Jump to content

Հոգեբանական ճկունություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հոգեբանական ճկունություն, ճգնաժամը կամ նախաճգնաժամային իրավիճակը մտովի կամ հոգեբանորեն արագ հաղթահարելու կարողություն[1]։ Մարդը հոգեբանորեն ճկուն է, եթե անձը իր "միտքը և վարքագիծը կարողանում է կառավարել պաշտպանվելու ճգնաժամի բացասական ազդեցություններից"[2]։ Պարզ ասած մարդն ունի հոգեբանական ճկունություն, եթե նա զարգացրել է հոգեբանական և վարքագծային կարողություններ, որոնք նրան թույլ են տալիս հանգիստ մնալ ճգնաժամային իրավիճակներում և դեպքից դուրս գալ առանց երկարատև բացասական հետևանքների։

Նախապատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սովորաբար ճկունությանը սթրեսային կամ անբարենպաստ իրավիճակից դուրս գալու "դրական հարմարվողականության" իմաստն են վերագրում[3]։ Երբ մարդն ամեն օր ռմբակոծվում է սթրեսներով, դա խաթարում է նրանց ներքին և արտաքին հավասարակշռությունը, ներկայացնելով մարտահրավերներ, ինչպես նաև հնարավորություններ։ Այնուամենայնիվ, ամենօրյա սթրեսորները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ, ինչը նպաստում է ճկունությանը։ Դեռևս անհայտ է, թե յուրաքանչյուր անհատի համար որն է սթրեսի ճիշտ մակարդակը։ Որոշ մարդիկ կարող են ավելի քանակությամբ սթրես կարգավորել, քան մյուսները։ Համաձայն Գերմեյնի և Գիտերմանի (1996), սթրեսը զգացվում է անհատի կյանքում դժվար անցումներում, ներառյալ հասարակական փոփոխությունները, տրավմատիկ իրադարձությունները, ներառյալ վիշտն ու կորուստը, շրջապատի ճնշումները, այդ թվում աղքատությունը և բռնությունը հասարակության մեջ[4]։ Ճկունությունը "լավ թե վատ" հանգամանքներում ֆիզիկական, մտավոր և հոգեկան համապարփակ փոխակերպումն է, կյանքի տարբեր փուլերում ինքնության ու նորմատիվ առաջադրանքների համահունչ իմաստավորման ունակությունն է[5]։ Ռոչեստերի համալսարանի երեխաների ինստիտուտը բացատրում է, որ "ճկունության հետազոտությունտը կենտրոնանում է նրանց վրա, ովքեր կյանքին վերաբերում են հույսով և հումորով, չնայած աղետալի կուրուստներին"[6]։ Ճկունությունը միայն սթրեսային իրավիճակից դուրս գալու մասին չէ, այլ նաև նշված իրավիճակից կոմպետենտ ձևով դուրս գալու մասին է։ Ճկունությունը մարդուն ձախորդությունից ավելի ուժեղ և կարող է դարձնում[5]։ Ահարոն Անտոնովսկին 1979 թվականին հայտարարել է, որ երբ իրադարձությունը կանխատեսելի է, վերահսկելի է և որոշ չափով բացատրելի, ապա ճկուն պատասխանը ավելի հավանական է[7][8]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճկունության վերաբերյալ առաջին հետազոտությունը հրատարակվել է 1973 թվականին։ Ուսումնասիրության մեջ օգտագործվել է համաճարակաբանություն, որը հիվանդության տարածվածության ուսումնասիրությունն է` բացահայտելու ռիսկերը և ճկունության ազդեցությունը[9] Մեկ տարի անց, հետազոտողների նույն խումբը ստեղծեց գործիքներ` աջակցելու ճկունության զարգացմանը[10]։ Էմմի Վերները 1970-ականներին ճկունություն տերմինն օգտագործող վաղ գիտնականներից մեկն էր։ Նա հետազոտել է Կաուայի, Հավայ, երեխաների մի խմբաքանակ։ Կաուային բավականին աղքատ է և հետազոտված երեխաներից շատերը մեծանում էին հարբեցող կամ հոգեկան հիվանդ ծնողների հետ։ Ծնողներից շատերը նաև գործազուրկ էին[11]։ Վերները նկատել է, որ այդ աննախանձելի պայմաններում ապրող երեխաների երկու երրորդը հետագայում կործանարար վարք են դրսևորել, ինչպես քրոնիկ գործազրկութթյուն, ալկոհոլի չարաշահում և արտամուսնական ծննդաբերություններ։ Այնուամենայնիվ այս երիտասարդների մեկ երրորդը կործանարար վարք չի դրսևորել:Վերներն այս վերջին խումբն անվանել էր 'ճկուն'[12]։ Այսպիսով, ճկուն երեխաները և նրանց ընտանիքները դրսևորում են հատկություններ, որոնցով նրանք ավելի հաջողակ են դառնում, քան ոչ ճկուն երեխաները և նրանց ընտանիքները։

1980-ականներից հոգեբանական ճկունությունը դարձավ նաև շեզոֆրենիայով հիվանդ և շեզոֆրենիայով հիվանդ մայր ունեցող երեխաների ուսումնասիրության տեսական և հետազոտական գլխավոր թեմա[13]։ 1989 թվականին անցկացված ուսումնասիրության արդյունքները ցույց են տվել, որ շիզոֆրենիկ ծնողներ ունեցող երեխաները չեն կարող ձեռք բերե համապատասխան մակարդակի խնամք՝ համեմատած առողջ ծնողների երեխաների հետ, ինչը շատ հաճախ վնասակար ազդեցություն է ունենում երեխաների զարգացման վրա[14]։ Մյուս կողմից հիվանդ ծնողների որոշ երեխաներ լավ զարգանում են և ակադեմիական հաջողություններ են գրանցում։ Այս հանգամանքը հետազոտողներին ստիպեց ջանքեր գործադրելու նման դրսևորումները հասկանալու համար։

Մինչ ճկունության վերաբերյալ հետազոտությունները սկսելը, հետազոտողները հիմնական ուշադրությունը դարձնում էին ապրելու պայմաններին՝ ալկոհոլի չարաշահմանը[15] կյանքի աղետալի դեպքերին[16], կամ քաղաքային աղքատությանը[17]։ Հետազոտական աշխատանքների ուշադրության ուղղությունը տեղափոխվեց հասկանալու հիմքում ընկած պաշտպանական պրոցեսները։ Հետազոտողները փորձում են պարզել, թե ինչպես են որոշ գործոններ բերում դրական արդյունքների[17]։

Գործընթաց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բոլոր այս դեպքերում ճկունությունը ընկալվում է որպես գործընթաց։ Այնուամենայնիվ, հաճախ, սխալմամբ ենթադրվում է որպես անհատի հատկություն՝ "ճկունություն"[18]։ Ժամանակակից ուսումնասիրությունների մեծ մասը ցույց է տալիս, որ ճկունությունը անհատի կարողության դրսևորումն է, որով նա կարողանում է փոխազդել միջավայրի և այն գործընթացների վրա, որոնք նրան պաշտպանում են ռիսկի գործոնների ճնշող ազդեցությունից[19]։ Կարևոր է հասկանալ ճկունության գործընթացը կամ ցիկլը։ Երբ մարդիկ բախվում են անբարենմաստ իրավիճակի, հանգուցալուծման երեք եղանակ գոյություն ունի։

  1. Զայրույթից ժայթքել
  2. Պայթել ճնշող բացասական հույզերի ներքո, անզգայանալ, ի վիճակի չլինել արձագանքել
  3. Պարզապես նեղվել ստեղծված քայքայող փոփոխություններից

Միայն երրորդ մոտեցումն է նպաստում բարեկեցությանը։ Այն աշխատում է ճկուն մարդկանց մոտ, ովքեր նեղվում են քայքայող իրավիճակից և փոխում են իրենց ներկա գործելաոճը, խնդրին լուծում տալու համար։ Առաջին և երկրորդ մոտեցումները մարդկանց տանում են ուրիշներին մեղադրելու զոհի կարգավիճակի ստանձման և հաղթահարման ցանկացած մեթոդի մերժման, նույնիսկ ճգնաժամի ավարտից հետո։ Այս մարդիկ նախընտրում են բնազդով գործել, քան իրավիճակին համապատասխան։ Նրանք, ովքեր ճգնաժամային իրավիճակները հաղթահարում են հարմարվելով, ուննակ են ետ քաշվել և ճգնաժամը դադարեցնել։ Բացասական էմոցիաները՝ վախ, զայրույթ, անհանգստություն, հյուծում, անօգնականություն և հուսահատություն նվազեցնում են անձի՝ իր առջև ծառացած խնդիրները լուծելու ունակությունը և թուլացնում է դիմացկունությունը։ Մշտական վախը և անհանգստությունը թուլացնում են մարդու իմունային համակարգը և մեծացնում նրանց խոցելիությունը հիվանդությունների նկատմամբ[20]։

Այս գործընթացները ներառում են անհատական հաղթահարման ռազմավարությունները, կամ այնպիսի պաշտպանական միջավայրերը, ինչպիսին են լավ ընտանիքը, դպրոցը, համայնքը և սոցիալական քաղաքականությունը, որոնք ավելի հավանական են դարձնում կայունության ի հայտ գալուն[21]։ Այս իմաստով «դիմացկունությունը» ի հայտ է գալիս, երբ կան կուտակային «պաշտպանիչ գործոններ»։ Այս գործոնները, հավանաբար, այնքան ավելի կարևոր դեր են խաղում, որքան ավելի շատ է անհատը ենթարկվում ռիսկի կուտակային գործոնների։

Կենսաբանական մոդելներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճկունության երեք կարևոր հիմքեր․ ինքնավստահություն, սեփական արժանապատվության զգացում և ես կոնցեպցիա, բոլորն էլ արմատներ ունեն համապատասխանաբար երեք տարբեր ներվային համակարգերում, սոմատիկ նյարդային համակարգ, վեգետատիվ նյարդային համակարգ և կենտրանական նյարդային համակարգ[22]։

Ճկունության ուսումնասիրության նոր ուղղություն է սթրեսի նկատմամբ ճկունության նեյրոկենսաբանական հիմքը[23]։ Օրինակ, կարծիք կա, որ նեյրոպեպտիդ Y-ն (NPY) և 5-Dehydroepiandrosterone-ը (5-DHEA) սահմանափակում են սթրեսին պատասխանը նվազեցնելով սիմպատիկ նյարդային համակարգի ակտիվացումը և ուղեղը համապատասխանաբար պաշտպանելով կորտիզոլի քրոնիկ բարձր մակարդակների հնարավոր վնասակար հետևանքներից[24]։ Բացի այդ կարծիք կա, որ սոցիալական աջակցության և սթրեսի նկատմամբ ճկունության միջև փոխհարաբերությունը միջնորդավորված է հիպոթալամիկ-հիպոֆիզի-վերերիկամային առանցքի վրա օքսիթոցինային համակարգի ազդեցությամբ[25]։ "Ճկունությունը, որը դիտարկվում է որպես դրական կենսահոգեբանական հարմարվողականություն, ապացուցվել է որպես օգտակար տեսական ենթատեքստ, երկարաժամկետ առողջության և բարեկեցության կանխատեսման փոփոխականները հասկանալու համար"[26]։

Որոշ սահմանափակ հետազոտություններ ենթադրում են, որ ճկունությունը կարող է ժառանգական լինել, սակայն դրանց հետևում կանգնած գիտությունը նախնական է[27]։

Առնչվող գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գոյություն ունեն մի շարք գործոններ, որ զարգացնում և կայունացնում են անձի ճկունությանը․[28]

