Կենսաբանական ռիթմեր

ռիթմերի աղյուսակը ավելի 66 օրվա ընթացքում

Կենսաբանական ռիթմեր կամ բիոլոգիական ռիթմեր (հուն․՝ βίος - կյանք, և ῥυθμός, ցանկացած կանոնավոր կրկնվող շարժում), կենսաբանական պրոցեսների, երևույթների բնույթի ու ինտենսիվության ցիկլային փոփոխություններ։ Կենսաբանական ռիթմեր բնորոշ են միաբջիջ և բազմաբջիջ բուսական ու կենդանական օրգանիզմներին, ինչպես նաև առանձին բջիջների ու մեկուսացած օրգանների։ Գիտական սահմանումներից մեկի համաձայն՝ կենսաբանական ռիթմերը ապահովում են օրգանիզմի հարմարվելու և գոյատևելու ունակությունը շրջակա միջավայրի փոփոխվող պայմաններում։ Սրանից բխում է, որ երբ խախտվում են կենսաբանական ռիթմերը, նվազում է մարդու դիմադրողականությունը շրջակա միջավայրի տարբեր գործոնների նկատմամբ։

Պատմական ակնարկ

Կենսառիթմերի գոյությունը մարդկանց հայտնի է դեռ վաղ ժամանակներից։

Դեռ Նոր Կտակարանում հրահանգներ են տրված ճիշտ կենսակերպի, սնման, հանգստի և ակտիվության փուլերի հերթագայության մասին։ Դրա մասին են գրել նաև հնադարի գիտնականները՝ Հիպոկրատ, Ավիցենա և ուրիշները։

Քրոնոկենսաբանության (գիտություն կենսառիթմերի մասին) հիմնադիր է համարվում գերմանացի բժիշկ Գուֆլենդ Քրիստոֆ Վիլհելմը, որը 1797 թվականին գործընկերների ուշադրությունը հրավիրեց կենսաբանության մեջ ռիթմիկ գործընթացների համապիտանիության (ունիվերսալության) վրա․ ամեն օր կյանքը կրկնվում է որոշակի ռիթմով, իսկ օրական ցիկլը, կապված իր առանցքի շուրջը Երկրի պտույտի հետ, կարգավորում է ողջ կենդանի նյութի կենսագործունեությունը՝ ներառյալ մարդու օրգանիզմը։ Այս ոլորտում առաջին գիտական հետազոտությունները սկսել են իրականացվել 20-րդ դարի սկզբին։ Ուսումնասիրություններ են կատարել ռուս գիտնական Պավլով Ի․ Պ․, Վերնադսկի Վ․ Ի․, Չիժևսկի Ա․ Լ․ և ուրիշներ։

20-րդ դարի վերջին կենդանի օրգանիզմների կենսաբանական գործընթացների ռիթմիկության փաստը համարվեց կենդանի նյութի հիմնական հատկություններից մեկը և կյանքի կազմակերպման էությունը։ Բայց մինչ վերջին ժամանակները կենսաբանական ռիթմերի բնույթն ու ողջ ֆիզիոլոգիական հատկությունները բացահայտված չեն, չնայած պարզ է, որ նրանք մեծ նշանակություն ունեն կենդանի օրգանիզմների կենսագործունեության գործընթացների կարգավորման գործում։ Այդ պատճառով էլ կենսառիթմերի ուսումնասիրումը իրենից ներկայացնում է տեղեկույթի հավաքագրման, վիճակագրության մեթոդներով հատկությունների և օրինաչափությունների հայտնաբերման գործընթաց։ Արդյունքում կենսառիթմերի մասին գիտության մեջ առաջացել են երկու գիտական ուղղություն՝ քրոնոկենսաբանություն և քրոնոբժշկություն։ Այս ոլորտում հիմանական աշխատանքներից կարելի է համարել քրոնոկենսաբան Ֆ․ Հալբերգի կողմից 1964 թվականին մշակված կենսաբանական ռիթմերի դասակարգումը։

