Կծու գորտնուկ

Թագավորություն	Բույսեր
Տիպ	Ծաղկավոր բույսեր
Դաս	Երկշաքիլավորներ
Ընտանիք	Հրանունկազգիներ
Ցեղ	Գորտնուկ

Լատիներեն անվանում

Ranunculus acris

L., 1753

Հայերեն տարանուններ

Կծու գորտնուկ

Դասակարգումը
Վիքիցեղերում

Պատկերների որոնում
Վիքիպահեստում

Կծու գորտնուկ (լատին․՝ Ranúnculus ácris), վայրի խոտաբույս, Գորտնուկների ցեղից։

Տարածվածություն

Կծու գորտնուկը տարածված է Եվրոպական մասում՝ ամենուր, Ղրիմում, Կովկասում, Արևմտյան Սիբիրում, Միջին Ասիայում։

Անվանում

Խոտաբույսի ռուսական ժողովրդական անուններից մեկը «հավկուրություն» է^[1]։

Հոմանիշներ

Տեսակը ներառում է հետևյալ հոմանիշ անունները^{[3] .}

Ranunculastrum acre Fourr.
Ranunculastrum boraeanum Fourr.
Ranunculastrum nemorivagum Fourr.
Ranunculastrum vulgatum Fourr.
Ranunculus acer auct.
Ranunculus acris var. latisectus Beck

Այլ տեսակներ

Գորտնուկների մեծ մասն այս կամ այն չափով թունավոր են (պրոտոանեմոնին, ռանունկուլին, թունավոր գլիկոզիդներ, սապոնիններ, ալկալոիդներ), օժտված են ինսեկտիցիդ, հակահելմինտային, բակտերիոցիդ, հակասնկային և ձկնասպան ազդեցությամբ։ Առավել թունավոր են` այրող գորտնուկը R. flammula L., սոխուկաբեր գորտնուկը R. bulbosus L., սողացող գորտնուկը R. repens L., Պալլասի գորտնուկը R. pallasii Schlecht.:

Դաշտային գորտնուկի պտուղների առկայությունը ցորենի մեջ զգալիորեն իջեցնում է վերջինիս որակն ու արժեքը։

Բնութագիր

Կծու գորտնուկը բազմամյա վայրի խոտաբույս է, ունի 20-50 սմ բարձրություն։ Տերևները ցածր երկարակոթունով են, 5-10 սմ երկարությամբ, հնգանկյուն, մատնաձև. վերադիր դասավորությամբ, ատամնավոր եզրերով։

Ծաղիկները վառ դեղին են, 2 սմ տրամագիծ ունեն, միայնակ կամ հավաքված ծաղկաբույլի շուրջ։ Բաժակաթերթը հինգն է, ծաղկաթերթը՝ հինգ. շատ շերտերով ու գծիկներով։ Ծաղկում է հունիսին։ Ծաղկի բանաձևն է՝ $\ast K_{5}\;C_{5}\;A_{\infty }\;G_{\infty }$ ^[2].

Պտուղները բազմաընկուզիկ են, ընկուզիկները հակադարձ ձվաձև են, օվալաձև-անհավասարակող, կողերից ուժեղ սեղմված, ծայրերում եզրագծված են, արտաքին (մեջքային) կողմն ուժեղ ցցված է դեպի առաջ, ներքինը (փորային)` թույլ ուռուցիկ է։ Սյունիկի մնացորդն ուղիղ է կամ թույլ գոգավոր, 0.2-0.4 մմ

երկարությամբ։ Պտղասպին թեք կտրված է, թեթևակի ուղղված է մի կողմի վրա։ Մակերևույթը բարակ կնճռոտ է, թույլ փայլուն կամ անփայլ։

Գունավորումը մուգ շագանակագույն է, համարյա սև, կանաչաշագանակագույն, եզրերում ավելի բաց, սյունիկի մնացորդը բաց կարմրաշագանակագույն է։

Երկարությունը 2.2-3 մմ է, լայնությունը` 1.5-1.75 մմ, հաստությունը` 0.5-0.75մմ։

Աղբոտում է հացազգիների ցանքատարածքները, մարգագետինները, աճում է ճանապարհների երկայնքով։