  1. Իրատեսական պլաններ կազմելու ունակություն և դրանք իրականացնելու համար անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկելու ունակություն
  2. Սեփական ուժերի և կարողությունների նկատմամբ վստահություն
  3. Շփման և խնդիրների լուծման հմտություններ
  4. Ուժեղ ազդակները և զգացմունքները կառավարելու ունակություն

Ճկունության բացակայությունը կապված է անհատի նևրոտիկիզմի և բացասական հուզականության հատկությունների հետ, ինչն արտահայտվում է աշխարհը որպես սպառնալից, խնդրահարույց և նեղացնող, և իրեն այնտեղ խոցելի համարելու հակվածությամբ։ Ճկունությունը կապված է բացության և դրական հուզականության անհատական հատկությունների հետ, ինչը ներառում է շրջապատը ներգրավելու և դժվարություններին դիմակայելու, հակումներ՝ հաջողության հասնելու վստահությամբ[29]։

Դրական էմոցիաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտական գրականության մեջ առկա են դրական էմոցիաների և ճկունության միջև փոխկապակցվածության վերաբերյալ նշանակալի հետազոտություններ։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ անբարենպաստ պայմանների դեպքում դրական էմոցիաների պահպանումը նպաստում է մտածողության և խնդիրների լուծման ճկունությանը։ Դրական էմոցիաները կարևոր դերակատարում ունեն սթրեսային իրավիճակներից անհատին օգնելու վերականգնվելու կարողությամբ։ Ընդ որում դրական հուզականության պահպանումը նպաստում է բացասական հույզերի ֆիզիոլոգիական հետևանքներին դիմակայելուն։ Այն նաև նպաստում է հարմարվողականությանը, ստեղծում է կայուն սոցիալական ռեսուրսներ և բարձրացնում բարեկեցությունը[30]։

Գիտակցված ընկալման ձևավորումը և սեփական սոցիալական-էմոցիոնալ գործոնների վերլուծությունը համարվում է դրական հույզերի կայունության գրավական։ Սա չի նշանակում, որ դրական էմոցիաները զուտ ճկունության կողմնակի արդյունք են, այլ այն, որ դրական զգացողությունը, անհատի կողմից սթրեսային իրավիճակը հաղթահարելու մեջ, կարող է օգնել հարմարվողականության դրսևորմանը[31]։ Այս կանխատեսման փորձնական ապացույցները բխում են կայուն անհատների վարքագծերի ուսումնասիրություններից, որոնք հակվածություն ունեն դեպի ռազմավարությունները, որոնք առաջացնում են կոնկրետ դրական հույզեր, ինչպիսիք են իրավիճակից օգուտների որոնումը և ճանաչողական վերագնահատումը, հումորը, լավատեսությունը և նպատակին հասնելուն ուղղվածությունը։ Անհատները, որոնք հակված են սթրեսային իրավիճակները հաղթահարել այս մեթոդներով, կարող են ուժեղացնել սթրեսի նկատմամբ իրենց դիմադրողականությունը, ավելացնելով դրական էմոցիաների այլ ռեսուրսներ ևս[32]։

Դրական էմոցիաները ոչ միայն ֆիզիկական, այլ նաև ֆիզիոլոգիական ազդեցություն են ունենում։ Հումորի միջոցով առաջացած ֆիզիոլոգիական ազդեցություններն են․ իմունային համակարգի գործունեության բարելավում և թուքային իմունոգլոբուլին A- ի մակարդակի բարձրացում, կենսական համակարգի հակամարմին, որը շնչառական հիվանդություններում մարմնի պաշտպանական առաջնագիծն է[33][34]։ Կայուն և սիրտ-անոթային համակարգի արագ վերականգնման հայտանիշներով մարդկանց մոտ դրական էմոցիաների հետազոտություն է իրականացվել․ այն բանից հետո երբ նրանք բացասական էմոցիաներ են ստացել։ Հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ կայուն հայտանիշներով մարդիկանց մոտ, սկզբնական բացասական հույզերից հետո սիրտ-անոթային համակարգը շատ արագ վերականգնվել է[31]։

Կյանքի ձեռքբերումներում գրիտը նույնքան կարևոր է, որքան տաղանդը։

Հաստատակամություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրիտը վերաբերում է երկարաժամկետ նպատակներին հասնելու համառությանը և կրքին[35]։ Սա բնութագրվում է որպես տարիներ շարունակ համառորեն աշխատել մարտահրավերների՝ բացասական արձագանքների, ձախորդության, առաջընթացի բացակայության կամ ձախողման, միջով, պահպանելով ջանքերն ու հետաքրքրությունը[35]։ Բարձր գրիտով մարդիկ ձեռքբերումներն ավելի շուտ դիտարկում են որպես մարաթոն, քան անմիջական նպատակ։ Խնդրահարույց իրավիճակներում բարձր գրիտով անհատները կայուն և նպատակաուղղված վարքագիծ են դրսևորում, քան ցածր գրիտով անհատները[35]։

Գրիտն ազդում է անհատի համար կարևոր ուղու ջանքերի վրա։ Երբ մարդիկ կարևորում են նպատակը որպես ավելի արժեքավոր, իմաստալից, կամ իրենց արժեհամակարգին համապատասխան, անհրաժեշտության դեպքում նրանք պատրաստ են ավելի ջանք գործադրել դրա համար։ Երբ հաստատակամ և քիչ հաստատակամ մարդիկ միևնույն առաջադրանքն են կատարում, նրանք տարբեր մակարդակի ջանքերի գործադրում են դրսևորում։ Հաստատակամությունը կապված է պոտենցիալ մոտիվացիայի տարբերությունների հետ, մոտիվացիոն ինտենսիվության մեկ ուղի։ Հաստատակամությունը կարող է ազդել նաև անհատի կողմից խնդրի ընկալման դժվարության վրա[36]։

Հաստատակամությունը խիստ կապված է հոգեբանական մեծ հնգյակի բարեխղճության հետ[35]։ Գրիտը և բարեխղճությունը մեծ մասամբ հատվում են նաև ձեռքբերումների տեսակետից, նրանք տարբերվում են շեշտադրությամբ։ Գրիտն ընդգծում է երկարատև կայունությունը, մինչդեռ բարեխղճությունը կենտրոնանում է կարճաժամկետ ինտենսիվության վրա Grit emphasizes long-term stamina, whereas conscientiousness focuses on short-term intensity.[35]

Գրիտը կախված է կրթության մակարդակից և տարիքից։ Առավել կրթաված մեծահասակները ավելի բարձր գրիտ ունեն, քան նույն տարիքի քիչ կրթվածները[35][35]։ Հաստատակամ մարդիկ ավելի բարձր կրթական մակարդակ ունեն և կարիերայի քիչ փոփոխություններ են կատարել, քան նույն տարիքի քիչ հաստատակամ անհատները[37]։ Հաստատակամությունը տարիքի հետ բարձրանում է, երբ կրթության մակարդակը պահպանվում է[35]։

Կյանքի ձեռբերումներում հաստակամությունը նույնքան կարևոր է, որքան տաղանդը[35]։ West Point ռազմական ակադեմիայում կատարված ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ հաստատակամությունն ավելի վստահելի կանխատեսում է առաջին ամառն անցկացնելու համար, քան ինքնատիրապետումը կամ կադետային որակի ամփոփ չափանիշը[35]։

Գրիտը կարող է նաև ծառայել որպես ինքնասպանության դեմ պաշտպանական գործոն։ Ստենֆորդի համալսարանի ուսումնասիրությունները վկայում են, որ գրիտը բժշկական հաստատությունների աշխատակիցների հոգեկան առողջության և բարեկեցության գրավական էր[38]։ Հաստատակամ անհատները տիրապետում են ինքնավերահսկմանը և նպատակների կանոնավոր նվիրվածությանը, ինչը թույլ է տալիս դիմակայել այնպիսի ազդակներին, ինչպիսին ինքնասպանությունն է։ Բարձր գրիտով անհատները կենտրոնանում են ապագա նպատակների վրա, ինչը կարող է նրանց հետ պահել ինքնասպանությունից։ Կարծիք կա, որ քանի որ գրիտը անհատներին խրախուսում է ստեղծել և պահպանել կյանքի նպատակներ, և այդ նպատակները իմաստ և կամք են հաղորդում կյանքին։ Գրիտը միայնակ բավարար չի թվում։ Միայն երախտագիտությամբ և հաստատկամությամբ օժտված անհատների մոտ է երկար ժամանակոում նվազել ինքնասպանության վերաբերյալ մտքերը։ Երախտագիտությունը և գրիտը միասին աշխատելով բարձրացնում են կյանքի իմաստը, պաշտպանելով մահի, ինքնասպանության մասին մտքերից[39]։

Այլ գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարձրորակ մասնագետների շրջանում, ովքեր աշխատում էին դժվար՝ ճկունություն պահանջող, իրավիճակներում, հետազոտություն իրականացվեց։ Հետազոտությանը մասնակցում էին 13 բարձրակարգ մասնագետներ, տարբեր բնագավառներից, որոնցից բոլորն աշխատանքային գործունեության ընթացքում ունեցել են մարտահրավերներ և կյանքի բացասական իրադարձություններ, բայց միևնույն ժամանակ իրենց մեծ ձեռքբերումներով հայտնի են իրենց ոլորտներում։ Հարցերը վերաբերում էին ինչպես մասնակիցների առօրյա աշխատանքային կյանքին, այնպես էլ նրանց փորձառությանը ճկունության և կայունության մեջ։ Հետազոտությունը բացահայտեց ճկունության վեց հիմնական նախապայման․ դրական և նախաձեռնող անհատականություն, փորձառություն և գիտելիք, վերահսկողության զգացում, ճկունություն և հարմարվողականություն, հավասարակշռություն և հեռանկար, ինչպես նաև սպասվող սոցիալական աջակցություն։ Պարզվել է նաև, որ բարձր ձեռքբերումներ ունեցողները բազմաթիվ զբաղմունքներ ունեին․ հոբբիներ, սպորտ, ընկերների և սիրեցյալի հետ հանդիպումներ[40]։

Կյանքի ոչ բարենպաստ իրավիճակների բացասական հետևանքների վրա ազդելու մի շարք գործոններ են բացահայտվել։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ ճկունության զարգացման առաջնային գործոնը սոցիալական աջակցությունն է[41][42][43]։ Թեև գոյություն ունեն սոցիալական աջակցության շատ մրցակցային սահմանումներ, սակայն դրանց մեծ մասը կարելի է դիտարկել որպես իրենց նման այլ անհատների հետ կապվածության աստիճանը։.[44] Սոցիալական աջակցությունը ոչ միայն պահանջում է, որ դուք ուրիշների հետ հարաբերություններ ունենաք, այլև այդ հարաբերությունները ենթադրում են միասնության և վստահության առկայություն, ինտիմ հաղորդակցություն և փոխադարձ պարտավորություն[45] թե ընտանիքում և թե դրանից դուրս[42]։ Ճկունության հետ կապված են նաև հավելյալ գործոններ, ինչպիսիք են իրատեսական պլաններ կազմելու կարողությունը, ինքնավստահություն և դրական ինքնապատկեր ունենալը[46], հաղորդակցման հմտություններ, և ուժեղ զգացմունքներն ու ազդակները կառավարելու կարողություն զարգացնելը[47]։

Տեմպերամենտը և սահմանադրական բնավորությունը դիտարկվում է որպես ճկունության հիմնական գործոն։ Այն ճկունության անհրաժեշտ նախադրյալներից մեկը՝ ընտանեկան համերաշխության և ջերմության, ինչպես նաև սոցիալական աջակցման համակարգերի հետ մեկտեղ[48]։ Տեմպերամենտ համակարգերի երեք տեսակ գոյություն ունի, որ դերակատարում ունեն ճկունության դրսևորման մեջ։ Դրանք են․ ախորժակը, պաշտպանական համակարգը և ուշադրության համակարգը[49]։