Տեսակները

Կենսաբանական ռիթմերը լինում են՝

• էկոլոգիական,
• տիեզերական,
• լուսնային,
• օրական,
• սեզոնային։

Դրանցից առավել տարածված են վերջին երկուսը։ Բուսական աշխարհում սեզոնային ռիթմի օրինակներ են բույսերի կանաչ ծածկույթի առաջացումը, ծաղկումը, պտղաբերումը, տերևաթափը, կենդանական աշխարհում՝ ձմեռային և ամառային քունը, սեռական ցիկլը, որը կապված է ներքին սեկրեցիայի գեղձերի (հիպոֆիզ, սեռական գեղձեր և այլն) ակտիվության տատանումների հետ։ Առավել հայտնի և բարդ սեզոնային կենսաբանական ռիթմի արտահայտություն է թռչունների չուն։

Կենսաբանական ռիթմեր են նաև այն ռիթմերը, որոնք առաջանում են արտաքին միջավայրի անբարենպաստ (շոգ, չոր ամառ, խիստ սառնամանիք) պայմաններում և արտահայտվում են դիապաուզայով, այսինքն՝ ձվից մինչև հասուն օրգանիզմ դառնալը զարգացման որևէ փուլում առաջանում է ժամանակավոր դադար, որը կարող է տևել մի քանի շաբաթից մինչև 5-7 տարի։

Կենսաբանական ռիթմերի դասակարգումը

Տարբեր հեղինակներ կենսառիթմերի դասակարգում են ըստ տարբեր մոտեցումների, կախված այն բանից, թե ինչ սկզբունքներ են հաշվի առնվում։ Յու. Աշոֆը կենսառիթմերը դասակարգում է հետևյալ կերպ.

• ըստ իրենց բնորոշ բնութագրիչների՝ ինչպիսին է հաճախությունը,
• ըստ իրենց կենսաբանական համակարգերի,
• ըստ ռիթմածին գործընթացի,
• ըստ ռիթմի կատարած ֆունկցիայի և այլ։

Կյանքի ռիթմերը պայմանավորված են երկրագնդի իր առանցքի և Արեգակի շուրջ կատարած պտույտով։ Կյանքի ռիթմերը լինում են 18-20 տեսակի՝ օրական, սեզոնային, կենսաբանական, ամսական, տիեզերական (կոսմիկական), որոնք տևում են վայրկյաններ, րոպեներ, ժամեր, օրեր, տարիներ։

Օրական (ցիրկադային) ռիթմեր

Վերջին տասնամյակներում մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում օրական ռիթմերի ուսումնասիրությունը։ Ըստ օրական ռիթմի բնույթի կենդանիները բաժանվում են՝

• ցերեկային (հավ, կատու, ճագար և այլն),
• գիշերային (մուկ, առնետ, սև խավարասեր և այլն) խմբերի։

Կան նաև՝

• մթնշաղային (չղջիկ, ծիծեռնակ և այլն) և
• խառն ակտիվության (շուն և այլն) կենդանիներ։

Որոշ պայմանավորված են միջավայրի գործոններով և կոչվում են «ձեռքբերովի», մնացածները բնածին են, միջավայրի պայմաններից անկախ։ Վերջիններս ունեն էնդոգեն ծագում, կարող են առաջացնել 22-26-ժամյա շեղումներ, որոնք կոչվում են ցիրկադային ռիթմեր։

Բնականոն լուսավորության և ջերմաստիճանի կայունության պայմաններում մոտավոր օրական ռիթմը պահպանվում է։ Դա վկայում է, որ օրգանիզմներում բջիջներն ունեն ժամանակը ճիշտ հաշվելու ընդունակություն, հետևաբար՝ կենսաբանական ժամացույց։ Օրինակ, մեղուները ծաղիկներին այցելում են, ծաղիկների տարբեր տեսակներ բացվում և նեկտար արտադրում են օրվա որոշակի ժամերի։ Լույսը բուսական և կենդանական օրգանիզմների վրա մշտապես ազդող ամենակարևոր գործոնն է, կենսաբանական ռիթմերի առաջացման, ընթացքի և փոփոխության որոշիչը։ Դրա հետ է կապված ֆոտոսքերիոլիզմի երևույթը։

