Մողոլներ
| Մողոլներ | |||
|---|---|---|---|
| Ընդհանուր քանակ | |||
|
2-20 հազար | |||
| Բնակեցում | |||
| |||
| Լեզու(ներ) | |||
| Մողոլերեն | |||
| Հավատք(ներ) | |||
| Իսլամ | |||
| Բարեկամական էթնիկ խմբեր | |||
| Խազարիացիներ, չարայմակներ, թեյմուրիներ |
.svg){kind=small}
Մողոլներ (մոնղ.՝ могол) Աֆղանստանում բնակվող մոնղոլ ժողովուրդ։ Բնակչությունը կազմում է ավելի քան 20 000 մարդ ըստ 20-րդ դարի վերջի գնահատականի[1]։ Նրանցից 200-ը ներկայումս խոսում է մողոլերեն։ Այս լեզուն մոնղոլական լեզվի հնացած բարբառն է, որը իրանական լեզուներից մեծ ազդեցություն է ստացել[2]։
Անվանումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ Վ. Վ. Բարթոլդի, «մողոլ» տերմինը Կենտրոնական Ասիայում մոնղոլների ժողովրդական անվանումն էր[3]։ Մուսուլման պատմիչների ձեռագրերում մոնղոլները նշվել են որպես մողոլ կամ մողուլ[4]։
Մողոլ (մողուլ) անունը պահպանվել է Մողոլիստանի (Մողուլիստան) բնակչության կողմից[3]։
Ներկայումս մողոլ սովորաբար անվանում են Աֆղանստանի փոքր էթնիկ խմբի ներկայացուցիչներին, ինչպես նաև 16-րդ դարում Հնդկաստան ներխուժած մուսուլման նվաճողների ժառանգներին[5]։ Բարթոլդը գրել է. «միակ մոնղոլները, ովքեր գաղթել են դեպի արևմուտք, որոնք դեռևս պահպանում են իրենց լեզուն (այս ցեղը ապրում է Աֆղանստանում), նույնպես իրենց մողոլ են անվանում»[3]։
Ծագում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մողոլները 13-րդ դարում Աֆղանստանի մոնղոլ նվաճողների հետնորդներն են, որոնք խառնվել են տեղի բնակչությանը և մասամբ ընդունել տեղի ժողովրդի լեզուն և մշակույթը[6][7][8]։
Հունգարացի արևելագետ Լ. Լիգետին, ով նկարագրել է մողոլներին, գրել է. «մոնղոլական ռազմական միավորումները, որոնք մոնղոլական նվաճումների ընթացքում եկան Պարսկաստան և նրան շրջապատող տարածքները, ծագում էին ամենատարբեր ցեղերից... Արևմուտքում հայտնված ընդհանուր լեզվով մոնղոլական խմբերը կտրված էին մոնղոլական լեզվական համայնքից՝ մշտական կապի մեջ լինելով շրջակա թյուրքական և իրանական լեզուների հետ, աստիճանաբար նրանք անցան առանձին կյանքի և սկսեցին ինքնուրույն զարգանալ»։
Մողոլների ծագման խնդիրը և Գուրում (շրջան Աֆղանստանում) նրանց հայտնվելու ժամանակի հարցը դեռ վերջնական պատասխան չի ստացել։ Հնարավոր է, որ նրանց էթնոգենեզին մասնակցել է այսպես կոչված նիկուդերական հորդան, որը հայտնվել է Գուրայում 14-րդ դարի վերջից մինչև 16-րդ դարի սկիզբ ընկած հատվածում։ Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ նրանք այստեղ եկել են հյուսիսից։ Այս վարկածը հաստատվում է 13-րդ դարի իրադարձություններով, երբ Բադղիսը և Գուրը ենթարկվեցին մոնղոլական բանակի զանգվածային արշավանքի (Չագաթաիդները իշխում էին այդ տարածքում դեռևս 14-րդ դարում)։ Մողոլները կարող էին Գուր հասնել նաև հարավից՝ Աֆղանստանի այլ շրջաններով։ Գուր տանող ամենահարմար անցումները գտնվում են հարավում՝ Հիլմենդ և Ֆարահրուդ գետերի հունով, մինչդեռ հյուսիսային կողմը փակ է բարձր լեռնաշղթաներով։ Մինչ հիմնականում այժմ մողոլները կոնտակտի մեջ են գտնվեւմ նրանցից հարավ ապրող բնակչության հետ[6]։