Այլ պաշտպանիչ գործոններ վերաբերում են շրջակա միջավայրի վտանգների բացասական հետևանքների կամ սթրեսային իրավիճակի մեղմմանը։ Դրանք փորձում են խոցելի անհատներին լավատեսական ուղիներ տանել։ Ավելի կոնկրետ, 1995 թ. ուսումնասիրությունը առանձնացրեց պաշտպանիչ գործոնների երեք կոնտեքստ․[50]

  1. անձնական հատկանիշներ, ներառյալ շփվողականությունը, պայժառ և դրական ինքնագնահատումը,
  2. ընտանիքը, ինչպիսիք են սերտ կապեր ընտանիքի առնվազն մեկ անդամի կամ հոգեբանորեն կայուն ծնողի հետ,
  3. համայնքը, օրինակ, հասակակիցների կողմից աջակցություն կամ խորհրդատվություն ստանալը։

Բացի այդ, Շվեյցարիայի Ցյուրիխում տարեցների ուսումնասիրությունը լուսաբանեց, թե ինչ դեր է խաղում հումորը՝ որպես երջանկության վիճակը պահպանելու և տարիքային խնդիրները հաղթահարելու համար[51]։

Բացի ճկունության վերոնշյալ տարբերությունից, հետազոտությունը նվիրված է եղել նաև ճկունության անհատական տարբերությունները հայտնաբերելուն։ Ինքնասիրությունը, էգո-հսկողությունը և էգո-ճկունությունը կապված են վարքագծային հարմարվողականության հետ[52]։ Օրինակ, կոպիտ վերաբերմունքի արժանացաժ երեխաները, ովքեր լավ են զգում, կարող են տարբեր ռիսկային իրավիճակներում իրենց տարբեր կերպ դրսևորել, խուսափելով բացասական ինքնաընկալումից։ Էգո-հսկողությունը «անհատի զգացմունքների և ցանկությունների արտահայտման կամ զսպման շեմն կամ գործառնական բնութագիրն է[53]։ Էգո ճկունությունը անհատի էգո վերահսկողության մակարդակի ցանկացած ուղղությամբ փոփոխելու դինամիկ կարողությունն է, համապատասխան շրջակա իրավիճակի[54]։

Կոպիտ վերաբերմունքի ենթարկված երեխաները, ովքեր ունեցել են ռիսկի որոշ գործոններ (օրինակ ՝ միայնակ ծնողներ, մոր սահմանափակ կրթություն կամ ընտանեկան գործազրկություն), ցույց են տվել ավելի ցածր էգո-կայունություն և խելք, քան չհալածված երեխաները։ Բացի այդ, հալածված երեխաների մոտ ավելի հավանական է քայքայիչ-ագրեսիվ, փակ և ներփակ վարքագծի դրսևորում։ Ի հավելումն, էգո-ճկունությունը դրական ինքնագնահատականը հալածված երեխաների հարմարվողականության կարողության նախադրյալներն են[52]։

Ճկունությունը կանխատեսելու համար օգտագործվում են նաև ժողովրդագրական տեղեկությունները (օրինակ ՝ սեռը) և ռեսուրսները (օր. ՝ սոցիալական աջակցություն)։ Աղետից հետո մարդկանց հարմարվողականության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ կանայք ավելի քիչ ճկուն են, քան տղամարդիկ։ Բացի այդ անհատներն, ովքեր ավելի քիչ են ներգրավված հարազտների և կազմակերպությունների խմբերում, նրանց կայունությունն ավելի ցածր է[55]։

Կրոնական, հոգևոր կամ մտածողության որոշ ասպեկտներ, ենթադրաբար, կարող են նպաստել կամ խոչընդոտել ճկունությունը բարձրացնող որոշակի հոգեբանական արժանիքներ։ Հետազոտությունների արդյունքում հոգևորի և ճկունության միջև կապ չի հաստատվել։ Համաձայն Հուդի և այլոց "Դավանանքի հոգեբանություն" 4-րդ հրատարակության, դրական հոգեբանության ուսումնասիրությունը համեմատաբար նոր է ... դեռևս էմպիրիկ հետազոտություններ չեն իրականացվել, որոնք հատուկ հետազոտում են կրոնի և անհատի ուժեղ կողմերի և բարեգործությունների միջև կապերը[56][57]։ ԱՄՆ զինված ուժերը քննադատվել էր նոր ֆիթնես ծրագրում հոգևորը խրախուսելու համար, քանի որ կրոնի դրական ազդեցությունը հաստատող տվյալներ չկային։

Ռազմական հետազոտություններում պարզվել է, որ ճկունությունը կախված է նաև խմբի անդամների աջակցությունից. ստորաբաժանման համախմբվածությունն ու բարոյականությունը մարտական դիմակայության լավագույն նախապայմանն են։ Կայունությունը փոխկապակցված է հասակակիցների աջակցության և խմբային համախմբվածության հետ։ Բարձր համախմբվածությամբ ստորաբաժանումները հակված են դրսևորել հոգեբանական խանգարումների ավելի ցածր մակարդակ, քան ավելի ցածր համախմբվածություն և բարոյականություն ունեցողները։ Բարձր համախմբվածությունն ու բարոյականությունը ուժեղացնում են սթրեսին դիմակայելու ռեակցիաները[58]։

Կառուցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոգնիտիվ վարքային թերապիայում ճկունության կառուցումը դա բազային վարքագծի և մտածողության մոդելի գիտակցված փոփոխության հարց է[59]։ Առաջին քայլը դա ինքն իր հետ խոսելու բնույթի փոփոխությունն է։ Ինքն իր հետ խոսելը դա ներքին մենախոսություն է, որով մարդիկ ամրապնդում են անձի ինքնարդյունավետության և ինքնագնահատականի վերաբերյալ հավատը։ Ճկունություն կառուցելու համար անհատը պետք է վերացնի բացասական ինքնաքննադատությունը, "Ես սա չեմ կարող անել" և "Ես դրանից գլուխ չեմ հանի", և դրանք փոխարինի դրական ներքին խոսակցությամբ, օրինակ "Ես սա կարող եմ" և "Ես սրանից գլուխ կհանեմ"։ Մտածողության ձևի այս փոքր փոփոխությունը օգնում է նվազեցնել հոգեբանական սթրեսը, երբ անհատը առերեսվում է դժվար իրավիճակի[60]։ Բիզնեսում պատրաստվածությունը ստեղծվում է արտակարգ իրավիճակների արձագանքման պլանների, բիզնեսի շարունակականության պլանների և արտակարգ իրավիճակների պլանների մշակմամբ։ Անհատաը կարող է ֆինանսական միջոցներ կուտակել տնտեսական ճգնաժամերը հաղթահարելու համար, սոցիալական կապեր զարգացնել անձնական ճգնաժամերը հաղթահարելու համար, և տնային տնտեսության համար մշակել արտակարգ իրավիճակների արձագանքման ծրագրեր։

Ճկունությունը նաև բարելավվում է սթրեսի հաղթահարման արդյունավետ հմտություններ զարգացնելու միջոցով[61]։ Հաղթահարման հմտությունները անհատին օգնում են իջեցնել սթրեսի մակարդակը, ուստի դրանք գործուն են մնում։ Սթրեսի հաղթահարման հմտությունները ներառում են մեդիտացիա, մարզանք, սոցիալականացում և ինքնազարգացում պրակտիկայի օգտագործում։ Բացիվերը թվարկածները գոյություն ունեն նաև այլ միջոցներ, որ օգնում են հոգեբանական ճկունության զարգացմանը։

Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիան առաջարկում է "Ճկունության ձեռքբերման 10 եղանակ"[28], which are:

  1. լավ հարաբերություններ պահպանել ընտանիքի մերձավոր անդամների, ընկերների և այլոց հետ,
  2. խուսափել ճգնաժամերը կամ սթրեսային իրավիճակները որպես անտանելի խնդիրներ դիտարկելուց,
  3. ընդունել հանգամանքներ, որոնք անհնար է փոխել,
  4. իրատեսական նպատակներ դնել և ձգտել դրանց հասնել,
  5. Հակասական իրավիճակներում վճռական գործողություններ ձեռնարկել,
  6. կորուստներով պայքարից հետո փնտրել ինքնաբացահայտման հնարավորություններ,
  7. զարգացնել ինքնավստահությունը,
  8. երկարաժամկետ տեսլական մշակել և սթրեսային իրավիճակը ավելի լայն համատեքստում դիտարկել,
  9. հուսադրող հեռանկար և լավ բաներ ակնկալել, ցանկալին պատկերացնել,
  10. հոգալ մտքի և մարմնի մասին, մարզվել և սեփական կարիքներին և զգացմունքներին ուշադրություն դարձնել։

Բնական կայունության կառուցման Բեշթի մոդելը իդեալական ընտանիքն է, ընտանիքի և ընկերների կողմից դրական մոտեցմամբ և աջակցությամբ երեխաների դաստիարակությամբ, չորս հիմնական ցուցիչ են դրսևորում։ Նրանք են։

  1. Իրատեսական դաստիարակություն
  2. Ռիսկերի մասին արդյունավետ տեղեկատվություն
  3. Բարդ իրավիճակների դրական վերակազմավորում
  4. Ինքնարդյունավետության և կայունության կառուցում

Այս մոդելում ինքնարդյունավետությունը անհրաժեշտ և ցանկալի նպատակներին հասնելուն ուղղված գործողություններ մշակելու և իրականացնելու սեփական ուժերի կարողության նկատմամբ հավատն է, իսկ հոգեբանական կայունությունը նվիրվածության, վերահսկողության և մարտահրավերի նկատմամբ փոխկապակցված վերաբերմունքն է։

Ինքնազարգացման մի շարք մոտեցումներ են մշակվել, գլխավորապես ճանաչողական վարքային թերապիայի (CBT) և ռացիոնալ էմոցիոնալ վարքի թերապիայի տեսության և պրակտիկայի վրա (REBT)[62]։ Օրինակ, խմբային ճանաչողական-վարքային միջամտությունը՝ Penn Resiliency Program (PRP), նպաստում է ճկունության տարբեր ասպեկտների։ PRP- ի 17 ուսումնասիրությունների մետա-վերլուծությունը ցույց է տվել, որ միջամտությունը ժամանակի ընթացքում զգալիորեն նվազեցնում է դեպրեսիվ ախտանիշները[63]։

«Կայունության կառուցման» գաղափարը վիճելի է և հակասում է կայունությունը որպես պրոցես կոնցեպցիային[64], քանի որ այն ենթադրվում է, որպես ինքնազարգացման բնութագիր[65]։ Նրանք, ովքեր չնայած ձախորդություններին, կայունությունը դիտարկում են որպես հաջողակության ցուցանիշ, դիմացկունության ձևավորման ջանքերը դիտարկում են որպես կայունություն զարգացնելու մեթոդ։ Բիբլիոթերքպիան, իրադարձությունները դրական անկյան տակ տեսնելը և հոգեբանական ռեսուրսներով հոգեբանական դիմակայությունը բարձրացնելը, ճկունության կառուցման այլ մեթոդներ են[66]։ Այս եղանակով անհատի ռեսուրսների բարձրացումը բացասական երևույթները հաղթահարելու կամ այլ կերպ լուծելու համար, կայունություն է խրախուսում[67]։

Հակադիր հետազոտությունները գտնում են են, որ կայունությունը ամրապնդելուն ուղղված էմոցիաները կարգավորելու և վերահսկելու ռազմավարությունները ավելի լավ արդյունքներ տալիս հոգեկան հիվանդության դեպքում[68]։ Մինչ գիտնականների կողմից սկզբնական կայունության զարգացման հետազոտությունները տարվում էին բարձր ռիսկի պայմաններում գտնվող երեխաների շրջանում, 230 մեծահասակների մոտ անցկացված հետազոտությունը, որոնք ախտորոշվել էին դեպրեսիայի և անհանգստության մեջ, ցույց տվեց, որ էմոցիոնալ կարգավորումը, նպաստում է հիվանդների ճկունության զարգացմանը։ Այս մոտեցումները կենտրոնացած էին պլանավորման, իրադարձությունների դրական վերաիմաստավորման և մտորումների նվազեցման վրա, ինչը օգնեում էր պահպանել առողջ շարունակականություն[68]։[պարզաբանել] Ճկունությունը զարգացրած հիվանդները ավելի լավ ցուցանիշներ էին դրսևորում, քան հիվանդները, որոնց բուժման պլանում չէր ներառված ճկունության զարգացումը[68]։.

Երեխաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեխաների ճկունությունը վերաբերում է անհատներին, ովքեր սպասվածից ավելի լավ են իրենց դրսևորում, կապված ռիսկի և անբարենպաստ փորձառության հետ։ Նշենք, որ դա հատկանիշ չէ, որ երեխան պարզապես տիրապետում է։ Չկա անխոցելի երեխա, ով կհաղթահարի յուրաքանչյուր դժվարություն, յուրաքանչյուր խոչընդոտ, որ կառերեսվի կյանքում[65]։ Ճկունությունը զարգացման պրոցեսների շարք է ժամանակի ընթացքում, ինչը երեխաներին հնարավորություն է տալիս դժվարությունների և տարիքային մարտահրավերների միջով անցնելով ձեռք բերել ունակություններ և դառնալ բանիմաց[69]։ Սա երեխաներին տալիս է անձնական հպարտության և ինքնարժևորման զգացողություն[70]։

Պաշտպանիչ գործոնների» վերաբերյալ հետազոտությունները, որոնք հատկապես օգնում են երեխաներին ռիսկի համատեքստում, գիտնականներին օգնել է հասականալ, որն է ամենաէկանը կերեխաների կենսունակության համար։ Դրանցից երկուսը, որոնք բազմիցս հայտնվել են ճկուն երեխաների ուսումնասիրությունների ընթացքում, լավ ճանաչողական գործառույթն են (ինչպես ճանաչողական ինքնակարգավորումը և IQ) և դրական փոխհարաբերությունները (հատկապես քաջատեղյակ մեծահասակների հետ, ինչպիսին ծնողներն են)[71]։ Երեխաները, ում մոտ առկա են պաշտպանիչ գործոնները, ավելի հեշտ են տանում ռիսկային իրավիճակները, քան դրանք չունեցող երեխաները նույն իրավիճակներում։ Սակայն դա արդարացում չէ երեխաներին ռիսկային փորձության ենթարկելու համար։ Երեխաներն իրենց ավելի լավ են զգում, երբ նրանք ռիսկի կամ վտանգի չեն առընչվում։

Դասարանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճկուն երեխաները դասարանում ներկայանում են որպես լավ աշխատող և լավ խաղացող, բարձր սպասելիքներով, որը հաճախ բնութագրվում է օգտագործելով լոկուս վերահսկողություն, ինքնագնահատական, ինքնաարդյունավետություն և անկախություն[72]։ Այս բոլոր բաները միասին աշխատում են կանխելու ձեռքբերովի անօգնականության հետ կապված ձանձրալի վարքագիծը։

Համայնքի դերը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համայնքները հսկայական դեր են խաղում կայունության ամրապնդման գործում։ Կուռ և աջակցող համայնքի առկայության ամենավառ ապացույցը հասարակական կազմակերպությունների առկայությունն է, որոնք ապահովում են մարդու զարգացումն առողջ միջավայրում[73]։ Երեխաները, որոնք հաճախակի տեղափոխվում են չեն օգտվում այդ ռեսուրսներից, քանի որ համայնքի մասնակցությամբ կայունության զարգացման նրանց հնարավորությունները ամեն տեղափոխությունից հետո զրոյանում են[74]։

Ընտանիքի դերը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեխաների կայունության ամրապնդումը պահանջում է ընտանեկան միջավայրեր, որոնք հոգատար են և կայուն, մեծ հույսեր են կապում երեխաների հետ և խրախուսում են նրանց մասնակցությունն ընտանեկան կյանքում[75]։ Առավել կենսունակ երեխաները ամուր հարաբերություններ ունեն առնվազն մեկ չափահասի հետ, ոչ անպայման ծնողի, ինչն օգնում է հաղթահարել ընտանեկան տարաձայնությունները։ Ծնողների կողմից երեխաների որակյալ և կոմպետենտ դաստիարակություն իրականացնելու կարողությունը, չնայած ռիսկի գործոններին, շատ կարևոր դեր ունի երեխաների մոտ ճկունության զարգացման գործում։ Որակյալ դաստիարակության բնութագրիչների հասկանալը վճռական դեր ունի ծնողական կայունության գաղափարի համար[26]։ Նույնիսկ եթե ամուսնալուծությունը սթրես է առաջացնում, ընտանիքի և համայնքի սոցիալական աջակցության առկայությունը կարող է նվազեցնել այն և բերել դրական արդյունքների[76]։ Յուրաքանչյուր ընտանիք, որը ընդգծում է յուրաքանչյուրի ներդրումն ուղղված ընտանիքի բարեկեցությանը, եղբայրների, քույրերի՝ միմյանց նկատմամբ հոգատարությունը, աջակցում է կայունությանը[12]։ Կայունության հետազոտությունն ավանդաբար կենտրոնանում է երեխաների բարեկեցության վրա, քիչ ուշադրություն դարձնելով գործոնների վրա, որոնք կարող են ազդել ծնողների կայունության վրա[26]։

Աղքատ ընտանիքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ աղքատ ծնողների կողմից օգտագործվող որոշ սովորույթներ նպաստում են ընտանիքների կայունության ամրապնդմանը։ Դրանցից են ջերմության, էմոցիոնալ աջակցության և կապվածության հաճախակի ցուցադրումը, երեխաներից ողջամիտ սպասումները, որոնք զուգորդվում են պարզ, ոչ չափազանց կոշտ կարգապահության հետ, ընտանեկան առօրյայի և տոնակատարությունների, ինչպես նաև փողի և ժամանցի հետ կապված ընդհանուր արժեքների պահպանումը[77]։ Ըստ սոցիոլոգ Քրիստոֆեր Դուբի "Կայուն ընտանիքներում մեծացած աղքատ երեխաները սոցիալական աշխարհ մուտք գործելիս, առաջխաղացման համար նշանակալի աջակցություն են ստանում, սկսած անձնական խնամքից մինչև սովորելը։"[78]

Բուլինգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բռնարարքները կանխելուց բացի, կարևոր է նաև հաշվի առնել, թե որքան կարևոր են էմոցիոնալ ինտելեկտի վրա հիմնված միջամտությունները, երբ բռնարարքներն իրոք տեղի են ունենում։ Էմոցիոնալ ինտելեկտի բարձրացումը կարող է կարևոր քայլ լինել զոհերի շրջանում կայունության խթանման համար։ Երբ մարդը բախվում է սթրեսի և ձախորդության, հատկապես կրկնվող բնույթի, նրանց հարմարվելու ունակությունը կարևոր գործոն է, ավելի դրական կամ բացասական արդյունք ունենալու համար[79]։

2013 թվականին անցկացրած ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ բռնարարքների ենթարկված դեռահասների մոտ հայտնաբերել են մի քանի հետաքրքիր գենդերային տարբերություններ, աղջիկներն ավելի բարձր վարքային կայունություն են դրսևորել, իսկ տղաներն՝ ավելի մեծ էմոցիոնալ ճկունություն[80]։ Հոգեբանական ինտելեկտը ներկայացվել է սթրեսի նկատմամբ կայունություն խրախուսելու համար[81] և սթրեսը և այլ բացասական էմոցիաները հաղթահարելու ունակությունը կարող է լինել կանխարգելիչ զոհին ագրեսիայի մղելուց[82]։ Սեփական էմոցիաների կառավարումը կայունության գլխավոր գործոններից է[79]։ Շնայդերը և այլք (2013) պարզեցին, որ էմոցիոնալ ընկալումը նշանակալի է սթրեսի ժամանակ նվազ բացասական էմոցիաներ առաջացնելու հարցում, իսկ էմոցիոնալ ըմբռնումը նպաստում է կայունության և դրական արդյունքի հետ դրական հարաբերակցություն ունի[81]։

Ուսումնասիրություններ պատճառային իրավիճակներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամուսնալուծություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաճախակի ամուսնալուծությունը դիտարկվում է որպես հոգեկան առողջությանը վնաս հասցնող, սակայն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ճկունություն զարգացնելը կարող է օգտակար լինել ներգրավված երկու կողմերի համար էլ։ Ծնողների բաժանումից հետո երեխայի ճկունության մակարդակը կախված է թե ներքին և թե արտաքին ազդակներից։ Այդ փափոխականներից մի քանիսը ներառում են նրանց հոգեկան և ֆիզիկական վիճակից և դպրոցից, ընկերներից և ընտանիքի ընկերներից ստացած աջակցությունից[3]։ Այսպիսի իրավիճակները հաղթահարելու կարողությունը կախված է երեխայի տարիքից, սեռից և խառնվածքից։ Երեխաները ամուսնալուծությունը տարբեր զգացողություն կունենան ամուսնալուծության ընթացքում, ուստի ամուսնալուծությունը հաղթահարելու նրանց ունակությունը նույնպես տարբեր կլինի։ Ամուսնալուծության միջով անցնելիս երեխաների մոտ 20–25% "էմոցիոնալ և վարքագծային խնդիրներ կցուցաբերի"[3]։ Սա 10% -ով ավելի է քան երեխաների նմանաըիպ խնդիրների առկայությունը ամուր ընտանիքներում[83]։ Այնուամենայնիվ բաժանված ծնողներ ունեցող երեխաների մոտ 75–80%-ը "կդառնան կայուն չափահասներ առանց տևական հոգեբանական կամ վարքագծային խնդիրների"։ Սա ցույց է տալիս, որ երեխաների մեծամասնությունը անհրաժեշտ ճկունություն ունի ծնողների ամուսնալուծությունից ծագած խնդիրները հաղթահարելու համար։

Ամուսնալուծության հետևանքները ավելին են քան երկու ծնողների տարանջատումը։ Ծնողների միջև մնացած կոնֆլիկտը, ֆինանսական խնդիրները և ծնողների նոր զուգընկեր ունենալը կամ նոր ամուսնությունը կարող են հարատև սթրեսի պատճառ դառնալ[3]։ Բութի և Ամատոյի ուսումնասիրությունները (2001) ցույց են տվել, որ հետամմուսնական կոնֆլիկտի և երեխայի կյանքի նոր պայմաններին հարմարվելու ունակությունների միջև փոխկապակցվածություն գոյություն չունի[83]։ Մյուս կողմից Հեթերինգտոնը (1999) նույն թեմայով հետազոտություններն ավարտեց և երեխաների վրա կողմնակի անբարենպաստ հետևանքներ հայտնաբերեց[83]։ Ինչ վերաբերվում է ընտանիքի ֆինանսական վիճակին, ամուսնալուծությունը կարող է ազդել երեխաների ապրելակերպի վրա։ Երեխայի աջակցությունը հաճախ տրվում է հիմնական կարիքները հոգալու համար, ինչպիսին դպրոցն է։ Եթե ծնողների ֆինանսական միջոցներն արդեն սուղ են, ապա նրանց երեխաները գուցե չեն կարողանա մասնակցել արտադասարանական միջոցառումների, ինչպիսիք են սպորտը և երաժշտության դասերը, ինչը կարող է վնասակար լինել նրանց սոցիալական կյանքի համար։

