Իսրայել

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իսրայել (այլ կիրառումներ)

מְדִינַת יִשְׂרָאֵל (Եբրայերեն) دَوْلَة إِسْرَائِيل (Արաբերեն) Մեդինաթ Յիսրայել Դաուլաթ Իսրաիլ
Դրոշ Զինանշան
Օրհներգ՝ Հաթիքվա Հույսը
Իսրայելի դիրքը
Իսրայելի դիրքը
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Երուսաղեմ 31°47′N, 35°13′E
Պետական լեզուներ		եբրայերեն, արաբերեն
Էթնիկ խմբեր (2011)		75.3% Հրեաներ 20.5% արաբներ 4.2% այլ
Կառավարում		Խորհրդարանական Հանրապետություն
-	Նախագահ	Իսահակ Հերցոգ
-	Վարչապետ	Յաիր Լապիդ
Անկախություն		Սկսած Մեծ Բրիտանիայի կողմից կառավարված Ազգերի Լիգա
-	Հայտարարում	մայիսի 14 1948
-	Ջրային (%)	2%
Բնակչություն
-	2012 նախահաշիվը	8,051,200  (97-րդ)
-	2008 մարդահամարը	7,412,200
ՀՆԱ (ԳՀ)		2011 գնահատում
-	Ընդհանուր	$235.222 միլիարդ (50-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$30,975 (26-րդ)
ՀՆԱ (անվանական)		2011 գնահատում
-	Ընդհանուր	$242.897 միլիարդ (40-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$31,985 (27-րդ)
Ջինի (2008)		39.2 (69-րդ)
ՄՆԶԻ (2011)		▲0.888 (շատ բարձր) (17-րդ)
Արժույթ		Շեկել (₪‎) (ILS)
Ժամային գոտի		ԻՍԺ (ՀԿԺ 2)
-	Ամռանը (DST)	ԻԱԺ (ՀԿԺ 3)
Ազգային դոմեն		.il
Հեռախոսային կոդ		972

Իսրայել (եբրայերեն՝ יִשְׂרָאֵל‎; արաբ․՝ إِسْرَائِيل‎‎), պաշտոնապես՝ Իսրայելի Պետություն (եբրայերեն՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎; արաբ․՝ دَوْلَة إِسْرَائِيل‎‎), պետություն Հարավարևմտյան Ասիայում։ Տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափերին։ Իսրայելը հյուսիսում սահմանակից է Լիբանանին, հյուսիս-արևելքից՝ Սիրիային, արևելքից՝ Հորդանանին և հարավ-արևմուտքից՝ Եգիպտոսին։ Բացի այդ, Իսրայելն արևելքից և արևմուտքից, համապատասխանաբար, սահմանակից է պաղեստինյան տարածքներ հանդիսացող Արևմտյան ափին և Գազայի հատվածին։ Թել Ավիվը երկրի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնն է, մինչդեռ կառավարության նստավայրը գտնվում է Իսրայելի ինքնահռչակ մայրաքաղաքում՝ Երուսաղեմում, չնայած Արևելյան Երուսաղեմի նկատմամբ Իսրայելի ինքնիշխանությունն աշխարհի երկրների մեծամասնության կողմից միջազգայնորեն ճանաչված չէ։

Բնակեցված լինելով դեռևս միջին բրոնզի դարից Քանանի ցեղերով՝ ներկայիս Իսրայելի տարածքում է տեղի ունեցել աստվածաշնչյան գործողությունների մեծ մասը, որն սկսվել է մ.թ.ա. 9-րդ դարի Իսրայելի և Հուդայի թագավորություններից, որոնք ավելի ուշ անկում ապրեցին և, համապատասխանաբար, փոխարինվեցին Նոր ասորական (մ.թ.ա. 720 թվական) և Նոր բաբելոնյան կայսրություններով (մ.թ.ա. 586 թվական)։ Ավելի ուշ, ներկայիս Իսրայելի տարածքն անցավ Աքեմենյան կայսրության, Ալեքսանդր Մակեդոնացու, Սելևկյան տերության, Հասմոնյան դինաստիայի և մ.թ.ա. 63 թվականից Հռոմեական հանրապետության և ավելի ուշ Հռոմեական կայսրության կազմ։ Մեր թվարկության 5-րդ դարից սկսած այն եղել է Բյուզանդական կայսրության կազմում, ընդհուպ մինչև 7-րդ դար, երբ Ուղղադավանների խալիֆայությունը գրավեց Միջագետքը։ 1096-1099 թվականներին Խաչակրաց առաջին արշավանքից հետո, Իսրայելի տարածքում ձևավորվեցին Խաչակրաց պետություններ։ 1291 թվականին Մամլուքների սուլթանության կողմից վերականգնվեց մուսուլմանական իշխանությունը, որն ավելի ուշ այս տարածքներն զիջեց Օսմանյան կայսրությանը։

19-րդ դարի ընթացքում սիոնիստական շարժումն սկսեց քարոզել Օսմանյան Սիրիայում հրեա ժողովրդի հայրենիքի ստեղծման գաղափարը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Մեծ Բրիտանիան Ազգերի լիգայի մանդատի ներքո վերահսկողություն ունեցավ այս տարածքների նկատմամբ, որն առավել հայտնի է Մանդատային Պաղեստին անվամբ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո նոր կազմավորված Միավորված ազգերի կազմակերպությունը 1947 թվականին ընդունեց ՄԱԿ-ի Պաղեստինյան նախագիծը, որով ենթադրվում էր Արաբական և Հրեական անկախ պետությունների ստեղծում և Երուսաղեմի միջազգայնացում, ինչը ենթադրում էր, որ այս քաղաքի ղեկավարումը, ստանալով հատուկ կարգավիճակ, կանցնի միջազգային կառավարման տակ, քանի որ հատուկ նշանակություն ուներ Աբրահամյան կրոնների համար։ Մանդատային Պաղեստինի համար 1947-1948 թվականներին տեղի ունեցած պատերազմի հետևանքով, որն ընթանում էր Պաղեստինի արաբական ուժերի և Յիշուվի միջև, բրիտանական մանդատի ավարտից հետո Իսրայելը հռչակեց իր անկախությունը։ Իսրայելի Պետության ստեղծումը 1948 թվականին հանգեցրեց պատերազմի մի կողմից Իսրայելի, իսկ մյուս կողմից արաբական մի քանի պետությունների միջև։ Այդ պատերազմն ավարտվեց 1949 թվականին կնքված Հռոդոսի համաձայնագրերով, որի արդյունքում նախկին մանդատային տարածքի մեծ մասի վերահսկողությունը մնաց Իսրայելի ձեռքում, իսկ Արևմտյան ափն ու Գազայի հատվածը, համապատասխանաբար, Հորդանանի և Եգիպտոսի։

Անկախացումից ի վեր Իսրայելը պատերազմներ է ունեցել արաբական մի քանի երկրների հետ, իսկ 1967 թվականի Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով բռնազավթել Գոլանի բարձունքները, Արևմտյան ափը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը և Գազայի հատվածը, չնայած վերջինիս բռնազավթումը վիճելի հարց է, քանի որ Իսրայելը 2005 թվականին ամբողջությամբ դուրս է եկել այդ տարածքից։ Իսրայելը, ըստ էության, բռնակցել է Արևելյան Երուսաղեմը և Գոլանի բարձունքները, թեև այդ գործողությունները միջազգային հանրության կողմից մերժվել են՝ բնորոշվելով որպես անօրինական։ Բացի այդ, այդ տարածքներում Իսրայելն ստեղծել է բնակավայրեր, որոնք միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ևս համարվում են անօրինական։ Չնայած Իսրայելը խաղաղության պայմանագրեր ունի կնքած Եգիպտոսի և Հորդանանի հետ և կարգավորել է հարաբերությունները արաբական մի շարք երկրների հետ, շարունակում են լարված մնալ հարաբերությունները հարևան Սիրիայի ու Լիբանանի հետ, իսկ իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության կարգավորմանն ուղղված ջանքերը մինչ օրս փակուղի են մտած։

Իր հիմնական օրենքներում Իսրայելը սահմանվում է որպես հրեական և ժողովրդավարական պետություն, ինչպես նաև որպես հրեա ժողովրդի ազգային պետություն։ Իսրայելը խորհրդարանական հանրապետություն է։ Խորհրդարանական ընտրություններն անց են կացվում համամասնական ընտրական կարգով։ Չափահաս բոլոր քաղաքացիներն ունեն համընդհանուր ընտրական իրավունք։ Գործադիր մարմնի՝ կառավարության ղեկավարը վարչապետն է, իսկ օրենսդիր մարմինը՝ Քնեսեթը միապալատ է։ Իսրայելը զարգացած երկիր և անդամակցում է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը (ՏՀԶԿ)։ 2021 թվականի տվյալներով՝ բնակչությունը գերազանցում է 9 միլիոնը։ Անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով Իսրայելն աշխարհում 29-րդ խոշոր տնտեսությունն է և 19-րդը՝ Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսում։