Բնակեցում և ցեղային կազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աֆղանստանի մի քանի շրջաններում մողոլները կազմում են տեղի բնակչության զգալի մաս։ Գուրում նրանց մեծ մասն ապրում է ամբողջովին մողոլական կազմ ունեցող գյուղերում, որոնք գտնվում են հիմնականում Գուրի վարչական կենտրոնից՝ Թայվարայի հարավում։ Գուրի արևմտյան հատվածը բնակեցված է Բուրգուտի ցեղային խմբիի մողոլներով, իսկ արևելյան մասում՝ մողոլների մեկ այլ ցեղային խմբի՝ արգունների ներկայացուցիչներով[6]։
Մողոլները ապրում են նաև Հերաթ նահանգում։ Այստեղ է տեղակայված մողոլների ամենամեծ խումբն Աֆղանստանում։ Հերաթի մողոլական գյուղերը, ի տարբերություն Ղուրի բնակավայրերի, նույնպես ցրված են օազիսի ծայրամասերում։ Մողոլները ապրում են նաև Մեյմյոնե շրջանում և նախկին Կատագան նահանգի տարածաշրջանում[6]։
Կենսակերպ և մշակույթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լեռնաշխարհի մողոլները պահպանում են քոչվորական ապրելակերպը։ Հարթավայրերում ապրող մողոլները որդեգրել են հողի մշակման և ոռոգման տեխնիկան իրենց տաջիկ հարևաններից։ Տնտեսության, նյութական և հոգևոր մշակույթում (հատկապես բանահյուսության մեջ) դիտարկվում է արխայիկ մոնղոլական յուրահատկությունը[2]։
Մարդաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ Ն. Լ. Ժուկովսկայայի, մողոլները մոտ են աֆղաններին ու բելուջներին, նրանց արտաքինով մոնղոլոիդ դիմագծերը հարթված են[2]։ Ըստ մեծ ռուսական հանրագիտարանի, նրանց մարդաբանական տեսակն ավելի մոտ է եվրոպեոիդ ռասա[1]։ Մարդաբանական տվյալները ցույց են տալիս, որ մոնղոլոիդների առանձնահատկությունները հազվադեպ են մուղալների բնակչության շրջանում։ Հստակ երևում են աֆղանական և բելուջի առանձնահատկությունները[9]։
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ի տարբերություն շիա խազարիաների, մողոլները սուննի մուսուլմաններ են[2]։ Երբ մողոլները ժամանեցին Աֆղանստան, իսլամն արդեն տարածվել էր նրանց նվաճած տարածքներում և հետագայում մեծ ազդեցություն ունեցավ հյուսիսային Աֆղանստանի և հյուսիսային Հնդկաստանի ժողովուրդների վրա։
Լեզու
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մողոլերենը, որը զերծ չէր իրանական լեզուների ազդեցությունից[7][8], համարվում էր անհետացող արդեն 1950-ական թվականներին։ Ներկայումս, հաղորդվում է, որ այդ լեզվով խոսում է մոտ 200 մարդ (ավագ սերնդի ներկայացուցիչներ) Աֆղանստանում մի քանի հազար ցրված մոնղոլական խմբերից, հիմնականում Հերաթի մոտ գտնվող Կունդուր և Քարեզ ի Մուլլա գյուղերում։ Մողոլախոսները խոսում են նաև պարսկերեն։ Աֆղանստանի հյուսիսում բնակվող էթնիկ մողոլները խոսում են փաշթոերեն։ Լեզուն գիր չունի. օգտագործվում է ընտանեկան միջավայրում և մասամբ որպես գաղտնի լեզու. կան նրա գրառության արաբատառ նմուշներ, այդ թվում 20-րդ դարի սկզբի բանաստեղծի բանաստեղծությունների տեքստերը։ Աբդ ալ Քադիրը, որը գրել է մողոլերեն[10]։ Նաև մողոլների մի մասը խոսում է դարի, փաշթո, պարսկերեն, հինդի, ուրդու և արաբերեն։