Նոր զուգընկեր ունենալը կամ նոր ամուսնությունը ընտանեկան միջավայրը կարող է կոնֆլիկտի և զայրույթի հավելյալ մակարդակի բերել։ Նոր զուգընկերոջ լրացուցիչ սթրես առաջացնելու պատճառներից մեկը դերերի և հարաբերությունների պարզության բացակայությունն է, երեխան կարող է չիմանալ ինչպես արձագանքի կամ վարվի իր կյանքում հայտնված նոր "ծնող" գործչի հետ։ Շատ դեպքերում նոր զուգընկերոջ / ամուսնու բերելը առավել սթրեսային է, երբ դա արվում է ամուսնալուծությունից անմիջապես հետո։ Նախկինում ամուսնալուծությունը դիտվում էր որպես «մեկ իրադարձություն», բայց այժմ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ամուսնալուծությունը ներառում է բազմաթիվ փոփոխություններ և մարտահրավերներ[83]։

Բնական աղետներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնական աղետից հետո ճկունությունը կարող է գնահատվել մի շարք տարբեր ձևերով։ Այն կարելի է գնահատել անհատական, համայնքային և ֆիզիկական մակարդակով։ Առաջին մակարդակը անհատականն է, որ կարող է սահմանվել որպես համայնքի յուրաքանչյուր առանձին անհատ։ Հաջորդ համայնքային մակարդակը, կարող է դիտարկվել տուժած տեղանքի բնակչությունը։ Վերջապես ֆիզիկական մակարդակում կարող է դիտարկվել աղետի ենթարկված տարածքի ենթակառուցվածքը[84]։ [98] Սոցիալական, բնական և տնտեսական ռեսուրսները համախմբելով ՝ նրանք պարզեցին, որ համայնքները ավելի ճկուն և կարող են վերածվել աղետների շատ ավելի արագ, քան անհատականիստական մտածելակերպ ունեցող համայնքները։

UNESCAP-ը ֆինանսավորվել է հետազոտություն, թե աղետների հետևանքով առաջացած իրավիճակում որքանով ճկուն են համայնքները[85]։ Նրանք պարզել են, որ ֆիզիկապես համայնքները ավելի ճկուն են, եթե նրանք միասին հավաքվեն և համայնքի համատեղ ջանքերով դիմակայեն[85]։ Սոցիալական աջակցությունը առանցքային է ճկուն վարքագծի և հատկապես ռեսուրսների հավաքման ունակության համար[85]։ Նրանք պարզեցին, որ սոցիալական, բնական և տնտեսական ռեսուրսները համատեղելում համայնքները ավելի ճկուն և աղետները կարող են հաղթահարել շատ ավելի արագ, քան անհատականիստական մտածելակերպ ունեցող համայնքները[85]։

2014 թվականի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումը հավաքվել էր քննարկելու բնական աղետներից հետո երկրների դիմակայունությունը։ Եզրակացությունը հետևյալն էր, որ այն երկրները, որոնք ավելի տնտեսապես առողջ են և ունեն ավելի շատ անհատներ, ովքեր ունեն իրենց կենսապահովագրությունը դիվերսիֆիկացնելու հնարավորություն, ավելի բարձր մակարդակի ճկունություն են ցուցաբերում[86]։ Սա դեռ խորապես ուսումնասիրված չէ, բայց այս ֆորումում վեր հանած գաղափարները կարծես թե բավականին համահունչ են արդեն իսկ առկա հետազոտություններին[86]։

Ընտանիքի անդամի մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փոքր հետազոտություն է կատարվել ընտանիքի անդամի մահվանից հետո, ընտանիքի դիմակայության թեմայով[87]։ Ավանդաբար ընտանիքի անդամի մահից սգո արարողության կլինիկական ուշադրությունը կենտրոնանում է առանձին անդամների անհատների վերականգնման վրա, այլ ոչ ընտանիքի որպես ամբողջության։ Ճկունությունը տարբերվում է վերականգնումից որպես «կայուն հավասարակշռություն պահպանելու ունակություն»[88], ինչը նպաստում է հավասարակշռության, ներդաշնակության և վերականգնման։ Ընտանիքները պետք է սովորեն կառավարել ընտանիքի անդամի մահվան հետևանքով առաջացած ընտանեկան շեղումները, ինչը կարող է իրականացվել հարաբերությունները, նոր իրավիճակին համապատասխանեցմամբ[89]։ Տրավմայից հետո կայունություն ցուցաբերելը կարող է հաջողությամբ իրականացնել վերականգնման գործընթացը, առանց երկարաժամկետ բացասական հետևանքների[90]։

Ընտանիքի անդամի մահից հետո դիմացկուն ընտանիքների կողմից դրսևորվող առողջարար վարքագիծը, դա ազնիվ և բաց հաղորդակցությունն է։ Այն հեշտացնում է ճգնաժամի ընկալումը։ Մահվան մասին մտքերի փոխանակումը կարող է նպաստել սիրվածի կորստի մտքին անհապաղ և երկարաժամկետ հարմարվելուն։ Ցավակցությունը կայունության վճռորոշ բաղադրիչ է, որովհետև այն հնարավորություն է տալիս սգացողներին ընկալելու այլ դիրքորոշումներ, հանդուրժել այլակարծությունը և պատրաստ լինել հաղթահարել առաջացած տարբերությունները։ Կայունության ևս մեկ կարևոր բաղադրիչ է առօրյայի պահպանումը, որն օգնում է կանոնավոր շփման և կարգուկանոնի միջոցով ընտանիքը կապել իրար հետ։ Կրթության շարունակականությունը և դպրոցում հասակակիցների և ուսուցիչների հետ կապը կարևոր աջակցություն է երեխային հաղթահարելու ընտանիքի անդամի մահվանից հետո առաջացած խնդիրները[91]։

Անհաջողություններ և ձախողումներ մասնագիտական ասպարեզում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճկունությունը ստուգվել է նաև աշխատեղում ձախողումների տեսանկյունից[92][93]։ Ներկայացնելով դրական կազմակերպչական պահվածքի հիմնական կառուցվածքներից մեկը (Luthans, 2002) և հաշվի առնելով ավելի ու ավելի քայքայիչ և պահանջկոտ աշխատանքային միջավայրերի առկայությունը, գիտնականների և պրակտիկ մասնագետների ուշադրությունը կազմակերպություններում հոգեբանական ճկունության վրա մեծապես աճել է[94][95]։ Այս հետազոտության մեջ որպես աշխատավայրի կայունության պոտենցիալ աջակիցներ, կարևորվել են անհատի որոշակի հատկություններ, անձնական ռեսուրսներ (օր. ՝ ինքնաարդյունավետություն, աշխատանքային կյանքի հավասարակշռություն, սոցիալական իրավասություններ), անձնական վերաբերմունքներ (օր., Նպատակի զգացում, աշխատանքի պարտավորություն), դրական հույզեր և աշխատանքային ռեսուրսներ (օր. ՝ սոցիալական աջակցություն, դրական կազմակերպչական միջավայր)[93]։

Աշխատատեղի ընդհանուր հուսալիությունն ուսումնասիրելուց բացի, ուշադրությունն ուղղված էր նորարարական համատեքստերում ճկունության դերին։ Նորարարության գործընթացում անորոշության և բարդության բարձր աստիճանների պատճառով[96][97] ձախողումները և դրանց կասեցևմները բնականաբար տեղի են ունենում այս համատեքստում[98]։ Քանի որ նման ձախողումները և խոչընդոտները կարող են ուժեղ և վնասակար հետևանքներ ունենալ ազդված անձանց մոտիվացիայի և ռիսկերի դիմելու ցանկության վրա, ուստի նրանց ճկունությունը կարևոր է ապագա նորարարական նախաձեռնությունների մեջ արդյունավետ ներգրավվելու համար։

Միջմշակութային ճկունություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճկունությունը անհատապաշտ և կոլեկտիվիստական համայնքներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անհատապաշտ մշակույթները, ինչպիսիք են, Ամերիկան, Ավստրիան, Իսպանիան և Կանադան, ընդգծում են անձնական նպատակները, նախաձեռնությունները և նվաճումները։ Անկախությունը, ինքնավստահությունը և անհատական իրավունքները բարձր են գնահատվում անհատապաշտ մշակույթների աԱնհատականության թեման ցույց տված բառերը ներառում են ՝ «ունակ, հասնել, տարբերվել, սեփական, անձնական, նախընտրում և հատուկ»։ Բառեր, որոնք նշում էին կոլեկտիվիզմը, ներառում են. «Պատկանել, պարտականություն, տալ, ներդաշնակություն, հնազանդվել, բաժանել միասին»:նդամների կողմից։ Տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական քաղաքականությունները արտացոլում են մշակույթի հետաքրքրությունը անհատականության նկատմամբ։ Անհատապաշտ հասարակություններում իդեալական մարդը հավակնոտ է, ուժեղ և նորարար։ Այս մշակույթի մարդիկ հակված են իրենց բնութագրել որպես իրենց եզակի հատկություններով օժտված․ «Ես վերլուծող եմ և հետաքրքրասեր» (Ma et al. 2004): Եթե համեմատելու լինենք, այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Ճապոնիան, Շվեդիան, Թուրքիան և Գվատեմալան, կոլեկտիվիստական մշակույթները կարևորում են ընտանիքի և խմբային աշխատանքի նպատակները։ Այս հանրությունների կանոնները խրախուսում են միասնություն, եղբայրություն և անձնազոհություն։ Ընտանիքները և համայնքները վարժված են համախմբվածության և համագործակցության։ Կոլեկտիվիստական հասարակություններում իդեալական մարդը հուսալի է, ազնիվ, զգայուն և մեծահոգի, ընդգծված միջանձնային հմտություններով է օժտված։ Կոլեկտիվիստները հակված են իրենց նկարագրել. «Ես լավ ամուսին եմ և հավատարիմ ընկեր» (Ma et al. 2004): Աղետի հետևանքների վերաբերյալ ուսումնասիրության արդյունքում հետազոտողները ցուցիչ արտահայտություններ են դուրս գրել թե անհատապաշտ հասարակությունների գրականությունից և թե կոլեկտիվիստական հասարականությունների գրականությունից։ Անհատականության թեման ցույց տված բառերը ներառում են «ունակ, հասնել, տարբերվել, սեփական, անձնական, նախընտրում և հատուկ»։ Բառեր, որոնք մատնանշում են կոլեկտիվիզմը, ներառում են. «Պատկանել, պարտականություն, տալ, ներդաշնակություն, հնազանդվել, բաժանել, միասին»։