Օրական ռիթմերն արտահայտվում են այն տեսակների մոտ, որոնց կյանքում գիշեր-ցերեկ փոխարինումներն ունեն էկոլոգիական նշանակություն։

Տարեկան ռիթմեր

Այս ռիթմերով օրգանիզմները հարմարվում են գոյության պայմանների սեզոնային փոփոխություններին, որոնք բնորոշ են բոլոր կենդանի օրգանիզմներին՝ բույսեր, կենդանիներ, սնկեր, բակտերիաներ։

Էկոլոգիական ռիթմեր

Այս ռիթմերը շատ կայուն են տարբեր ֆիզիկական և քիմիական ազդեցությունների նկատմամբ և իրենց տևողությամբ։ Էկոլոգիական ռիթմերը պահպանվում են նաև արտաքին միջավայրում համապատասխան ռիթմերի բացակայության դեպքում։ Սա բացատրվում է ժամանակի մեջ օրգանիզմների կողմնորոշման հատկությամբ, որն անվանում ենք «կենսաբանական ժամացույց»։ «Կենսաբանական ժամացույցի» հիմքում ընկած են բջիջներում ընթացող ֆիզիկաքիմիական գործընթացները (ԴՆԹ-ի կրկնապատկում, ՌՆԹ-ի սինթեզ և այլն) և արտաքին երկրաֆիզիկական գործոնները։

Մարդու օրգանիզմում կա մոտ 400 «կենսաբանական ժամացույց», որի խախտման դեպքում օրգանիզմը հիվանդանում է։

Ամսական ռիթմեր

Ամսական ռիթմերը լինում են ՝

1. Հուզական կամ էմոցիոնալ, որը տևում է 28 օր (14-ը դրական օրեր, 14-ը՝ բացասական),
2. Ֆիզիկական կամ առնական, որը տևում է 23 օր (11.5-ը դրական օրեր, 11.5-ը՝ բացասական),
3. Մտավոր կամ ինտելեկտուալ, որը տևում է 33 օր (16.5-ը դրական օրեր, 16.5-ը բացասական)։

Դրական օրից բացասական օրվան անցումը ընդհանուր 1 օր է տևում, այդ օրը կոչվում է անցումային օր կամ զրոյական։

	Հուզական ռիթմեր 28 օր	Ֆիզիկական ռիթմեր 23 օր	Մտավոր ռիթմեր 33 օր
դրական	13.5	11	16
անցումային	1	1	1
բացասական	13.5	11	16

Երբ տարվա մեջ այս երեք անցումային օրերի հանդիպման օրը կոչվում է կրիտիկական օր։

Տիեզերական ռիթմեր

Այս ռիթմերը կապված են արևի ակտիվության հետ։ Արևի հեռավորությունը Երկրից մոտ 150 մլն. կմ է։ Արևային ամենակարճ ռիթմը 27 օր է, լինում է 11 տարի, 80 տարի, 170-180 տարի, 300 տարի և այլն։ Ամենակարևոր ռիթմերը 11-ամյա ռիթմերն են, որոնք կապված են արևի ակտիվացման հետ։

Արևի վրա կան արևային բծեր, որոնք ունեն մոտ 5-6 կմ տրամագիծ (խաղաղ տարի), երբ ժայթքումներից այդ բծերը մեծանում են, ունենում են 10-15 հազար կմ տրամագիծ (ակտիվացման տարի)։ Այդ ժայթքումները 24-72 ժամ հետո հասնում են մթնոլորտ և փոխում մթնոլորտի քիմիական և ֆիզիկական բաղադրությունը։ Դրանք «Z» ճառագայթներն են, որոնք անմիջականորեն ազդում են օրգանիզմի վրա։ «Z» ճառագայթները հայտնաբերել է ռուս գիտնական Ա․ Լ․ Չիժևսկին։