Անվան ծագումնաբանություն

Մեռնեպտահի քարակոթողը (մ.թ.ա. 13-րդ դար)։ Բիբլիական հնագետների մեծ մասը հիերոգլիֆների մի խումբ թարգմանում է որպես «Իսրայել», որը արձանագրություններում հիշատակվող անվան առաջին դեպքն է։

Բրիտանական մանդատի տակ գտնվելու տարիներին (1920–1948 թվականներ) ամբողջ տարածաշրջանը հայտնի էր «Պաղեստին» անվամբ (եբրայերեն՝ פלשתינה [א״י]‎)։ 1948 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո երկիրը սկսեց պաշտոնապես կոչվել «Իսրայելի Պետություն» (եբրայերեն՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎)՝ այն բանից հետո, երբ մերժվեցին առաջարկված պատմական և կրոնական այլ անվանումները՝ ներառյալ Իսրայելական հողը (Eretz Israel), Եբերը, Սիոնը և Հուդան, իսկ «Իսրայել» անվանումն առաջարկեց բեն Գուրիոնը, որը հաստատվեց 6:3 ձայնով։ Անկախության առաջին շաբաթների ընթացքում իշխանություններն Իսրայելի քաղաքացիներին բնորոշելու համար սկսեցին օգտագործել «իսրայելցի» անվանումը. սրա մասին պաշտոնապես հայտարարեց արտաքին գործերի նախարար Մոշե Շարեթը։

«Իսրայելի երկիր» և «Իսրայելի երեխաներ» անվանումները պատմականորեն կիրառվել են համապատասխանաբար բիբլիական Իսրայելի թագավորությանը և ամբողջ հրեա ժողովրդին բնորոշելու համար։ Այդ անվանումներում «Իսրայել»-ը (եբր.՝ Yisraʾel, Isrāʾīl; հուն․՝ Ἰσραήλ) վերաբերվում է Հակոբ նախահորը, որը, ըստ հրեական Աստվածաշնչի, իր անունն ստացել է այն բանից հետո, երբ հաջողությամբ պայքարել է Տիրոջ հրեշտակի հետ։ Հակոբի տասներկու որդիները, որոնք հայտնի են նաև որպես «Իսրայելի տասներկու սերունդներ» կամ «Իսրայելի երեխաներ», դարձել են իսրայելցիների նախահայրերը։ Հակոբը որդիների հետ բնակվել է Քանանում, սակայն սովի պատճառով ստիպված է եղել ընտանիքով տեղափոխվել Եգիպտոս և չորս սերունդ այնտեղ բնակություն հաստատել՝ 430 տարի, մինչև Մովսեսը՝ Հակոբի ծոռան ծոռը, իսրայելցիներին կրկին վերադարձրեց Քանան։ Ամենահին հնագիտական գտածոն, որտեղ «Իսրայել» բառը նշվում է հավաքական իմաստով, Հին Եգիպտոսի Մեռնեպտահի քարակոթողն է (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջով)։

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի պատմություն

Նախապատմություն

Ներկայիս Իսրայելի տարածքում մարդու գոյության ամենահին վկայությունը թվագրվում է 1,5 մլն տարի առաջով՝ Գալիլեայի ծովի մոտ գտնվող Ուբայդիա հնավայրում։ Հին քարի դարի մյուս նշանակալի վայրերից են Տաբունը, Քեսեմը և Մանոթը։ Անատոմիական առումով ժամանակակից մարդկանց ամենահին մնացորդները, որ հայտնաբերվել են Աֆրիկայից դուրս, Սխուլ-Քաֆզեխ հոմինիններն են, որոնք բնակվել են ներկայիս Իսրայելի տարածքում 120 000 տարի առաջ։ Մ.թ.ա. մոտ 10-րդ հազարամյակում տվյալ տարածքում գոյություն է ունեցել Նատուֆիական մշակույթը։

Անտիկ ժամանակաշրջան

Տե՛ս նաև՝ Իսրայելցիներ, Հյուսիսիսրայելական թագավորություն, և Հուդայի թագավորություն

Մեծ քարե կառույց, հնագիտական վայր Երուսաղեմում:

Տարածքի պատմությունը պարզ չէ։ Ժամանակակից հնագիտությունը մեծապես հրաժարվել է Թորայում ներկայացված նախապապերի, Ելքի և Հեսու գրքերում նկարագրված Քանանի նվաճման մասին պատմականությունից և փոխարենը դրանց վերաբերվում է որպես իսրայելցիների ազգային առասպելի մաս։ Ուշ բրոնզի դարաշրջանում (մ.թ.ա. 1550–1200) Քանանի մեծ մասի վրա վասալ պետություններ էին ձևավորվել, որոնք տուրք էին վճարում Եգիպտոսի նոր թագավորությանը, որի վարչական կենտրոնը գտնվում էր Ղազայում։ Համարվում է, որ իսրայելցիների նախնիների մեջ են եղել նաև տվյալ տարածքում բնակվող հին սեմական լեզուներով խոսող ժողովուրդները։ Ըստ հնագիտական արդի տվյալների՝ իսրայելցիներն ուժով չէին գրավել տվյալ շրջանը և տարածել իրենց մշակույթը, այլ քանանցիներից և նրանց մշակույթից առանձնացել էին բազմաստված, իսկ ավելի ուշ՝ միաստված ունեցող կրոնների միջոցով։ Հնագիտական տվյալները վկայում են գյուղական կենտրոնների նման համայնքների մասին, բայց ավելի սահմանափակ ռեսուրսներով և քիչ բնակչությամբ։ Գյուղերում բնակվել է մինչև 300-400 բնակիչ, որոնք զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնաբավ են եղել, գերակշռել է տնտեսական փոխանակումը։ Բնակիչներն ունեցել են իրենց գիրը՝ նույնիսկ փոքր բնակավայրերում։

Թեև պարզ չէ, թե արդյոք Միացյալ միապետություն գոյություն է ունեցել, «Իսրայելի» վերաբերյալ ընդունված հնագիտական վկայություն կա Մեռնեպտահի քարակոթողի վրա, որը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 12-րդ դարով, իսկ քանանցիների գոյության մասին վկայություն կա միջին բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 2100–1550)։ Տարաձայնություն կա Իսրայելի և Հուդայի թագավորությունների ձևավորման տարեթվի, չափի և հզորության վերաբերյալ, սակայն պատմաբանները և հնագետները միակարծիք են այն հարցում, որ Իսրայելի թագավորությունն արդեն գոյություն ուներ մոտ մ.թ.ա. 900 թվականին^:169–195, իսկ Հուդայի թագավորությունը՝ մոտ մ.թ.ա. 700 թվականին։

Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Իսրայելի և Հուդայի թագավորության քարտեզը:

Իսրայելի թագավորությունը երկու թագավորություններից ամենածաղկողն էր և շուտով դարձավ տարածաշրջանային գերտերություն. Օմրիների դինաստիայի տարիներին նրա ղեկավարության տակ էին գտնվում Սամարիան, Գալիլեան, վերին Հորդանանյան հովիտը, Շարոնը և Անդրհորդանանի մեծ մասը։ Գերտերությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 720 թվականին, երբ Նոր սիրիական կայսրությունը գրավեց այն։ Ավելի ուշ Հուդայի թագավորությունը դարձավ նախ Նոր սիրիական կայսրության, այնուհետև Նոր բաբելոնական կայսրության հաճախորդ պետությունը։

Մ.թ.ա. 586 թվականին բաբելոնցիները նվաճեցին Հուդայի թագավորությունը։ Ըստ հրեական սուրբ գրքի՝ Սողոմոնի տաճարը և Երուսաղեմը ոչնչացրել է Նաբուգոդոնոսոր II արքան, որն այնուհետև հրեաներին արտաքսել է Բաբելոն։ Հուդայի թագավորության պարտությունն արձանագրվել է նաև Բաբելոնյան քրոնիկոններում։ Բաբելոնյան արտաքսումն ավարտվեց մոտավորապես մ.թ.ա. 538 թվականին պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի իշխանության ժամանակ, երբ նա գրավեց Բաբելոնը։ Մ.թ.ա. 520 թվականին կառուցվեց Երկրորդ տաճարը։ Պարսկական կայսրության մաս կազմող նախկին Հուդայի թագավորությունը դարձավ Հուդայի նահանգ՝ այլ սահմաններով, որն ավելի փոքր տարածք էր։ Նահանգի բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց թագավորության բնակչության թվաքանակի համեմատ. հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում նահանգի բնակչությունը կազմել է մոտ 30000։