Ըստ Լ. Լիգետիի, յուրօրինակ զարգացման արդյունքում մողոլերենը պահպանեց միջին մոնղոլական դարաշրջանին բնորոշ բազմաթիվ հատկություններ։ Մողոլերենը հիմնականում կրում է նույն բնութագրերը, ինչ արաբերեն և պարսկերեն գրված մոնղոլական գլոսարիումները 13-15-րդ դարերում[11]։
- Մեծ մողոլների կայսրություն
- Մողոլները հնդկական թերակղզու տարածքում բնակվող էթնոմշակութային համայնք են։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 «Моголы • Большая российская энциклопедия — электронная версия». bigenc.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 8-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Жуковская Н. Л. Моголы // Народы и религии мира: Энциклопедия / В. А. Тишков. — Москва: Большая Российская Энциклопедия, 1999. — С. 348. — 928 с. — ISBN 5-85270-155-6
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Бартольд В. В. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — Москва: Наука, 1968. — С. 169—170. — 759 с.
- ↑ Бартольд В. В. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — Москва: Наука, 1968. — С. 560. — 759 с.
- ↑ Сабитов Ж. М., Баймуханов Н. Б. «Y-STR гаплотипы узбеков, уйгуров, таджиков, пуштунов, хазарейцев, моголов из базы данных Family Tree DNA». Academia.edu — Share research. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Кисляков В. Н. Хазарейцы, аймаки, моголы (к вопросу об их происхождении и расселении) // Советская этнография. — 1973. — № 4. — С. 137—139.
- ↑ 7,0 7,1 Жуковская Н. Л. Моголы // Народы мира: Историко-этнографический справочник / Глав. ред. Ю. В. Бромлей; Институт этнографии АН СССР имени Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — С. 305—306.
- ↑ 8,0 8,1 Кузьменков Е. А. Могольский язык // Языки мира: Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык / Институт языкознания РАН. — М.: Индрик, 1997. — С. 91.
- ↑ Советская этнография №4, 1973, С. 137.
- ↑ Тодаева Б. Х. Моголы.
- ↑ {{{վերնագիր}}}. Արխիվացված է 14 Մարտի 2022 սկզբնաղբյուրից:
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ժուկովսկայա Ն. Լ. Մուղալներ // Աշխարհի ժողովուրդներ. Պատմական և ազգագրական տեղեկատու / Գլուխ. խմբ. Յու Վ. Բրոմլի ; Ն.Ն.Միկլուխո-Մակլայի անվան ՀԽՍՀ ԳԱ ազգագրության ինստիտուտ։ - Մ .: Խորհրդային հանրագիտարան, 1988. - S. 305-306.
- Կիսլյակով Վ . - 1973. - No 4. - S. 130-139.
- Kuzmenkov E. A. Mughal language // Աշխարհի լեզուներ . մոնղոլական լեզուներ։ Տունգուս-մանջուրական լեզուներ. Ճապոներեն լեզու. կորեերեն / RAS լեզվաբանության ինստիտուտ . - M.: Indrik, 1997. - S. 91-97.
- Alam M., Subrahmanyam S. The Deccan Frontier and Mughal Expansion, տես. 1600. Ժամանակակից հեռանկարներ // Արևելքի տնտեսական և սոցիալական պատմության ամսագիր, հ. 47, No.3, Fetween the Flux and Facts of Indian History: Papers In Honor of Dirk Kolff (2004), pp. 347–389 թթ.