Կենսաբանական ռիթմերի կարգավորում

Կենսաբանական ռիթմերի կարգավորման հարցում մեծ և որոշիչ դերը նյարդային համակարգինն է։ Բազմաթիվ տվյալներ վկայում են անալիզատորների նշանակությունը կենդանիների ֆունկցիաների օրական ռիթմի իրականացման գործում։ Կենսաբանական ռիթմեր ունեն հարմարվողական ռեակցիաների նշանակություն արտաքին միջավայրի տարբեր պայմանների (լույս, ջերմություն, խոնավություն, մթնոլորտային ճնշում և այլն) փոփոխությունների նկատմամբ։ Ֆունկցիաների ռիթմիկականության խանգարումը առաջացնում է առանձին համակարգերի փոխներգործություն, որը կարող է ախտաբանական երևույթների պատճառ դառնալ։

Տես նաև

• Հաճախականություն
• Քրոնոկենսաբանություն

Գրականություն

• Губин Г. Д., Герловин Е. Ш. Суточные ритмы биологических процессов и их адаптивное значение в онто- и филогенезе позвоночных.— Новосибирск։ Наука, 1980.
• Хронобиология и хрономедицина / Под ред. Ф. И. Комарова.— М.։ Медицина, 1989. ISBN 5-225-01496-8
• Пэрна Н. Ритм, жизнь и творчество / Под ред. П. Ю. Шмидта — Л.-М.։ Петроград, 1925.

Գրքեր

• Aschoff, Jurgen (ed.), Biological Rhythms (Handbooks of Behavioral Neurobiology). 1981.
• Bartel, Pauline C., "Biorhythm: discovering your natural ups and downs", An Impact book. ISBN 0-531-01355-3
• Bentley, Evie, Awareness: biorhythms, sleep, and dreaming. ISBN 0-415-18872-5
• Crawley, Jacyntha, The Biorhythm Kit, UK։ ISBN 1-85906-032-3, London Biorhythm Company Limited.
• Edlund, Matthew. Psychological time and mental illness. 1987. ISBN 0-89876-122-0
• Evans, James R., (ed.) and Manfred Clynes (ed.), Rhythm in psychological, linguistic, and musical processes. ISBN 0-398-05235-2
• Gittelson, Bernard, Biorhythm։ A Personal Science, Futura Publications. 1976 ISBN 0-86007-361-0
• Hodgkins, Zerrin Biomatch Z. 1998. ISBN 0-9531983-0-8
• Lapointe, Fernand, Biorythmie: comment prâevoir vos bons et mauvais jours. ISBN 0-88566-029-3
• Louis, Arthur M., Journalism and Other Atrocities. 2010. ISBN 978-1-4538-1520-5
• Roche, James, Biorhythms at your fingertips. ISBN 0-7137-1562-6
• Thommen, George S., Is This Your Day. 1973. ISBN 0-517-00742-8
• Debarbieux, Patrick, l'ABC des biorythmes. 1999. ISBN 2-7339-0615-1

Արտաքին հղումներ

• Биологические ритмы // Краткая Медицинская Энциклопедия.— М.։ Советская Энциклопедия, 1989.— изд. 2-е.
• Белоконева О. Триллионы беззвучных часов // Наука и жизнь, № 5, 2009.
• https://www.aravot.am/2012/11/17/311642/
• http://www.panarmenian.net/arm/news/132943/
• http://biorithms.narod.ru/tutorial.htm
• http://www.cardiosite.net/2.asp?page=biorithms.htm&pid=3&subid=34

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կենսաբանական ռիթմեր» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 367)։