Դասական ժամանակաշրջան

Մեռյալ ծովի ձեռագրերից մեկի՝ Տաճարային ձեռագրի մի կտոր, որը գրվել է Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջանում:

Հաջորդ՝ Պարսկական իշխանության ժամանակ, ինքնավար Եհուդ Մեդինատա նահանգն աստիճանաբար կրկին դարձավ քաղաքային համայնք, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին հուդացիները։ Հույներն իրենց արշավանքների ժամանակ հիմնականում շրջանցում էին այդ տարածքը՝ առանց որևէ դիմադրության և հետաքրքրություն ցուցաբերելու։ Լինելով Պտղոմեոսյան Եգիպտոսի, այնուհետև Սելևկյան տերության կազմի մեջ՝ հարավային Լևանտը հիմնականում հելենացվեց, ինչը լարվածություն առաջացրեց հույների և հուդացիների միջև։ Հակամարտությունն առաջացավ մ.թ.ա. 167 թվականին Մակաբինների ապստամբությամբ, որի արդյունքում Հուդայում ձևավորվեց անկախ Հասմոնյան թագավորությունը, որն ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի ժամանակակից Իսրայելի տարածքի մեծ մասի և Հորդանանի ու Լիբանանի որոշ մասերի վրա, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում։

Հռոմեական հանրապետությունը տարածաշրջան ներխուժեց մ.թ.ա. 63 թվականին. սկզբում իր տիրապետության տակ առավ Սիրիան, այնուհետև ներգրավվեց Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմում։ Հռոմեամետ և պարթևամետ ուժերի միջև պայքարը Հուդայում հանգեցրեց Հերովդես I Մեծի իշխանության գալուն և Հուդայի հերովդեսյան թագավորության կոնսոլիդացմանը որպես Հռոմի վասալ պետություն։ Հերովդեսը մի շարք հսկայական շինարարական նախագծեր նախաձեռնեց՝ ներառյալ Երկրորդ տաճարի ամբողջովին վերակառուցումն ու ընդարձակումը։ Հերովդեսյանների դինաստիայի անկմամբ Հուդան դարձավ հռոմեական նահանգ։

Մ.թ. 1-ին և 2-րդ դարերում Հռոմի դեմ մի շարք մեծածավալ անհաջող խռովություններ եղան։ Այդ ապստամբությունների ճնշումը Հռոմի կողմից ավերիչ հետևանքներ ունեցավ, հանգեցրեց զոհերի և գերեվարման։ Առաջին Հրեահռոմեական պատերազմի (մ.թ. 66-73) հետևանքով ավերվեցին Երուսաղեմը և Երկրորդ տաճարը. անհրաժեշտություն առաջացավ հուդայականության մեջ փոփոխություններ անել, որպեսզի այն գոյատևեր առանց տաճարի։ Այս բոլոր իրադարձություններն ի վերջո հանգեցրին ռաբբինների հուդայականության ձևավորմանը։ Երկու սերունդ հետո սկիզբ առավ Բար Կոխբայի ապստամբությունը (մ.թ. 132-136)։ Հուդան դատարկվեց, շատերը սպանվեցին, տեղահանվեցին կամ վաճառվեցին ստրկության։ Երուսաղեմը վերակառուցվեց որպես հռոմեական գաղութ և ստացավ Էլիա Կապիտոլինա անվանումը, իսկ Հուդայի մարզը վերանվանվեց Պաղեստինյան Սիրիայի։

Բար Կոխբայի ապստամբության ձախողումից հետո տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը զգալիորեն կրճատվեց։ Այդուհանդերձ, շարունակաբար փոքր հրեական ներկայացվածություն կար, իսկ Գալիլեան դարձավ նրանց հոգևոր կենտրոնը։ Հրեական համայնքները շարունակում էին պահպանել իրենց գոյությունը Հեբրոն լեռան հարավային հատվածում և մերձափնյա հարթավայրում։ Մ.թ. 2-րդ և 4-րդ դարերում Տիբերիայում և Երուսաղեմում ստեղծվեցին Միշնա ժողովածուն, Երուսաղեմյան թալմուդի մի մասը և հրեական այլ կրոնական տեքստեր։ Երբ տարածքում իշխում էր Բյուզանդիան, քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերազանցեց Հռոմեական հեթանոսությանը։ Արդեն 4-րդ դարում հրեաները դարձան փոքրամասնություն։ Քրիստոնյաների գաղթը, ինչպես նաև տեղաբնակների կրոնափոխությունը հանգեցրին քրիստոնյա մեծամասնության ձևավորմանը։ 5-6-րդ դարերում կրկնվող Սամարական ապստամբությունները փոփոխության ենթարկեցին երկրի տարածքը, Բյուզանդիայի քրիստոնյա և սամարական համայնքները զգալի վնաս կրեցին, ինչը հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի կրճատման։ Մ.թ. 614 թվականին պարսկական նվաճումից և կարճ կյանք ունեցած Հրեական համագործակցությունից հետո Բյուզանդական կայսրությունը կրկին նվաճեց երկիրը 628 թվականին։

Միջնադար և նոր դարաշրջան

Տե՛ս նաև՝ Խաչակրաց արշավանքներ

Հին հրեական գյուղ Կաֆր Բիրիմը, որը լքվել է մ.թ. 7-13-րդ դարերի միջակայքում։

Մ.թ. 634–641 թվականներին արաբները գրավեցին տարածաշրջանը՝ ներառյալ Երուսաղեմը, որը վերջերս էր ընդունել իսլամ։ Հաջորդ երեք դարերում տարածաշրջանի ղեկավարումը փոխանցվեց բարեպաշտ խալիֆների, Օմայյան, Աբբասյան, Ֆաթիմյան խալիֆայությունների, Սելջուկների դինաստիայի, խաչակիրների և Այուբիդների դինաստիայի միջև։

1099 թվականին Խաչակրաց առաջին արշավանքի ընթացքում Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ քաղաքի հրեա բնակիչները կողք կողքի կռվում էին ֆաթիմյան կայազորի և մուսուլման բնակչության հետ, որոնք ապարդյուն փորձում էին քաղաքը պաշտպանել խաչակիրներից։ Երբ քաղաքն ընկավ, մոտ 60 000 մարդ սպանվեց, իսկ 6000 հրեա ապաստան գտավ սինագոգում։ Այդ ժամանակ Հրեական պետության անկումից հետո հազար տարի անց հրեական համայնքներն արդեն սփռված էին ամբողջ երկրով մեկ։ Դրանցից հայտնի են հիսունը՝ Երուսաղեմը, Տիբերիան, Ռամլան, Աշկելոնը, Կեսարիան և Ղազան։ Ըստ Ալբերտ Ախենացու՝ Հայֆայի հրեա բնակչությունը քաղաքի հիմնական ռազմական ուժն էր և «ֆաթիմյան զորքերի հետ միասին» գրեթե մեկ ամիս խիզախաբար կռվեց մինչև խաչակիրների նավատորմն ու ցամաքային զորքը նրանց ստիպեց նահանջել։

1165 թվականին Մայմոնիդն այցելեց Երուսաղեմ և աղոթեց Տաճարի լեռան վրա գտնվող «մեծ, սուրբ տանը»։ 1141 թվականին հրեական ծագմամբ իսպանացի պոետ Եհուդա Հալևին հրեաներին կոչ արեց գաղթել Իսրայելի երկիր. ինքը ևս բռնեց գաղթի ճամփան։ 1187 թվականին Այուբիդների դինաստիայի հիմնադիր սուլթան Սալահ ադ-Դինը Հաթթինի ճակատամարտում պարտության մատնեց խաչակիրներին, այնուհետև գրավեց Երուսաղեմը և գրեթե ողջ Պաղեստինը։ Ժամանակի հետ Սալահ ադ-Դինը հրովարտակ հրապարակեց՝ հրեաներին հրավիրելով ետ վերադառնալ և բնակություն հաստատել Երուսաղեմում։ Ըստ Եհուդա ալ-Հարիզիի՝ հրեաներն այդպես էլ արեցին. «Այն օրվանից, երբ արաբները գրավեցին Երուսաղեմը, իսրայելցիները բնակություն հաստատեցին այնտեղ»։ Ալ-Հարիզին Սալադինի՝ հրեաների՝ Երուսաղեմում վերաբնակվելու մասին հրովարտակը համեմատել է դրանից 1600 տարի առաջ պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի նմանատիպ հրովարտակի հետ։