Բնական աղետներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնական աղետները սպառնում են ոչնչացնել համայնքները, տեղահանել ընտանիքներին, քայքայել մշակութային ամբողջականությունը և թուլացնել անհատի գործունեության մակարդակը։ Աղետից հետո ճկունությունն գործի է դրվում։ Աղետներից հետո կոլոկտիվիստական և անհատապաշտ համայնքների արձագանքների համեմատությունը ցույց է տալիս առաջինի առավելությունները՝ ճկունություն դրսևորելու մեջ։ Ոմանք ենթադրում են, որ աղետները նվազեցնում են անհատապաշտությունը և ինքնուրույնության զգացումը, քանի որ աղետներից հետո ուժեղացնում է այլ մարդկանց և սոցիալական կառույցներին ապավինելու անհրաժեշտությունը։ Այդ պատճառով երկրները/տարածաշրջանները, որտեղ աղետի հավանականությունը մեծ է պետք է խթանեն կոլեկտիվիզմը։ 3486/5000 Այնուամենայնիվ, Վիթեյը (1962) և Վոչթելը (1968) աղետից տուժածների հետ հարցազրույցներ անցկացրին, որոնք ցույց տվեցին, որ աղետից առաջացած անհանգստությունն ու սթրեսը նվազեցնում են մարդու ուշադրությունը կոլեկտիվիզմի հիմնական բաղադրիչ, սոցիալական-ենթատեքստային տեղեկատվության վրա։ Ստացվում է, որ աղետները տանում են անհատապաշտության բարձրացման։ Մաաչը և Պֆայսթերը (2004) կասկածի տակ են դրել սոցիալ-էկոլոգիական ցուցանիշների և անհատապաշտության մշակութային մակարդակի փոփոխության միջև կապը։ Նրանց հետազոտություններում յուրաքանչյուր սոցիալ-էկոլոգիական ցուցիչի համար աղետների հաճախականությունը կապված էր ավելի մեծ (և ոչ պակաս) անհատապաշտության հետ։ Լրացուցիչ վերլուծությունները ցույց են տվել, որ աղետների հաճախականությունը ավելի խիստ կապված էր անհատաpa\tությանն առնչվող տեղաշարժերի հետ, քան աղետների մեծությaն կամ աղետների հաճախականությaն, որոնք գնահատած էին մահացության թվով։ Աղետների արձագանքման տեսությունը նշում է, որ այն անձինք, ովքեր օգտագործում են առկա հաղորդակցման ցանցերը, աղետների ընթացքում և դրանցից հետո իրենց ավելի լավ են դրսևորում։ Ավելին, նրանք կարող են կարևոր դեր խաղալ աղետների վերականգնման գործում, այլոց օգնելով ճանաչել և օգտագործել գոյություն ունեցող հաղորդակցման ցանցերը և համակարգել վերականգնողական աշխատանքներ տանող հաստատությունների կողմից տարվող աշխատանքները նորմալ իրավիճակներում, որպեսզի սթրեսային պայմաններում զգալ վստահության զգացողություններ։ Կոլեկտիվիստական ճկունություն. (1) վերադառնալ առօրյային, (2) վերակառուցել ընտանեկան հարաբերությունները, (3) ռեսուրսների հանրային օգտագործում, (4) վշտի և կորստի էմոցիոնալ ներկայացում աջակիցների մոտ, և (5) աղետալի փորձից օգուտներ քաղել։ Անհատական ճկունություն. (1) ռեսուրսների վերաբաշխում, (2) առօրյային վերադառնալ, (3) էմոցիոնալ ինքնարտահայտում պաշտոնական օժանդակ համակարգերի միջոցով, (4) խնդրի առճակատում, (5) աղետալի փորձից հետո աշխարհայացքի վերաձևավորում։ Մինչ անհատապաշտ հասարակությունները խրախուսում են ինքնաբավության անհատական պատասխանատվությունը, կոլեկտիվ մշակույթը սահմանում է ինքնաբավությունը անկախ հանրային միջավայրում (Kayseret 2008)։ Նույնիսկ, երբ անհատապաշտությունն ակնառու է, խումբը բարգավաճում է, երբ նրա անդամները սոցիալական նպատակները վեր են դասում ընտրում են անձնականներից և ձգտում են պահպանել ներդաշնակությունը, և որտեղ նրանք գնահատում են կոլեկտիվիստական վարքագիծն ավելի են արժևորում, քան անհատապաշտականը (McAuliffe et al. 2003):

Ճկուն կրթություն և զարգացող երեխաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկար տարիներ և հետազոտությունների աղբյուրները փաստում են, որ չնայած մշակույթի և սթրեսների տարբերություններին (աղքատություն, պատերազմ, ծնողների ամուսնալուծություն, բնական աղետներ և այլն), կան փոքր երեխաների մի քանի հաստատուն պաշտպանողական գործոններ։

  • Երեխա դաստիարակելու ունակ
  • Այլ սերտ հարաբերություններ
  • Ինտելեկտ
  • Ինքնավերահսկում
  • Հաջողության հասնելու մղում
  • Ինքնավստահություն և արդյունավետություն
  • Հավատք, հույս, կյանքի իմաստի նկատմամբ հավատ
  • Արդյունավետ դպրոցներ
  • Արդյունավետ համայնքներ
  • Արդյունավետ մշակութային պրակտիկա[99]

Էն Մաստենը այդ պաշտպանիչ գործոնները ձևակերպում է որպես «սովորական մոգություն», սովորական հարմարվողական համակարգեր, որոնք ձևավորվում են կենսաբանական և մշակութային էվոլյուցիայի միջոցով։ Նա, իր Սովորական մոգություն։ Զարգացման ճկունությունը, նա քննարկում է «ներգաղթային պարադոքսը», երևույթը, որ առաջին սերնդի ներգաղթյալ երիտասարդները ավելի դիմացկուն են, քան նրանց երեխաները։ Researchers hypothesize that "there may be culturally based resiliency that is lost with succeeding generations as they become distanced from their culture of origin." Another hypothesis is that those who choose to immigrate are more likely to be more resilient.[100]

Ռոզեմարի Գոնսալեսի և Ամադո Մ. Պադիլայի մեքսիկա-ամերիկյան ավագ դպրոցի աշակերտների հետազոտությունները գիտական դիմակայության վերաբերյալ ցույց են տալիս, որ մինչդեռ դպրոցին պատկանելու զգացումը ակադեմիական դիմակայության միակ կարևոր նախապայմանն է, ընտանիքին, հասակակիցների խմբին կամ մշակույթին պատկանելը նույնպես կարող է ցույց տալ գիտական ճկունության գրավական լինել։ «Չնայած ընդհանուր առմամբ մշակույթին պատկանելը ճկունության նախապայման չէր, սակայն մշակութային որոշակի ազդեցությունները բարձրացնում են ընտանիքի, մշակութային հպարտության և իրազեկվածության աստիճանը»։ Գոնսալեսի և Պադիլայի ուսումնասիրության արդյունքները «ցույց են տալիս բացասական կապը մշակութային հպարտության և դպրոցի էթնիկ համասեռության միջև»։ Նրանք ենթադրում են, որ «էթնիկ պատկանելությունը դառնում է ակնառու և կարևոր բնութագիր ավելի բազմազան էթնիկություն ունեցող վայրերում»[101]։

Հաշվի առնելով Մասթենի, Գոնզալեզի և Փադիլայի կողմից կատարված հետազոտության հետևանքները, մշակութային կապի հաստատումը մարդու մշակութային ինքնության հետ ուժեղ կապը սթրեսի դեմ կարևոր պաշտպանական գործոն է և կայունության բարձրացման ցուցիչ է։ Թեև բազմաթիվ լրացուցիչ ռեսուրսներ են ստեղծվել զարգացող ուսանողների ճկունությունը խթանելու համար, այնուամենայնիվ երեխաների մոտ ճկունությունն ապահովելու ամենաարդյունավետ միջոցը նրանց բնական հարմարվողական համակարգերը կոտրելուց կամ իսպառ վերացնելուց պաշտպանելն է։ Ընտանիքում կայունությունը հնարավոր է խրախուսել դրական ընտանեկան միջավայրով և մշակութային փորձառության և արժեքների շեշտադրմամբ։ Դպրոցում դրան հնարավոր է հասնել յուրաքանչյուր աշակերտի մոտ զարգացնելով դպրոցին պատկանելու զգացողությունը, դասարանցիների և հոգատար ուսուցչի հետ դրական փոխհարաբերությունների միջոցով։ հետազոտությունները հետևողականորեն ցույց են տալիս, որ պատկանելիության զգացումը, լինի դա մշակույթի, ընտանիքի կամ մեկ այլ խմբի, կայունության պահպանման կարևոր նախապայման է։

Ճկունության լեզուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև ոչ բոլոր լեզուներն ունեն անգլերեն "resilience" բառի ճշգրիտ թարգմանությունը, սակայն մեծ մասն ունի "ետ ցատկելուն" համարժեք հասկացությունն արտահայտող բառ. Ստացվում է, որ հասկացությունը գոյություն ունի աշխարհի յուրաքանչյուր մշակույթում և համայնքում։ Բացի այդ, քանի որ աշխարհը գլոբալիզացվում է, լեզուներ սովորելը և հաղորդակցությունն օգտակար գործոններ են դառնում մարդկանց համար, ովքեր ճանապարհորդում են, սովորում են արտերկրում, աշխատում են միջազգային կառույցներում կամ նրանց, ովքեր գաղթում են գտնում այլ երկրներ, որտեղ իրենց մայրենի լեզուն չի խոսում։