Ամբողջական տեսք

Ծաղիկ

Պտուղ

Քիմիական բաղադրություն

Բույսը պարունակում է անփոփոխ կաթնաշոռային նյութ` խնձորի հոտով պրոտոմանեիմին (անեմոն), աչքերի, քթի, կոկորդի և ներքին օրգանների լորձաթաղանթի նյարդերը, ֆլավոնոքսանաթթու կարոտենոիդը, սապոնինը, ալկալոիդները, ասկորբինաթթուները, սրտային գլիկոզիդները և ֆլավոնային միացությունները^[3]։ Խիստ թունավոր է։

Թունավոր հատկություններ

Թունավոր է գորտնուկի վերգետնյա մասը։ Պարունակում է լակտոններ (ռանունկուլին և պրոտոանեմոնին), ֆլավոնոիդներ (կեմպֆերոլ, կվերցետին և այլն)։

Օրգանիզմում հիդրոլիզի արդյունքում ռանունկուլինը ճեղքվում է առաջացնելով գլյուկոզա և պրոտոանեմոնին։ Վերջինս օժտված է լավ արտահայտված տեղային-գրգռիչ և նեկրոտիկ ազդեցությամբ։

Տերևներից քամված հյութը կարող է առաջ բերել մաշկի և լորձաթաղանթների այրվածք։ Օրգանիզմից ներս անցնելու դեպքում առաջանում է ուժեղ այրոցի զգացում բերանում, կոկորդում, ստամոքսում։ Առաջ է գալիս ուժեղ թքարտադրություն, սրտխառնոց, փսխում, ցավեր փորում։ Ծանր դեպքերում դիտվում է կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարում. տրեմոր, ջղակծկումներ, գիտակցության մթագնում։

Գյուղատնտեսական կենդանիների թունավորում տեղի է ունենում հիմնականում կանաչ զանգվածով կերակրվելու դեպքում, քանի որ չորանալիս թունավոր հատկությունները ցնդում են։ Լակտացիայի շրջանում գտնվող կենդանիների մոտ թույնը կարող է կաթի հետ արտազատվել։ Հայտնի է գորտնուկազգիների ժողովրդական անունը` «հավկուրություն»` կապված աչքի լորձաթաղանթի վրա պրոտոանեմոնինի ազդեցությամբ. ուժեղ կտրող զգացողություն, արցունքահոսություն և ժամանակավոր կուրություն։

Կիրառություն

Օգտագործվում է ժողովրդական բժշկության մեջ այրվածքների, վերքերի, կաթվածների, ինչպես նաև ռևմատիզմի, գլխացավերի, տուբերկուլյոզի բուժման համար։

Բազմապսակաթերթ ձևը ('Flore pleno') մեծ վառ դեղին ծաղիկներով աճեցրեց որպես դեկորատիվ այգիների խոտաբույս։

Ծանոթագրություններ

↑ Анненков, 1878
↑ Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — К.: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с..
↑ Проничкина А. А., Лебедев А. Н. Сорные лекарственные растения Средней полосы европейской части России. // Лікарське рослинництво: від досвіду минулого до новітніх технологій: матеріали третьої Міжнародної науково-практичної інтернет-конференції. — Полтава, 15—16 травня 2014 р. — Полтава, 2014. — С. 63.

Գրականություն

Ranunculus acris // Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI 645 с.
Губанов И. А. и др. 600. Ranunculus acris L. — Лютик едкий // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3 т. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 215. — ISBN 9-87317-128-9.

Հղումներ

Лютик едкий в Энциклопедии декоративных садовых растений (Ստուգված է 7 Դեկտեմբերի 2008)
Лютик едкий на сайте Экосистема (Ստուգված է 7 Դեկտեմբերի 2008)

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կծու գորտնուկ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կծու գորտնուկ» հոդվածին։

[Анненков—1878——-1] Анненков, 1878

[Экофлора-2] Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — К.: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с..

[3] Проничкина А. А., Лебедев А. Н. Сорные лекарственные растения Средней полосы европейской части России. // Лікарське рослинництво: від досвіду минулого до новітніх технологій: матеріали третьої Міжнародної науково-практичної інтернет-конференції. — Полтава, 15—16 травня 2014 р. — Полтава, 2014. — С. 63.

[1]

[2]

[3]