13-րդ դարի Ռամբանի սինագոգը Երուսաղեմում:

1211 թվականին երկրի հրեական համայնքն ուժեղացավ Ֆրանսիայից և Անգլիայից ժամանած գրեթե 300 ռաբբիների խմբի շնորհիվ, որոնց թվում էր Սամսոն բեն-Աբրահամ Սանսացի ռաբբին։ 13-րդ դարի իսպանացի ռաբբի և հրեաների ճանաչված առաջնորդ Մոշե բեն Նախմանը բարձր էր գնահատում Իսրայելի երկիրը և դրա բնակեցումը տեսնում որպես դրական պատվիրան, որը բոլոր հրեաներին էր վերաբերվում։ Նա գրել է. «Եթե կռապաշտները խաղաղություն են ցանկանում, մենք պետք է հաշտություն կնքենք և պարզ պայմաններ առաջարկենք նրանց, բայց ինչ վերաբերվում է երկրին, մենք չպետք է դա թողնենք նրանց ձեռքում, ոչ էլ մեկ այլ ազգի կամ սերնդի ձեռքում»։

1260 թվականին իշխանությունն անցավ Եգիպտոսի Մամլուքների սուլթանությանը։ Երկիրը գտնվում էր Մամլուքների տերության երկու կենտրոնների՝ Կահիրեի և Դամասկոսի միջև և որոշ չափով զարգացում նկատվում էր միայն այս երկու քաղաքներն իրար կապող փոստային ճանապարհների միջոցով։ Թեև 1219 թվականից Երուսաղեմի պատերը մնացել էին առանց պաշտպանության, այնտեղ ևս նոր շինարարական նախագծեր իրականացվեցին՝ հիմնականում Տաճարի լեռան վրա գտնվող Ալ-Ակսա մզկիթի շրջակայքում։ 1266 թվականին մամլուք սուլթան Բեյբարս I-ը Հեբրոնի Պատրիարքների քարանձավը վերածեց բացառիկ իսլամական սրբավայրի և արգելեց քրիստոնյաների ու հրեաների մուտքը, որոնք նախկինում կարող էին վճարի դիմաց մուտք գործել քարանձավ։ Արգելքը պահպանվեց մինչև Իսրայելը կրկին իր տիրապետության տակ վերցրեց շինությունը 1967 թվականին։

Հրեաներն Արևմտյան պատի մոտ, 1870-ականներ:

1470 թվականին Իտալիայից ժամանած Իսահակ բեն-Մեիր Լատիֆը 150 հրեա ընտանիք է հաշվել Երուսաղեմում։ 15-րդ դարի վերջում ժամանած Յոսսի Սարագոսիի շնորհիվ Ցֆատ քաղաքը և դրա շրջակայքը դարձել էր Պաղեստինում հրեաների ամենամեծ կենտրոնացման վայրը։ 16-րդ դարի սկզբում Իսպանիայից սեֆարդի ներգաղթյալների շնորհիվ հրեա բնակչության թիվը դարձավ 10 000։

1516 թվականին Օսմանյան կայսրությունը գրավեց տարածաշրջանը և մնաց թուրքական իշխանության տակ մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ Բրիտանիան պարտության մատնեց Օսմանյան ուժերին և նախկին Օսմանյան Սիրիայի տարածքում ռազմական վարչակարգ հաստատեց։ 1660 թվականին դրուզների ապստամբության հետևանքով ավերվեցին Ցֆատ և Տիբերիաս քաղաքները։ 18-րդ դարի վերջին տեղի Զահիր ալ-Ումար արաբ շեյխը Գալիլեայում ստեղծեց դե ֆակտո անկախ էմիրություն։ Շեյխին հնազանդեցնելու օսմանցիների փորձերը ձախողվեցին, սակայն Զահիրի մահվանից հետո օսմանցիները կրկին իրենց ձեռքը վերցրին տարածաշրջանի իշխանությունը։ 1799 թվականին Ահմեդ ալ-Ջազար փաշան հաջողությամբ հետ մղեց Աքքայի վրա Նապոլեոնի զորքերի հարձակումը, ինչը ֆրանսիացիներին դրդեց հրաժարվել սիրիական արշավանքից։ 1834 թվականին պաղեստինցի արաբ գյուղացիները խռովություն բարձրացրին Եգիպտոսում Մուհամմադ Ալի փաշայի իշխանության ժամանակ զորակոչվելու և հարկման քաղաքականությունների դեմ։ Թեև խռովությունը ճնշվեց, Մուհամմադ Ալիի բանակը նահանջեց, և 1840 թվականին Բրիտանիայի աջակցությամբ վերականգնվեց օսմանյան իշխանությունը։ Կարճ ժամանակ անց ամբողջ Օսմանյան կայսրության տարածքում իրականացվեցին Թանզիմաթի բարեփոխումները։ 1920 թվականին, երբ դաշնակիցներն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գրավեցին Լևանտը, տարածքը մանդատային համակարգի համաձայն բաժանվեց Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև, և բրիտանացիների իշխանության տակ գտնվող տարածքը, որի մեջ էր մտնում նաև ներկայիս Իսրայելի տարածքը, անվանվեց Ենթամանդատային Պաղեստին։

Սիոնիզմ և բրիտանական մանդատ

Հիմնական հոդվածներ՝ Սիոնիզմ և Իշուվ

Տե՛ս նաև՝ Բալֆուրի հռչակագիր (1917)

Առաջին սիոնիստական կոնգրեսը Շվեյցարիայի Բազել քաղաքում (1897)։

Հրեական սփյուռքի գոյության ամենավաղ ժամանակաշրջանից ի վեր բազում հրեաներ ձգտել են վերադառնալ «Սիոն» և «Իսրայելի երկիր», թեև ջանքերի այն ծավալը, որն անհրաժեշտ էր այդ նպատակի իրագործման համար, վիճարկման թեմա էր։ Աքսորված հրեաների հույսերը և ձգտումները կարևոր թեմա են հրեական հավատքի մեջ։ Այն բանից հետո, երբ 1492 թվականին հրեաներն արտաքսվեցին Իսպանիայից, որոշ համայնքեր ստեղծվեցին Պաղեստինում։ 16-րդ դարում հրեական համայնքներ հաստատվեցին չորս սուրբ քաղաքներում՝ Երուսաղեմում, Տիբերիայում, Հեբրոնում և Ցֆատում, իսկ 1697 թվականին ռաբբի Եհուդա Հաքազիդը Երուսաղեմ առաջնորդեց 1500 հոգանոց հրեական խմբի։ 18-րդ դարի երկրորդ կեսին հասիդական հուդայականության արևելաեվրոպական հակառակորդները, որոնք հայտնի էին «պերուշիմ» անվամբ, բնակություն հաստատեցին Պաղեստինում։

«Այդ իսկ պատճառով ես հավատում եմ, որ հրեաների հրաշալի սերունդ կլինի։ Մակաբինները կրկին ոտքի կկանգնեն։ Թույլ տվեք ևս մեկ անգամ կրկնեմ իմ բացման խոսքերը. հրեաները ցանկանում են պետություն ունենալ և նրանք կունենան դա։ Մենք պետք է վերջապես որպես ազատ մարդ ապրենք մեր սեփական հողի վրա ու խաղաղ կնքենք մեր մահկանացուն մեր սեփական տան մեջ։ Աշխարհը կազատագրվի մեր ազատությամբ, կհարստանա մեր բարեկեցությամբ, կմեծարվի մեր մեծությամբ։ Եվ ինչ էլ որ փորձենք անել սեփական բարօրության համար, բարերար կերպով կանրադառնա մարդկությանը»։