Ճկունության գաղափարը լեզուներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եթե լեզվում resilience բառին համարժեքը գոյություն չունի, ապա տվյալ լեզվի կրողները կոնտեքստից կախված նման բառ են վերցնում։ Շատ լեզուներ "առաձգականություն" կամ "հետ ցատկ" բառերն են օգտագործում ճկունության իմաստն արտահահայտելու համար։ Հայերենում "resilience" բառին կախված կոնտեքստից համապատասխանում են ճկունություն, կայունություն, հաստատակամություն բառերը։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ de Terte, Ian; Stephens, Christine (2014). «Psychological Resilience of Workers in High-Risk Occupations». Stress and Health. 30 (5): 353–355. doi:10.1002/smi.2627. ISSN 1532-3005. PMID 25476960.
  2. ↑ Robertson, Ivan T.; Cooper, Cary L.; Sarkar, Mustafa; Curran, Thomas (2015 թ․ ապրիլի 25). «Resilience training in the workplace from 2003 to 2014: A systematic review» (PDF). Journal of Occupational and Organizational Psychology. 88 (3): 533–562. doi:10.1111/joop.12120. ISSN 0963-1798.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Hopf S.M (2010). «Risk and Resilience in Children Coping with Parental Divorce». Dartmouth Undergraduate Journal of Science.
  4. ↑ Susan P. Kemp; James K. Whittaker; Elizabeth M. Tracy. Person-Environment Practice: The Social Ecology of Interpersonal Helping. Transaction Publishers. էջեր 42 . ISBN 978-0-202-36784-2.
  5. ↑ 5,0 5,1 Richardson, Glenn E. (2002). «The metatheory of resilience and resiliency». Journal of Clinical Psychology. 58 (3): 307–321. doi:10.1002/jclp.10020. ISSN 0021-9762. PMID 11836712.
  6. ↑ Pedro-Carroll, JoAnne (2005). «Fostering children's resilience in the aftermath of divorce: The role of evidence-based programs for children» (PDF). Children's Institute, University of Rochester. էջ 4. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 30-ին.
  7. ↑ Aaron Antonovsky (1979). Health, Stress, and Coping. Jossey-Bass Publishers. ISBN 978-0-87589-412-6.
  8. ↑ Alan Carr (2004). Positive Psychology: The Science of Happiness and Human Strengths. Psychology Press. էջեր 213 . ISBN 978-1-58391-991-0.
  9. ↑ Garmezy, N. (1973). "Competence and adaptation in adult schizophrenic patients and children at risk", pp. 163–204 in Dean, S. R. (Ed.), Schizophrenia: The first ten Dean Award Lectures. NY: MSS Information Corp.
  10. ↑ Garmezy, N.; Streitman, S. (1974). «Children at risk: The search for the antecedents of schizophrenia. Part 1. Conceptual models and research methods». Schizophrenia Bulletin. 1 (8): 14–90. doi:10.1093/schbul/1.8.14. PMID 4619494.
  11. ↑ Werner, E. E. (1971). The children of Kauai : a longitudinal study from the prenatal period to age ten. Honolulu: University of Hawaii Press, 0870228609.
  12. ↑ 12,0 12,1 Werner, E. E. (1989). Vulnerable but invincible: a longitudinal study of resilient children and youth. New York: McGraw-Hill, 0937431036.
  13. ↑ Masten, A. S.; Best, K. M.; Garmezy, N. (1990). «Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity». Development and Psychopathology. 2 (4): 425–444. doi:10.1017/S0954579400005812.
  14. ↑ Masten, A. S. (1989). "Resilience in development: Implications of the study of successful adaptation for developmental psychopathology". In D. Cicchetti (Ed.), The emergence of a discipline: Rochester symposium on developmental psychopathology (Vol. 1, pp. 261–294). Hillsdale, NJ: Erlbaum, 0805805532.
  15. ↑ Cicchetti, D.; Rogosch, F. A. (1997). «The role of self-organization in the promotion of resilience in maltreated children». Development and Psychopathology. 9 (4): 797–815. doi:10.1017/S0954579497001442. PMID 9449006.
  16. ↑ Fredrickson, B. L.; Tugade, M. M.; Waugh, C. E.; Larkin, GR (2003). «A prospective study of resilience and emotions following the terrorist attacks on the United States on September 11th, 2002». Journal of Personality and Social Psychology. 84 (2): 365–376. doi:10.1037/0022-3514.84.2.365. PMC 2755263. PMID 12585810.
  17. ↑ 17,0 17,1 Luthar, S. S. (1999). Poverty and children's adjustment. Newbury Park, CA: Sage, 0761905189.
  18. ↑ Masten, A.S. (1994). "Resilience in individual development: Successful adaptation despite risk and adversity", pp. 3–25 in M. Wang & E. Gordon (Eds.), Risk and resilience in inner city America: challenges and prospects. Hillsdale, NJ: Erlbaum, 080581325X.
  19. ↑ Zautra, A.J., Hall, J.S. & Murray, K.E. (2010). "Resilience: A new definition of health for people and communities", pp. 3–34 in J.W. Reich, A.J. Zautra & J.S. Hall (eds.), Handbook of adult resilience. New York: Guilford, 146250647X.
  20. ↑ Siebert, Al (2005). The Resiliency Advantage, pp. 2–4. Berrett-Koehler Publishers. 1576753298.
  21. ↑ Leadbeater, B., Dodgen, D. & Solarz, A. (2005). "The resilience revolution: A paradigm shift for research and policy", pp. 47–63 in R.D. Peters, B. Leadbeater & R.J. McMahon (eds.), Resilience in children, families, and communities: Linking context to practice and policy. New York: Kluwer. 0306486555.
  22. ↑ Siebert, Al (2005). The Resiliency Advantage, pp. 74–78. Berrett-Koehler Publishers. 1576753298.
  23. ↑ Brain scan foretells who will fold under pressure; Tests on high-stakes math problems identify key regions of neural activity linked to choking, sciencenews.org (May 5, 2012).
  24. ↑ Charney, DS (2004). «Psychobiological mechanisms of resilience and vulnerability: implications for successful adaptation to extreme stress». Am J Psychiatry. 161 (2): 195–216. doi:10.1176/appi.ajp.161.2.195. PMID 14754765.
  25. ↑ Ozbay, F; Fitterling, H; Charney, D; Southwick, S (2008). «Social support and resilience to stress across the life span: A neurobiologic framework». Current Psychiatry Reports. 10 (4): 304–10. doi:10.1007/s11920-008-0049-7. PMID 18627668.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 «Parental resilience: A neglected construct in resilience research». Clinical Psychologist. 19 (3): 111–121. 2015. doi:10.1111/cp.12053. {{cite journal}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  27. ↑ Pember, Mary Annette (2015 թ․ մայիսի 28). «Trauma May Be Woven in DNA of Native Americans». Indian Country Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 28-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 American Psychological Association. (2014). The Road to Resilience.
  29. ↑ John W. Reich; Alex J. Zautra; John Stuart Hall (2012). Handbook of Adult Resilience. Guilford Press. էջ 114. ISBN 978-1-4625-0647-7.
  30. ↑ Fredrickson, B.L.; Branigan, C. (2005). «Positive emotions broaden the scope of attention and thought-action repertoires». Cognition & Emotion. 19 (3): 313–332. doi:10.1080/02699930441000238. PMC 3156609. PMID 21852891.
  31. ↑ 31,0 31,1 Tugade, M.M.; Fredrickson, B. L. (2004). «Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences». Journal of Personality and Social Psychology. 86 (2): 320–333. doi:10.1037/0022-3514.86.2.320. PMC 3132556. PMID 14769087.
  32. ↑ Ong, A.D.; Bergeman, C.S.; Bisconti, T.L.; Wallace, K.A. (2006). «Psychological resilience, positive emotions, and successful adaptation to stress in later life». Journal of Personality and Social Psychology. 91 (4): 730–49. doi:10.1037/0022-3514.91.4.730. PMID 17014296.
  33. ↑ Mahony, D.L.; Burroughs, W.J.; Lippman, L.G. (2002). «Perceived Attributes of Health-Promoting Laughter: A Cross-Generational Comparison». The Journal of Psychology. 136 (2): 171–81. doi:10.1080/00223980209604148. PMID 12081092.
  34. ↑ Baker, K.H.; Minchoff, B.; Dillon, K.M. (1985). «Positive Emotional States and Enhancement of the Immune System». The International Journal of Psychiatry in Medicine. 15: 13–18. doi:10.2190/R7FD-URN9-PQ7F-A6J7.
  35. ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 Duckworth, A.L.; Peterson, C.; Matthews, M.D.; Kelly, D.R. (2007). «Grit: perseverance and passion for long-term goals». J Pers Soc Psychol. 92 (6): 11087–1101. doi:10.1037/0022-3514.92.6.1087. PMID 17547490.
  36. ↑ Silvia, P.J.; Eddington, K.M.; Beaty, R.E.; Nusbaum, E.C.; Kwapil, T.R. (2013). «Gritty people try harder: grit and effort-related cardiac autonomic activity during an active coping challenge». J Int J Psychophysiol. 88 (2): 200–205. doi:10.1016/j.ijpsycho.2013.04.007. PMC 6176483. PMID 23603450.
  37. ↑ Angela Duckworth (2019 թ․ օգոստոսի 6). Grit: The Power of Passion and Perseverance. Penguin Random House. ISBN 978-1-78504-266-9.
  38. ↑ Salles, A.; Cohen, G.L.; Mueller, C.M. (2014). «The relationship between grit and resident well-being». Am J Surg. 207 (2): 251–254. doi:10.1016/j.amjsurg.2013.09.006. PMID 24238604.
  39. ↑ Kleinman, E.M.; Adams, L.M.; Kashdan, T.B.; Riskind, J.H. (2013). «Gratitude and grit indirectly reduce risk of suicidal ideations by enhancing meaning in life: Evidence for a mediated moderation mode». Journal of Research in Personality. 47 (5): 539–546. doi:10.1016/j.jrp.2013.04.007.
  40. ↑ Sarkar, M.; Fletcher, D. (2014). «Ordinary magic, extraordinary performance: Psychological resilience and thriving in high achievers» (PDF). Sport, Exercise, and Performance Psychology. 3: 46–60. doi:10.1037/spy0000003.
  41. ↑ Theron, Linda; van Rensburg, Angelique (2018 թ․ օգոստոս). «Resilience over time: Learning from school-attending adolescents living in conditions of structural inequality». Journal of Adolescence. 67: 167–178. doi:10.1016/j.adolescence.2018.06.012. ISSN 0140-1971. PMID 29980070.
  42. ↑ 42,0 42,1 Abraham, Ruth; Lien, Lars; Hanssen, Ingrid (2018 թ․ մարտի 27). «Coping, resilience and posttraumatic growth among Eritrean female refugees living in Norwegian asylum reception centres: A qualitative study». International Journal of Social Psychiatry. 64 (4): 359–366. doi:10.1177/0020764018765237. ISSN 0020-7640. PMID 29584520.
  43. ↑ Gagnon, Anita J.; Stewart, Donna E. (2013 թ․ նոյեմբերի 13). «Resilience in international migrant women following violence associated with pregnancy». Archives of Women's Mental Health. 17 (4): 303–310. doi:10.1007/s00737-013-0392-5. ISSN 1434-1816. PMID 24221406.
  44. ↑ Lin, Nan; Woelfel, Mary W.; Light, Stephen C. (1985 թ․ սեպտեմբեր). «The Buffering Effect of Social Support Subsequent to an Important Life Event». Journal of Health and Social Behavior. 26 (3): 247–63. doi:10.2307/2136756. ISSN 0022-1465. JSTOR 2136756. PMID 4067240.
  45. ↑ Perlin, L. (1981). «The stress process». Journal of Health and Social Behavior. 22 (4): 337–356. doi:10.2307/2136676. JSTOR 2136676. PMID 7320473.
  46. ↑ Elm, Jessica (2016 թ․ հունիս). «"I'm in this world for a reason": Resilience and recovery among American Indian and Alaska Native two-spirit women». Journal of Lesbian Studies. 20 (3–4): 352–371. doi:10.1080/10894160.2016.1152813. PMC 6424359. PMID 27254761.
  47. ↑ «APA – Resilience Factors & Strategies» (PDF). unc.edu. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  48. ↑ Masten, A.S. & Reed, M.G. (2002). “Resilience in development”. In C.R. Snyder & S.J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology (pp. 74–88). London: Oxford University Press.
  49. ↑ Derryberry, Douglas; Reed, Marjorie A.; Pilkenton-Taylor, Carolyn (2003 թ․ նոյեմբերի 14). «Temperament and coping: Advantages of an individual differences perspective». Development and Psychopathology. 15 (4): 1049–1066. doi:10.1017/s0954579403000439. ISSN 0954-5794. PMID 14984137.
  50. ↑ Werner, E.E. (1995). «Resilience in development». Current Directions in Psychological Science. 4 (3): 81–85. doi:10.1111/1467-8721.ep10772327.
