն | Վեներա | Մերկուրի | —մոլորակ | |||||||||
| գարուն | ամառ | ամառվա ավարտ | աշուն | ձմեռ | —տարվա եղանակ | |||||||||
| արևելք | հարավ | միջին | արևմուտք | հյուսիս | —հորիզոնի կողմ | |||||||||
Գրիգորյան օրացույցով ցիկլի համարի հաշվում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ժամանակակից եղանակ․[4]
- 2006 年 − 3 = 60 × 33 23; 2006 ≈ 34-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
- Ավանդական եղանակ․[4]
- 2006 年 2397 = 60 × 73 23; 2006 ≈ 74-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
- Հնագույն եղանակ․[4]
- 2006 年 2697 = 60 × 78 23; 2006 ≈ 79-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
- Եվս մեկ եղանակ․[5]
- 2006 年 2637 = 60 × 77 23; 2006 ≈ 78-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
1888-2067թթ-ի պարզեցված աղյուսակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| Ծառ (փիրուզագույն, կանաչ) | Կրակ (կարմիր) | Հող (դեղին) | Մետաղ (սպիտակ) | Ջուր (սև, կապույտ) | |
|---|---|---|---|---|---|
| Առնետ | 1924, 1984, 2044 | 1936, 1996, 2056 | 1888, 1948, 2008 | 1900, 1960, 2020 | 1912, 1972, 2032 |
| Ցուլ | 1925, 1985, 2045 | 1937, 1997, 2057 | 1889, 1949, 2009 | 1901, 1961, 2021 | 1913, 1973, 2033 |
| Վագր | 1914, 1974, 2034 | 1926, 1986, 2046 | 1938, 1998, 2058 | 1890, 1950, 2010 | 1902, 1962, 2022 |
| Ճագար | 1915, 1975, 2035 | 1927, 1987, 2047 | 1939, 1999, 2059 | 1891, 1951, 2011 | 1903, 1963, 2023 |
| Վիշապ | 1904, 1964, 2024 | 1916, 1976, 2036 | 1928, 1988, 2048 | 1940, 2000, 2060 | 1892, 1952, 2012 |
| Օձ | 1905, 1965, 2025 | 1917, 1977, 2037 | 1929, 1989, 2049 | 1941, 2001, 2061 | 1893, 1953, 2013 |
| Ձի | 1894, 1954, 2014 | 1906, 1966, 2026 | 1918, 1978, 2038 | 1930, 1990, 2050 | 1942, 2002, 2062 |
| Ոչխար | 1895, 1955, 2015 | 1907, 1967, 2027 | 1919, 1979, 2039 | 1931, 1991, 2051 | 1943, 2003, 2063 |
| Կապիկ | 1944, 2004, 2064 | 1896, 1956, 2016 | 1908, 1968, 2028 | 1920, 1980, 2040 | 1932, 1992, 2052 |
| Աքլոր | 1945, 2005, 2065 | 1897, 1957, 2017 | 1909, 1969, 2029 | 1921, 1981, 2041 | 1933, 1993, 2053 |
| Շուն | 1934, 1994, 2054 | 1946, 2006, 2066 | 1898, 1958, 2018 | 1910, 1970, 2030 | 1922, 1982, 2042 |
| Խոզ | 1935, 1995, 2055 | 1947, 2007, 2067 | 1899, 1959, 2019 | 1911, 1971, 2031 | 1923, 1983, 2043 |
Լուսնային օրացույցով տարվա ստույգ սկիզբ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը](Ամսաթիվը գրված է Օր․Ամիս․Տարի ֆորմատով, տարեթվի առաջին երկու նիշը գրված չէ)[3]
Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 19
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| 31.01.00 | 19.02.01 | 08.02.02 | 29.01.03 | 16.02.04 | 04.02.05 | 25.01.06 | 13.02.07 | 02.02.08 | 22.01.09 |
| 10.02.10 | 30.01.11 | 18.02.12 | 06.02.13 | 26.01.14 | 14.02.15 | 03.02.16 | 23.01.17 | 11.02.18 | 01.02.19 |
| 20.02.20 | 08.02.21 | 28.01.22 | 16.02.23 | 05.02.24 | 24.01.25 | 13.02.26 | 02.02.27 | 23.01.28 | 10.02.29 |