Թեոդոր Հերցլ «Հրեական պետություն», էջ 60

Հրեաների գաղթի առաջին ալիքը Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ գտնվող Պաղեստին, որը հայտնի է «Առաջին ալիա» անվամբ, սկսվել է 1881 թվականին, երբ հրեաները փախան Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցող կոտորածներից։ Թեև գործնականում սիոնական շարժումը գոյություն ուներ, ավստրո-հունգարացի լրագրող Թեոդոր Հերցլին է վերագրվում քաղաքական սիոնիզմի ստեղծումը՝ շարժում, որը նպատակ ուներ Իսրայելի երկրում ստեղծել հրեական պետություն՝ այդպիսով լուծում առաջարկելով այսպես կոչված եվրոպական պետություններում «հրեական հարցին»՝ համաձայն տվյալ ժամանակաշրջանի այլ ազգային հարցերի նպատակներին ու ձեռքբերումներին։ 1896 թվականին Հերցլը հրապարակեց «Հրեական պետություն» (գերմ.՝ Der Judenstaat) աշխատությունը, որտեղ առաջարկում էր հրեական պետության ապագայի իր տեսլականը։ Հաջորդ տարի նա նախագահեց Շվեյցարիայի Բազել քաղաքում տեղի ունեցող Առաջին սիոնիստական կոնգրեսը։ Երկրորդ ալիան (1904–1914) սկսվեց Քիշնևի կոտորածից հետո. մոտ 40 000 հրեա բնակություն հաստատեց Պաղեստինում, թեև նրանց գրեթե կեսը վերջում հեռացավ։ Գաղթյալների թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ ալիքները հիմնականում ուղղափառ հրեաներ էին, թեև Երկրորդ ալիայում սոցիալիստական խմբեր էլ կային, որոնք ստեղծեցին կիբուցի շարժումը։ Թեև Երկրորդ ալիայի գաղթյալները հիմնականում ձգտում էին ստեղծել գյուղատնտեսական համայնքներ, տվյալ ժամանակաշրջանում՝ 1909 թվականին, ստեղծվեց Թել Ավիվը՝ որպես «առաջին եբրայական քաղաք»։ Այդ ժամանակ ի հայտ եկան նաև հրեական զինված ինքնապաշտպանական կազմակերպություններ՝ որպես հրեական բնակավայրերի պաշտպանության միջոց։ Նման առաջին կազմակերպությունը Բար Գիորան էր՝ 1907 թվականին հիմնադրված ոչ մեծ գաղտնի պահակախումբ։ Երկու տարի անց վերջինիս փոխարինեց նոր ստեղծված ավելի մեծ՝ «Հաշոմեր» կազմակերպությունը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Բրիտանիայի արտաքին քարտուղար Արթուր Բալֆուրը Բրիտանիայի հրեական համայնքի առաջնորդ լորդ Ռոթշիլդին ուղարկեց Բալֆուրի հռչակագիրը, որտեղ ասվում էր, որ Բրիտանիան մտադիր է հրեաների համար Պաղեստինում «ազգային տուն» ստեղծել։

1918 թվականին Հրեական լեգեոնը, որը գլխավորապես կազմված էր սիոնիստ կամավորներից, աջակցում էր բրիտանացիների կողմից Պաղեստինի գրավմանը։ Բրիտանական իշխանությանն ընդդիմադիր արաբները, ինչպես նաև հրեաների գաղթը, 1920 թվականին հանգեցրին պաղեստինյան ապստամբություններին և Հագանա (եբրայերենից թարգամանաբար՝ «Պաշտպանություն») կոչվող հրեական ընդհատակյա կազմակերպության ստեղծմանը՝ որպես Հաշոմերի ճյուղ, որից ավելի ուշ առանձնացան Իրգուն և Լեհի կազմակերպությունները։ 1922 թվականին Ազգերի լիգան Բրիտանիային մանդատ շնորհեց Պաղեստինի վրա այնպիսի պայմաններով, որոնց մեջ մտնում էր նաև Բալֆուրի հռչակագիրը՝ հրեաներին տրված խոստումով և արաբ պաղեստինցիների համար նմանատիպ պայմաններով։ Տվյալ ժամանակաշրջանում տարածքի բնակչությունը հիմնականում արաբներ և մուսուլմաններ էին, հրեաները կազմում էին ընդհանուր բնակչության մոտ 11%-ը, իսկ արաբ քրիստոնյաները՝ մոտ 9,5%-ը։

Երրորդ (1919–1923) և Չորրորդ (1924–1929) ալիաները Պաղեստին բերեցին ևս 100000 հրեայի։ Նացիզմի ծնունդը և 1930-ականներին Եվրոպայում հրեաների նկատմամբ աճող հետապնդումները հանգեցրին Հինգերորդ ալիային՝ 250 000 հրեաների հոսքի։ Դա 1936–1939 թվականներին տեղի ունեցած արաբական ապստամբության ամենամեծ պատճառն էր, որը պատասխան էր շարունակական բնույթ կրող հրեական ներգաղթին և նրանց կողմից հողեր ձեռքբերելուն։ Մի քանի հարյուր հրեաներ և բրիտանական անվտանգության աշխատակիցներ սպանվեցին, մինչդեռ Բրիտանական մանդատ ունեցող իշխանությունները Հագանայի և Իրգունի հետ միասին սպանեցին 5032 և վիրավորեցին 14 760 արաբի, ինչի հետևանքով Պաղեստինի արաբ տղամարդ բնակչության գրեթե 10%-ը սպանվեց, վիրավորվեց, բանտարկվեց կամ աքսորվեց։ Բրիտանացիները 1939 թվականի Սպիտակ գրքով սահմանափակումներ դրեցին Պաղեստին հրեական ներգաղթի վրա։ Երբ աշխարհի մի շարք երկրներ չընդունեցին Հոլոքոստից փախչող հրեա փախստականներին, նրանց Պաղեստին բերելու նպատակով ընդհատակյա շարժում ձևավորվեց, որը հայտնի է «Ալիա Բետ» անվամբ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում Պաղեստինի հրեա բնակչությունը կազմում էր ընդհանուր բնակչության 31%-ը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո

Տե՛ս նաև՝ ՄԱԿ-ի Պաղեստինյան նախագիծ, Արաբա-իսրայելական պատերազմ (1948-1949), և Իսրայելի անկախության հռչակագիր

ՄԱԿ-ի քարտեզ, «Տնտեսական միության հետ Պաղեստինի բաժանման նախագիծը»:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Թագավորությունը բախվեց հրեական պարտիզանական շարժման հետ՝ հրեաների ներգաղթի վրա սահմանափակումներ դնելու համար, ինչպես նաև բախվեց արաբական համայնքի հետ՝ շարունակվող հակամարտության պատճառով։ Բրիտանական իշխանության դեմ պայքարում Հագանան միացավ Իրգունին և Լեհիին։ Միևնույն ժամանակ Հոլոքոստից փրկված հարյուր հազարավոր հրեաներ և փախստականներ նոր կյանք էին փնտրում Եվրոպայում ոչնչացված իրենց համայնքներից հեռու։ Հագանան փորձեց այդ փախստականներին Պաղեստին բերել «Ալիա Բետ» ծրագրով, որի շրջանակներում տասնյակ հազարավոր հրեա փախստականներ փորձեցին Պաղեստին մտնել նավով։ Թագավորական նավատորմը ճանապարհին կանգնեցրեց նավերի մեծ մասին, իսկ փախստականները ձերբակալվեցին ու տեղափոխվեցին բանտարկյալների համար նախատեսված ճամբարներ Ատլիտում և Կիպրոսում։