  51. ↑ Ruch, W.; Proyer, R.T.; Weber, M. (2009). «Humor as a character strength among the elderly». Zeitschrift für Gerontologie und Geriatrie. 43 (1): 13–18. doi:10.1007/s00391-009-0090-0. PMID 20012063.
  52. ↑ 52,0 52,1 Cicchetti, D.; Rogosch, F.A.; Lynch, M.; Holt, K.D. (1993). «Resilience in maltreated children: Processes leading to adaptive outcome». Development and Psychopathology. 5 (4): 629–647. doi:10.1017/S0954579400006209.
  53. ↑ Block, J.H. & Block, J. (1980). "The role of ego-control and ego-resiliency in the organisation of behaviour". In W.A. Collins (Ed.), Development of cognition, affect, and social relations: Minnesota Symposia on Child Psychology (Vol. 13, p. 43). Hillsdale, NJ: Erlbaum, 089859023X.
  54. ↑ Block, J.H. & Block, J. (1980). "The role of ego-control and ego-resiliency in the organisation of behaviour". In W.A. Collins (Ed.), Development of cognition, affect, and social relations: Minnesota Symposia on Child Psychology (Vol. 13, p. 48). Hillsdale, NJ: Erlbaum, 089859023X.
  55. ↑ Bonanno, G.A.; Galea, S.; Bucciareli, A.; Vlahov, D. (2007). «What predicts psychological resilience after disaster? The role of demographics, resources, and life stress». Journal of Consulting and Clinical Psychology. 75 (5): 671–682. doi:10.1037/0022-006X.75.5.671. hdl:2027.42/56241. PMID 17907849.
  56. ↑ Hood, R., Hill, P., Spilka, B., (2009) The psychology of religion, 4th edition: An empirical approach. New York: The Guilford Press, 1606233920.
  57. ↑ Peres, J.; Moreira-Almeida, A.; Nasello, A.; Koenig, H. (2007). «Spirituality and resilience in trauma victims». Journal of Religion & Health. 46 (3): 343–350. doi:10.1007/s10943-006-9103-0.
  58. ↑ Department of the Army (2009). Field Manual No. 6-22.5. Combat and Operational Stress Control Manual for Leaders and Soldiers. Department of the Army Headquarters, Washington, DC, 18 March 2009. p. 32.
  59. ↑ Padesky, Christine A.; Mooney, Kathleen A. (2012 թ․ հունիսի 1). «Strengths-Based Cognitive-Behavioural Therapy: A Four-Step Model to Build Resilience». Clinical Psychology & Psychotherapy. 19 (4): 283–290. doi:10.1002/cpp.1795. ISSN 1063-3995. PMID 22653834.
  60. ↑ Bergman, Megan Mayhew (2019 թ․ հունվարի 24). «Why people in the US south stay put in the face of climate change». The Guardian. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 3-ին.
  61. ↑ Chua, Li Wen; Milfont, Taciano L.; Jose, Paul E. (2014 թ․ նոյեմբերի 27). «Coping Skills Help Explain How Future-Oriented Adolescents Accrue Greater Well-Being Over Time». Journal of Youth and Adolescence. 44 (11): 2028–2041. doi:10.1007/s10964-014-0230-8. ISSN 0047-2891. PMID 25427783.
  62. ↑ Robertson, D (2012). Build your Resilience. London: Hodder. ISBN 978-1444168716.
  63. ↑ Brunwasser SM, Gillham JE, Kim ES.; Gillham; Kim (2009). «A meta-analytic review of the Penn Resiliency Program's effect on depressive symptoms». Journal of Consulting and Clinical Psychology. 77 (6): 1042–1054. doi:10.1037/a0017671. PMC 4667774. PMID 19968381.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  64. ↑ Rutter, M. (2008). "Developing concepts in developmental psychopathology", pp. 3–22 in J.J. Hudziak (ed.), Developmental psychopathology and wellness: Genetic and environmental influences. Washington, DC: American Psychiatric Publishing, 1585622796.
  65. ↑ 65,0 65,1 Masten, A.S. (2001). «Ordinary magic: Resilience processes in development». American Psychologist. 56 (3): 227–238. doi:10.1037/0003-066X.56.3.227. PMID 11315249.
  66. ↑ Yates, T.M., Egeland, B., & Sroufe, L.A. (2003). "Rethinking resilience: A developmental process perspective", pp. 234–256 in S.S. Luthar (Ed.), Resilience and vulnerability: Adaptation in the context of childhood adversities. New York: Cambridge University Press, 0521001617
  67. ↑ Shastri, PC (2013). «Resilience: Building immunity in psychiatry». Indian J Psychiatry. 55 (3): 224–234. doi:10.4103/0019-5545.117134. PMC 3777343. PMID 24082242.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Min, J.A.; Yu, J.J.; Lee, C.U.; Chae, J.H. (2013). «Cognitive emotion regulation strategies contributing to resilience in patients with depression and/or anxiety disorders». Comprehensive Psychiatry. 54 (8): 1190–7. doi:10.1016/j.comppsych.2013.05.008. PMID 23806709.
  69. ↑ Yates, T. M., Egeland, B., & Sroufe, L. A. (2003). "Rethinking resilience: A developmental process perspective", pp. 234–256 in S. S. Luthar (Ed.), Resilience and vulnerability: Adaptation in the context of childhood adversities. New York: Cambridge University Press, 0521001617.
  70. ↑ Steven J. Wolin, M.D.; Sybil Wolin, Ph.D. (2010). The Resilient Self: How Survivors of Troubled Families Rise Above Adversity. Random House Publishing Group. ISBN 978-0-307-75687-9.
  71. ↑ Luthar, S.S. (2006). "Resilience in development: A synthesis of research across five decades", pp. 739–795 in D. Cicchetti and D. J. Cohen (Eds.), Developmental Psychopathology (2nd ed.): Vol. 3 Risk, Disorder, and Adaptation. Hoboken, NJ: Wiley and Sons.
  72. ↑ Garmezy, N. (1974, August) The study of children at risk: New perspectives for developmental psychopathology.
  73. ↑ Garmezy, N. (1991). «Resiliency and vulnerability to adverse developmental outcomes associated with poverty». American Behavioral Scientist. 34 (4): 416–430. doi:10.1177/0002764291034004003.
  74. ↑ Howard, Alyssa. «Emotional Adjustment of Moving for Young Kids». Moveboxer.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  75. ↑ Wang, Haertel, & Walberg, M.C., G.D., & H.J (Ed.). (1994). Educational Resilience in Inner Cities. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
  76. ↑ Benard, B. (1991) Fostering resiliency in kids: Protective factors in the family, school and community. Portland, OR: Northwest Regional Educational Laboratory.
  77. ↑ Cauce, Ana Mari; Stewart, Angela; Rodriguez, Melanie D.; Cochran, Bryan; Ginzler, Joshua. (2003) "Overcoming the Odds? Adolescent Development in the Context of Urban Poverty", pp. 343–391 in Suniya S. Luthar (ed.), Resilience and Vulnerability: Adaptation in the Context of Childhood Adversities. Cambridge: Cambridge University Press, 0521001617.
  78. ↑ Doob, Christopher B. (2013). Social Inequality and Social Stratification in US Society. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education Inc.
  79. ↑ 79,0 79,1 Monroy Cortés, B.G. & Palacios Cruz, L. (2011) Resiliencia: ¿Es posible medirla e influir en ella? Salud Mental, 34(3) 237–246. México: Instituto Nacional de Psiquiátrica Ramón de la Fuente Muñiz. ISSN 0185-3325 [Spanish]
  80. ↑ Sapouna, M.; Wolke, D. (2013). «Resilience to bullying victimization: The role of individual, family and peer characteristics». Child Abuse & Neglect. 37 (11): 997–1006. doi:10.1016/j.chiabu.2013.05.009. PMID 23809169.
  81. ↑ 81,0 81,1 Schneider, T.R.; Lyons, J.B.; Khazon, S. (2013). «Emotional intelligence and resilience». Personality and Individual Differences. 55 (8): 909–914. doi:10.1016/j.paid.2013.07.460.
  82. ↑ Polan, J.; Sieving, R.; Pettingell, S.; Bearinger, L.; McMorris, B. (2012). «142. Relationships Between Adolescent Girls' Social-Emotional Intelligence and Their Involvement in Relational Aggression and Physical Fighting». Journal of Adolescent Health. 50 (2): S81. doi:10.1016/j.jadohealth.2011.10.216.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 Kelly, J. B.; Emery, R. E. (2003). «Children's Adjustment Following Divorce: Risk and Resilience Perspectives». Family Relations. 52 (4): 352–362. doi:10.1111/j.1741-3729.2003.00352.x.
  84. ↑ Frankenberg, Elizabeth; Sikoki, Bondan; Sumantri, Cecep; Suriastini, Wayan; Thomas, Duncan (2013). «Education, Vulnerability, and Resilience after a Natural Disaster». Ecology and Society. 18 (2): 16. doi:10.5751/ES-05377-180216. PMC 4144011. PMID 25170339.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 «Theme Study on Building Resilience to Natural Disasters and Major Economic Crises» (PDF). Welcome to UN ESCAP. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 3-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 «Building Resilience to Natural Disasters». The World Economic Forum.
  87. ↑ Rynearson, Edward K. (2006). Violent Death: Resilience and Intervention Beyond the Crisis. Routledge. ISBN 978-1-135-92633-5.
  88. ↑ Bonanno, George A. (2004). «Loss, Trauma, and Human Resilience». American Psychologist. 59 (1): 20–8. doi:10.1037/0003-066X.59.1.20. PMID 14736317.
  89. ↑ Greeff, Abraham P.; Human, Berquin (2004). «Resilience in families in which a parent has died» (PDF). The American Journal of Family Therapy. 32: 27–42. doi:10.1080/01926180490255765. hdl:10019.1/52434.
  90. ↑ Cooley, E.; Toray, T.; Roscoe, L. (2010). «Reactions to Loss Scale: Assessing Grief in College Students». OMEGA: Journal of Death and Dying. 61 (1): 25–51. doi:10.2190/OM.61.1.b. PMID 20533647.
  91. ↑ Heath, M. A.; Donald, D. R.; Theron, L. C.; Lyon, R. C. (2014). «Therapeutic Interventions to Strengthen Resilience in Vulnerable Children». School Psychology International. 35 (3): 309–337. doi:10.1177/0143034314529912.
  92. ↑ Linnenluecke, Martina K. (2017). «Resilience in Business and Management Research: A Review of Influential Publications and a Research Agenda: Resilience in Business and Management Research» (PDF). International Journal of Management Reviews. 19 (1): 4–30. doi:10.1111/ijmr.12076.
  93. ↑ 93,0 93,1 Hartmann, Silja; Weiss, Matthias; Newman, Alexander; Hoegl, Martin (2019 թ․ փետրվարի 27). «Resilience in the Workplace:A Multilevel Review and Synthesis». Applied Psychology. doi:10.1111/apps.12191.
  94. ↑ van der Vegt, Gerben S.; Essens, Peter; Wahlström, Margareta; George, Gerard (2015). «Managing Risk and Resilience». Academy of Management Journal. 58 (4): 971–980. doi:10.5465/amj.2015.4004. ISSN 0001-4273.
  95. ↑ King, Danielle D.; Newman, Alexander; Luthans, Fred (2016). «Not if, but when we need resilience in the workplace: Workplace Resilience». Journal of Organizational Behavior. 37 (5): 782–786. doi:10.1002/job.2063.
  96. ↑ Van de Ven, Andrew H.; Polley, Douglas (1992). «Learning While Innovating». Organization Science. 3 (1): 92–116. doi:10.1287/orsc.3.1.92. ISSN 1047-7039.
  97. ↑ Shepherd, Dean A.; Cardon, Melissa S. (2009). «Negative Emotional Reactions to Project Failure and the Self-Compassion to Learn from the Experience». Journal of Management Studies. 46 (6): 923–949. doi:10.1111/j.1467-6486.2009.00821.x.
  98. ↑ Hu, Yansong; McNamara, Peter; Piaskowska, Dorota (2017). «Project Suspensions and Failures in New Product Development: Returns for Entrepreneurial Firms in Co-Development Alliances» (PDF). Journal of Product Innovation Management. 34 (1): 35–59. doi:10.1111/jpim.12322.
  99. ↑ poptech. «Ann Masten: Inside resilient children». YouTube. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 18-ին.
  100. ↑ Buhs, Eric; Rudasill, Kathleen (2016). «Review of ordinary magic: resilience in development by Ann S. Masten». Educational Psychology Papers and Publications (46): 84–85. doi:10.1016/j.appdev.2016.05.001. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 18-ին.
  101. ↑ Gonzalez, Rosemary; Padilla, Amado (1997 թ․ օգոստոսի 1). «The Academic Resilience of Mexican–American High School Students». Hispanic Journal of Behavioral Sciences. 19 (3): 301–317. doi:10.1177/07399863970193004.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոգեբանական_ճկունություն&oldid=9549837» էջից