| 30.01.30 | 17.02.31 | 06.02.32 | 26.01.33 | 14.02.34 | 04.02.35 | 24.01.36 | 11.02.37 | 31.01.38 | 19.02.39 |
| 08.02.40 | 27.01.41 | 15.02.42 | 05.02.43 | 25.01.44 | 13.02.45 | 02.02.46 | 22.01.47 | 10.02.48 | 29.01.49 |
| 17.02.50 | 06.02.51 | 27.01.52 | 14.02.53 | 03.02.54 | 24.01.55 | 12.02.56 | 31.01.57 | 18.02.58 | 08.02.59 |
| 28.01.60 | 15.02.61 | 05.02.62 | 25.01.63 | 13.02.64 | 02.02.65 | 21.01.66 | 09.02.67 | 30.01.68 | 17.02.69 |
| 06.02.70 | 27.01.71 | 15.02.72 | 03.02.73 | 23.01.74 | 11.02.75 | 31.01.76 | 18.02.77 | 07.02.78 | 28.01.79 |
| 16.02.80 | 05.02.81 | 25.01.82 | 13.02.83 | 02.02.84 | 20.02.85 | 09.02.86 | 29.01.87 | 17.02.88 | 06.02.89 |
| 27.01.90 | 15.02.91 | 04.02.92 | 23.01.93 | 10.02.94 | 31.01.95 | 19.02.96 | 07.02.97 | 28.01.98 | 16.02.99 |
Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 20
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| 05.02.00 | 24.01.01 | 12.02.02 | 01.02.03 | 22.01.04 | 09.02.05 | 29.01.06 | 18.02.07 | 07.02.08 | 26.01.09 |
| 14.02.10 | 03.02.11 | 23.01.12 | 10.02.13 | 31.01.14 | 19.02.15 | 08.02.16 | 28.01.17 | 16.02.18 | 05.02.19 |
| 25.01.20 | 12.02.21 | 01.02.22 | 22.01.23 | 10.02.24 | 29.01.25 | 17.02.26 | 06.02.27 | 26.01.28 | 13.02.29 |
| 03.02.30 | 23.01.31 | 11.02.32 | 31.01.33 | 19.02.34 | 08.02.35 | 28.01.36 | 15.02.37 | 04.02.38 | 24.01.39 |
| 12.02.40 | 01.02.41 | 22.01.42 | 10.02.43 | 30.01.44 | 17.02.45 | 06.02.46 | 26.01.47 | 14.02.48 | 02.02.49 |
| 23.01.50 | 11.02.51 | 01.02.52 | 19.02.53 | 08.02.54 | 28.01.55 | 15.02.56 | 04.02.57 | 24.01.58 | 12.02.59 |
| 02.02.60 | 21.01.61 | 09.02.62 | 29.01.63 | 17.02.64 | 05.02.65 | 26.01.66 | 14.02.67 | 03.02.68 | 23.01.69 |
| 11.02.70 | 31.01.71 | 19.02.72 | 07.02.73 | 27.01.74 | 15.02.75 | 05.02.76 | 24.01.77 | 12.02.78 | 02.02.79 |
| 22.01.80 | 09.02.81 | 29.01.82 | 17.02.83 | 06.02.84 | 26.01.85 | 14.02.86 | 03.02.87 | 24.01.88 | 10.02.89 |
| 30.01.90 | 18.02.91 | 07.02.92 | 27.01.93 | 15.02.94 | 05.02.95 | 25.01.96 | 12.02.97 | 01.02.98 | 21.01.99 |
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 201. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ The Mathematics of the Chinese Calendar.(անգլ.)
- ↑ 3,0 3,1 New year on the Chinese calendar year of 1645—2644.(անգլ.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 196—197. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ Володомонов Н. В. Календарь: прошлое, настоящее, будущее. — Изд. 2. — М.: Наука, 1987. — С. 15. — 80 с. — 310 000 экз.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Раздел китайского календаря в веб-приложении «Creounity Машина Времени»
- Չինական ամիսներ
- Չինական օրացույց և տոներ Արխիվացված 2013-10-04 Wayback Machine
- Chinese calendar with Auspicious Events
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չինական օրացույց» հոդվածին։ |
| ||||||