1946 թվականի հուլիսի 22-ին Իրգունը պայթեցրեց Պաղեստինում բրիտանական վարչական իշխանության գլխամասը, որը տեղակայված էր Երուսաղեմի Դավիթ արքա հյուրանոցի հարավային թևում։ Ընդհանուր առմամբ տարբեր ազգության 91 անձ սպանվեց, իսկ 46-ը՝ վիրավորվեց։ Հյուրանոցը Պաղեստինի կառավարության քարտուղարության և Ենթամանդատային Պաղեստինում ու Անդրհորդանանի էմիրությունում Բրիտանական զինված ուժերի նստավայրն էր։ Հարձակումն ի սկզբանե ստացել էր Հագանայի հաստատումը։ Դա պատասխան էր «Ագաթա» գործողությանը (լայնածավալ հարձակումների շարք՝ ներառյալ Հրեական գործակալության վրա, որը կազմակերպել էին բրիտանական իշխանությունները) և մանդատի ժամանակաշրջանում բրիտանացիների դեմ ուղղված ամենաշատ մահ պատճառած հարձակումը։ Հրեաների ապստամբությունը շարունակվեց 1946 և 1947 թվականներին՝ չանայած Միացյալ Թագավորության ռազմական և Պաղեստինի ոստիկանական ուժերի՝ ապստամբությունը ճնշելու համաձայնեցված ջանքերին։ Հրեա և արաբ ներկայացուցիչների հետ համաձայնության հասնելու բրիտանական փորձերը ևս ձախողվեցին, քանի որ հրեաները չէին ցանկանում ընդունել որևէ լուծում, որը չէր ներառում Հրեական պետության գաղափարը և առաջարկում էր Պաղեստինը բաժանել հրեական և արաբական պետությունների, մինչդեռ արաբներն անդրդվելի էին այն հարցում, որ Պաղեստինի որևէ հատվածում Հրեական պետություն ստեղծվի և միակ լուծումը համարում էին միացյալ Պաղեստինը՝ արաբական իշխանության ներքո։ 1947 թվականի փետրվարին բրիտանացիները Պաղեստինի հարցը ներկայացրին նոր ձևավորված Միացյալ ազգերի կազմակերպությանը։ 1947 թվականի մայիսի 15-ին ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեան որոշում կայացրեց Պաղեստինի հարցի համար հատուկ կոմիտե ստեղծել «Ասամբլեայի հաջորդ հերթական նիստին Պաղեստինի հարցի վերաբերյալ զեկույց պատրաստելու նպատակով»։ Գլխավոր ասամբլեայի համար պատրաստված 1947 թվականի սեպտեմբերի 3-ի զեկույցի Գլուխ 6-ում կոմիտեի մեծ մասն առաջարկում էր՝ բրիտանական մանդատը «փոխարինել անկախ արաբական պետությամբ, անկախ հրեական պետությամբ և Երուսաղեմ քաղաքով [...] վերջինս պետք է լիներ Միջազգային խնամակալական համակարգի ներքո»։ Այդ ընթացքում հրեաների ապստամբությունը շարունակվեց և գագաթնակետին հասավ 1947 թվականի հուլիսին մի շարք լայնածավալ պարտիզանական հարձակումներով, որի գագաթնակետը Սերժանտների գործն էր։ Այն բանից հետո, երբ Իրգունի երեք անդամ մահվան դատապարտվեց Աքքայի բանտում, 1947 թվականի մայիսին Իրգունը հարձակվեց բանտի վրա և ազատեց Իրգունի և Լեհիի 27 ակտիվիստի։ Իրգունը գերի վերցրեց երկու բրիտանացի սերժանտի՝ ահաբեկելով սպանել նրանց, եթե երեք տղամարդիկ մահապատժի ենթարկվեն։ Երբ բրիտանացիներն իրականացրին մահապատիժները, Իրգունն ի պատասխան սպանեց երկու գերիներին և նրանց մարմինները կախեց էվկալիպտի ծառերից՝ ականապատելով մարմիններից մեկը, որի պատճառով վիրավորվեց բրիտանացի սպաներից մեկը, երբ վերջինս մահացածի մարմինն էր իջեցնում ծառից։ Մահապատիժները մեծ զայրույթ առաջացրին Բրիտանիայում և մեծ դեր խաղացին, որպեսզի Բրիտանիայում որոշեն, որ ժամանակն է տարհանել Պաղեստինը։

1947 թվականի սեպտեմբերին Բրիտանական կառավարությունը որոշեց, որ մանդատն այսուհետ անվավեր է և պետք է տարհանել Պաղեստինը։ Ըստ Գաղութների հարցով քարտուղար Արթուր Քրիչ Ջոնսի՝ Պաղեստինը տարհանելու որոշմանը չորս մեծ գործոն են հանգեցրել. հրեա և արաբ բանակցողների ոչ ճկունությունը, որոնք չէին ցանկանում փոխզիջման գնալ Պաղեստինում Հրեական պետություն ունենալու հարցի շուրջ իրենց դիրքորոշման մեջ, տնտեսական ճնշումը, որն առաջացավ Պաղեստինում հրեական խռովությունները ճնշելու և ավելի մեծ ապստամբությունը կանխելու համար մեծ կայազոր տեղակայելու հետևանքով, հնարավոր արաբական ապստամբությունը, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքով թուլացած բրիտանական տնտեսության վրա հարված կլիներ, սերժանտների մահապատիժները, որոնք «մահացու հարված էին բրիտանական համբերությանն ու հպարտությանը», ինչպես նաև աճող քննադատությունը կառավարության նկատմամբ, որ չէր կարողանում Պաղեստինի հարցում 1939 թվականի Սպիտակ գրքի փոխարեն նոր քաղաքականություն գտներ։

1947 թվականի նոյեմբերի 29-ին Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց 181 (II) բանաձևը, որը խորհուրդ էր տալիս Տնտեսական միության հետ մշակել և կատարել Բաժանման նախագիծ։ Բանաձևին կցված նախագիծը հիմնականում նույնն էր, ինչ առաջարկել էր Կոմիտեի մեծամասնությունը սեպտեմբերի 3-ի զեկույցում։ Հրեական գործակալությունը, որը հրեական համայնքի պաշտոնական ներկայացուցիչն էր, ընդունեց նախագիծը, որով հրեաներին՝ բնակչության 1/3-ին, որոնց պատկանում էր հողի 7%-ը, տրվեց Ենթամանդատային Պաղեստինի 55-56%-ը։ Արաբական պետությունների լիգան և Պաղեստինի Արաբական գերագույն կոմիտեն չընդունեցին նախագիծը և նշեցին, որ նրանք կմերժեն բաժանում ենթադրող ցանկացած այլ նախագիծ ևս։ Հաջորդ օրը՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Արաբական գերագույն կոմիտեն եռօրյա գործադուլ հայտարարեց, և Երուսաղեմում խռովություններ սկսվեցին։ Ստեղծված իրավիճակը վերածվեց քաղաքացիական պատերազմի. ՄԱԿ-ի քվերակությունից երկու շաբաթ անց Գաղութների հարցով քարտուղար Արթուր Քրիչը հայտարարեց, որ Բրիտանական մանդատը կավարտվի 1948 թվականի մայիսի 15-ին, որից հետո բրիտանացիները կտարհանվեն։ Երբ արաբ աշխարհազորականները և հրոսակախմբերը հարձակվեցին հրեական տարածքների վրա, նրանց հիմնականում դիմադրում էր Հագանան, ինչպես նաև ավելի փոքր Իրգունը և Լեհին։ 1948 թվականի ապրիլին Հագանան անցավ հարձակման։ Այդ ժամանակաշրջանում մի շարք գործոններով պայմանավորված 250 000 պաղեստինյան արաբ երկրից փախավ կամ արտաքսվեց։

Դավիդ բեն Գուրիոնը հայտարարում է Իսրայելի անկախության հռչակագրի մասին, մայիսի 14, 1948։

1949 թվականի մարտի 10-ին թանաքի դրոշի բարձրացումը, որը նախանշեց 1948 թվականի պատերազմի ավարտը։

1948 թվականի մայիսի 14-ին՝ նախքան բրիտանական մանդատի գործելու ժամկետի սպառումը, Հրեական գործակալության ղեկավար Դավիդ բեն Գուրիոնը հայտարարեց «Էրեց-Իսրայելում Հրեական պետության ստեղծման մասին»։ Հռչակագրի տեքստի մեջ նոր պետության սահմանների վերաբերյալ միակ բանը «Էրեց-Իսրայել» (Իսրայելի երկիր) եզրն էր։ Հաջորդ օրը չորս արաբական երկրների՝ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Անդրհորդանանի և Իրաքի զորքերը մտան բրիտանական մանդատի տակ գտնվող Պաղեստին՝ սկիզբ դնելով արաբա-իսրայելական պատերազմին (1948)։ Պատերազմին միացան նաև Եմենը, Մարոկկոն, Սաուդյան Արաբիան և Սուդանը։ Ներխուժման ակնհայտ նպատակը Հրեական պետություն ստեղծելուն հենց սկզբից խոչընդոտելն էր, իսկ որոշ արաբ ղեկավարներ խոսում էին «հրեաներին ծով քշելու մասին»։ Ըստ Բեննի Մորիսի՝ հրեաներն անհանգստացած էին, որ ներխուժող արաբ զորքերն իրենց կոտորելու մտադրություն ունեին։ Արաբական լիգան հայտարարեց, որ ներխուժումը հետագա արյունահեղությունը կանխելու և կարգ ու կանոն հաստատելու նպատակ ուներ։

Մեկ տարի տևած մարտերից հետո հրադադար հայտարարվեց և սահմանվեցին ժամանակավոր սահմաններ, որոնք կոչվեցին Կանաչ գիծ։ Հորդանանն իրեն կցեց այն հատվածը, որը հետո ստացավ Արևմտյան ափ անվանումը՝ ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, իսկ Եգիպտոսը նվաճեց Գազայի հատվածը։ ՄԱԿ-ի գնահատմամբ՝ 700 000 պաղեստինցիներ են արտաքսվել կամ փախել հակամարտության ժամանակ Իսրայելի զինված ուժերի առաջխաղացման հետևանքով. սա արաբերենում հայտնի է «Նաբկա» (աղետ) անվամբ։ 156 000 արաբ էլ մնաց և դարձավ Իսրայելի քաղաքացի։

Իսրայել պետության առաջին տարիներ

1949 թվականի մայիսի 11-ին ձայների մեծամասնությամբ Իսրայելը դարձավ ՄԱԿ-ի անդամ։ Խաղաղության պայմանագիր կնքելու իսրայելա-հորդանանյան փորձն անհաջողության մատնվեց այն բանից հետո, երբ բրիտանական կառավարությունը, վախենալով այդ պայմանագրի վերաբերյալ Եգիպտոսի արձագանքից, իր անհամաձայնությունը հայտնեց Հորդանանի կառավարությանը։ Պետության գոյության առաջին տարիներին Իսրայելի քաղաքական դաշտում գերակշռում էր վարչապետ Դավիդ բեն Գուրիոնի ղեկավարած սոցիալիստական սիոնիզմի շարժումը։

1940-ական և 1950-ական թվականներին դեպի Իսրայել ներգաղթին նպաստում էին Իսրայելի միգրացիոն վարչությունը և հասարակական կազմակերպության կողմից ֆինանսավորվող «Մոսսադ ԼեԱլիա Բետ»-ը (բառացիորեն՝ «B ներգաղթի ինստիտուտ»), որը կազմակերպում էր ոչ օրինական և ընդհատակյա ներգաղթ։ Երկու հաստատություններն էլ կազմակերպում էին կանոնավոր միգրացիոն գործընթացներ, օրինակ՝ տրանսպորտի կազմակերպում, սակայն վերջինս տարբեր երկրներում մասնակցում էր նաև գաղտնի գործողությունների՝ մասնավորապես Միջին Արևելքում և Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ համարվում էր, որ հրեաների կյանքը վտանգի մեջ է, իսկ այդ վայրերից դուրս գալը՝ դժվար։ «Մոսսադ ԼեԱլիա Բետ»-ը կազմալուծվեց 1953 թվականին։ Ներգաղթը կազմակերպվում էր «Մեկ միլիոն» պլանի համաձայն։ Ներգաղթյալները տեղափոխվելու տարբեր պատճառներ ունեին. որոշները սիոնիստական հայացքներ ունեին կամ գալիս էին Իսրայելում ավելի լավ կյանք ունենալու խոստման հետևից, մինչդեռ մյուսները տեղափոխվում էին հետապնդումներից խուսափելու համար կամ արտաքսվելու պատճառով։

Առաջին երեք տարիներին Հոլոքոստը վերապրածների և արաբական ու մուսուլմական երկրներից հրեաների հոսքի շնորհիվ Իսրայելի բնակչությունը 700 000-ից դարձավ 1 400 000։ 1958 թվականին Իսրայելի բնակչությունը դարձավ արդեն երկու միլիոն։ 1948-1970 թվականներին մոտավորապես 1 150 000 հրեա փախստական տեղակայվեց Իսրայելում։ Որոշ ներգաղթյալներ ժամանեցին որպես գույք չունեցող փախստականներ և տեղակայվեցին մաաբարա կոչվող ժամանակավոր ճամբարներում. 1952 թվականին մոտ 200 000 մարդ էր ապրում այդ վրանային քաղաքներում։ Եվրոպայից ժամանած հրեաներին հաճախ ավելի լավ էին վերաբերվում, քան Միջին Արևելքից կամ Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրներից ժամանածներին. վերջիններիս համար նախատեսված կացարանները հաճախ տրամադրվում էին առաջիններին, ինչի հետևանքով արաբական երկրներից ժամանած հրեաները ստիպված ավելի երկար էին մնում ճամբարներում։ Այս ժամանակաշրջանում, որը հայտնի է որպես խիստ խնայողության ժամանակաշրջան, ստիպված էին նորմավորել սնունդը, հագուստը և կահույքը։ Ճգնաժամը լուծելու համար բեն Գուրիոնը փոխհատուցման պայմանագիր կնքեց Արևմտյան Գերմանիայի հետ, որը զանգվածային բողոքների առիթ հանդիսացավ. հրեաները բարկացել էին այն գաղափարի վրա, որ Իսրայելը կարող էր նյութական փոխհատուցում ընդունել Հոլոքոստի համար։

Ադոլֆ Այքմանի դատավարության վերաբերյալ ԱՄՆ կինոխրոնիկան։

1950-ական թվականներին Իսրայելը հաճախ էր ենթարկվում պաղեստինյան ֆիդայիների հարձակումներին, որոնք գրեթե միշտ ուղղված էին քաղաքացիական բնակչության՝ հիմնականում Եգիպտոսի կողմից զավթված Գազայի հատվածի բնակչության դեմ։ Այս ամենը ճնշելու համար Իսրայելը մի քանի ճնշամիջոց ձեռնարկեց։ 1956 թվականին Միացյալ Թագավորությունը և Ֆրանսիան ձգտում էին նորից վերականգնել Սուեզի ջրանցքի նկատմամբ իրենց վերահսկողությունը, որը եգիպտացիներն ազգայնացրել էին։ Սուեզի ջրանցքի և Տիրանի նեղուցի շարունակական փակ լինելն իսրայելական նավերի համար, ինչպես նաև Իսրայելի հյուսիսային շրջանների բնակչության վրա ֆիդայիների հարձակումները, վերջին շրջանում արաբների լուրջ սպառնալիքները հրահրեցին Իսրայելին հարձակվել Եգիպտոսի վրա։ Իսրայելը գաղտնի դաշինք կնքեց Միացյալ Թագավորության և Ֆրանսիայի հետ ու գրավեց Սինայի թերակղզին, բայց ՄԱԿ-ը ստիպեց դուրս գալ տարածքից՝ Տիրանի նեղուցով և Սուեզի ջրանցքով Կարմիր ծովում իսրայելական նավերի նավարկման իրավունքը երաշխավորելու փոխարեն։ Սուեզի ճգնաժամ անվամբ հայտնի պատերազմի հետևանքով կրճատվեցին սահմանային ներթափանցումներն Իսրայել։ 1960-ականների սկզբին Իսրայելն Արգենտինայում գերեվարեց նացիստ ռազմական հանցագործ Ադոլֆ Այքմանին և տեղափոխեց Իսրայել՝ դատավարության համար։ Դատը մեծ ազդեցություն ունեցավ Հոլոքոստի վերաբերյալ հանրային իրազեկումը բարձրացնելու գործում։ Այքմանը միակ մարդն է, որը մահապատժի է ենթարկվել Իսրայելի քաղաքացիական դատարանի դատավճռով։ 1963 թվականի գարնանը և ամռանը Իսրայելն իր միջուկային ծրագրի պատճառով դիվանագիտական փակուղու մեջ էր Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերություններում։

Իսրայելին պատկանող տարածքը՝      նախքան Վեցօրյա պատերազմը      պատերազմից հետո Սինայի թերակղզին 1982 թվականին վերադարձվեց Եգիպտոսին

1964 թվականից արաբական երկրները, մտահոգված լինելով Իսրայելի՝ Հորդանան գետի հունը դեպի առափնյա հարթավայրեր փոխելու պլանով, փորձում էին փոխել գետի ակունքը՝ Իսրայելին ջրային ռեսուրսներից զրկելու նպատակով, ինչը լարվածություն առաջացրեց Իսրայելի, Սիրիայի և Լիբանանի միջև։ Արաբ ազգայնականները, որոնց առաջնորդում էր Եգիպտոսի նախագահ Գամալ Աբդել Նասերը, հրաժարվեցին ճանաչել Իսրայել պետությունը և կոչ արեցին ոչնչացնել այն։ 1966 թվականին իսրայելա-արաբական հարաբերություններն այն աստիճան վատթարացան, որ իսրայելական և արաբական ռազմական ուժերի միջև իսկական մարտեր ծավալվեցին։ 1967 թվականի մայիսին Եգիպտոսը զորք կենտրոնացրեց Իսրայելի հետ սահմանին, հեռացրեց Սինայի թերակղզում տեղակայված ՄԱԿ-ի խաղաղապահներին և արգելափակեց Իսրայելի մուտքը Կարմիր ծով։ Մյուս արաբական պետությունները մոբիլիզացրին իրենց ուժերը։ Իսրայելը կրկին հայտարարեց, որ այդ գործողությունները պատերազմի առիթ են և հունիսի 5-ին նախազգուշական հարված հասցրեց Եգիպտոսին։ Ի պատասխան Հորդանանը, Սիրիան և Իրաքը հարձակվեցին Իսրայելի վրա։ Վեցօրյա պատերազմում Իսրայելը Եգիպտոսից գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափը, Գազայի հատվածը և Սինայի թերակղզին, իսկ Սիրիայից՝ Գոլանի բարձունքները։ Երուսաղեմի սահմաններն ընդլայնվեցին և ներառեցին Արևելյան Երուսաղեմը, իսկ 1949 թվականի Կանաչ գիծը դարձավ Իսրայելի և գրավված տարածքների վարչական սահմանը։

1967 թվականի պատերազմից և Արաբական լիգայի ընդունած «Երեք ոչ» բանաձևից հետո եգիպտացիները Սինայի թերակղզում 1967–1970 թվականների հյուծիչ պատերազմում հարձակվեցին Իսրայելի վրա, նույնն արեցին նաև պաղեստինյան խմբերը, որոնք թիրախավորել էին գրավված տարածքների, ընդհանրապես Իսրայելի և ամբողջ աշխարհի իսրայելցի բնակչությանը։ Տարբեր պաղեստինյան և արաբական խմբերի մեջ ամենակարևոր կազմակերպությունը Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունն էր, որը հիմնադրվել էր 1964 թվականին և ի սկզբանե միտված էր «զինված պայքարի, որը համարում էր հայրենիքն ազատագրելու միակ ուղին»։ 1960-ական թվականների վերջին և 1970-ական թվականների սկզբին պաղեստինյան խմբերը մի շարք հարձակումներ ձեռնարկեցին աշխարհում իսրայելցի և հրեա ժողովրդի դեմ, որոնցից մեկը 1972 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերի ժամանակ իսրայելցի մարզիկների սպանդն էր Մյունխենում։ Իսրայելի կառավարությունն ի պատասխան սպանեց սպանդի կազմակերպիչներին, պայթեցրեց և հարձակում կազմակերպեց Լիբանանում Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության գլխամասի վրա։

1973 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, երբ հրեաները տոնում էին Յոմ Կիպուրը, եգիպտական և սիրիական զորքերն անակնկալ հարձակվեցին Սինայի թերակղզում և Գոլանի բարձունքներում գտնվող իսրայելական ուժերի վրա՝ սկսելով Յոմ Կիպուրի պատերազմը։ Պատերազմն ավարտվեց հոկտեմբերի 25-ին, երբ Իսրայելը հաջողությամբ հետ մղեց եգիպտական և սիրիական ուժերին, բայց կորցրեց գրեթե 2500 զինվորի, իսկ 20 օրերի ընթացքում ունեցավ ընդհանուր առմամբ 10 000–35 000 կորուստ։ Ներքին հետաքննությունը կառավարության վրայից հանեց պատերազմի ժամանակ և դրանից առաջ ունեցած ձախողումների պատասխանատվությունը, սակայն հանրային զայրույթը ստիպեց վարչապետ Գոլդա Մեիրին հրաժարական տալ։ 1976 թվականի հուլիսին պաղեստինցի պարտիզանները զավթեցին Իսրայելից Ֆրանսիա թռչող ինքնաթիռը և ստիպեցին վայրէջք կատարել Ուգանդայի Էնտեբե միջազգային օդանավակայանում։ Իսրայելցի կոմանդոսները գործողություն իրականացրին, որի արդյունքում հաջողվեց փրկել 106 պատանդից 102-ին։

Հետագա հակամարտությունը և խաղաղության գործընթաց

1977 թվականի Քնեսեթի ընտրությունները կարևոր բեկումնային կետ էին Իսրայելի քաղաքական պատմության մեջ, քանի որ Մենախեմ Բեգինի Լիկուդ կուսակցությունն իշխանությունը վերցրեց Աշխատավորական կուսակցությունից։ Ավելի ուշ նույն թվականին Եգիպտոսի նախագահ Անվար Սադաթն այցելեց Իսրայել և ելույթ ունեցավ Քնեսեթի առջև, որն արաբական պետության ղեկավարի կողմից Իսրայել պետության ճանաչման առաջին նշանն էր։ Հաջորդ երկու տարիներին Սադաթը և Բեգինը ստորագրեցին Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագրերը (1978) և եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագիրը (1979)։ Ի պատասխան, Իսրայելը հեռացավ Սինայի թերակղզուց և համաձայնվեց բանակցություններ սկսել Արևմտյան ափին և Գազայի հատվածում պաղեստինցիների ինքնավարության շուրջ։

1978 թվականի մարտի 11-ին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության պարտիզանական հարձակումը Լիբանանից հանգեցրեց Առափնյա խճուղու ահաբեկչությանը։ Ի պատասխան, Իսրայելը ներխուժեց Լիբանանի հարավային հատված՝ Էլ Լիտանի գետի հարավում գտնվող Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության բազաները ոչնչացնելու համար։ Կազմակերպության մարտիկների մեծ մասը հետ նահանջեց, բայց Իսրայելը կարողացավ ապահովել Լիբանանի հարավային հատվածի անվտանգությունը մինչև ՄԱԿ-ի ուժերը և Լիբանանի բանակը վերցրին վերահսկողությունը։ Շուտով Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը վերսկսեց Իսրայելի վրա հարձակումները։ Հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում Կազմակերպությունը ներթափանցեց հարավ և շարունակեց երբեմն ռմբակոծել սահմանից։ Իսրայելը մի շարք պատասխան հարվածներ հասցրեց՝ օդով և ցամաքով։

1980 թվականի Իսրայելի օրենքը հռչակում էր, որ «Երուսաղեմը՝ ամբողջական և միացյալ, Իսրայելի մայրաքաղաքն է»։

Միևնույն ժամանակ Բեգինի կառավարությունը խթանում էր իսրայելցիներին բնակություն հաստատել գրավված Արևմտյան ափին՝ այդ տարածքում սրելով պաղեստինցիների հետ բախումները։ Համարվում է, որ 1980 թվականին ընդունված «Հիմնական օրենք. Երուսաղեմը՝ որպես Իսրայելի մայրաքաղաք» օրենքը հաստատում է Իսրայելի կողմից 1967 թվականին կառավարության որոշման հիման վրա Երուսաղեմի կցումն իրեն և կրկին միջազգային հարթակում տարաձայնությունների առիթ է ստեղծում քաղաքի կարգավիճակի շուրջ։ Իսրայելի ոչ մի օրենքով երկրի տարածքը չէր սահմանվում և ոչ մի օրենք չէր ներառում Արևելյան Երուսաղեմը։ 1981 թվականին Իսրայելը հաջողությամբ իրեն կցեց Գոլանի բարձունքները, թեև դա միջազգայնորեն չճանաչվեց։ Միջազգային հանրությունը հիմնականում մերժեց այս քայլը, իսկ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը թե՛ Երուսաղեմի, թե՛ Գոլանի բարձունքների մասին օրենքներն անվավեր ճանաչեց։ 1980-ական և 1990-ական թվականներին Իսրայելի բնակչությունը դարձավ ավելի բազմազան։ 1980-ական թվականներից սկսած մի քանի ալիքով Եթովպիայից հրեաներ գաղթեցին Իսրայել, իսկ 1990-1994 թվականներին հետխորհրդային պետություններից գաղթած ժողովրդի շնորհիվ Իսրայելի բնակչության թիվն աճեց 12%-ով։

1981 թվականի հունիսի 7-ին Իրան-իրաքյան պատերազմի ժամանակ Իսրայելի օդուժը ոչնչացրեց Բաղդադից ոչ հեռու կառուցվող Իրաքի միակ միջուկային ռեակտորը, որպեսզի խոչընդոտի Իրաքի միջուկային զենքի ծրագրին։ 1982 թվականին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության հարձակումներից հետո Իսրայելը նույն թվականին ներխուժեց Լիբանան՝ ոչնչացնելու համար այն բազաները, որոնցից Կազմակերպությունը հարվածներ էր հասցնում ու հրթիռակոծում էր դեպի Իսրայելի հյուսիսային հատված։ Մարտերի առաջին վեց օրերի ընթացքում իսրայելցիները ոչնչացրին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության ռազմական ուժը Լիբանանում և պարտության մատնեցին սիրիացիներին։ Իսրայելի կառավարության հետաքննությունը, որն իրականացնում էր Քահանի հանձնաժողովը, Սաբրայի և Շատիլայի կոտորածի համար անուղղակիորեն պատասխանատու ճանաչեց Բեգինին և մի քանի իսրայելցի գեներալների, իսկ Պաշտպանության նախարար Արիել Շարոնին՝ «անձնական պատասխանատվություն» կրող ճանաչեց կոտորածի համար։ Շարոնը ստիպված էր հրաժարական տալ նախարարի պաշտոնից։ 1985 թվականին Իսրայելն ի պատասխան Կիպրոսում պաղեստինցիների ահաբեկչական հարձակմանը՝ սկսեց ռմբակոծել Թունիսում Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության գլխամասերը։ 1986 թվականին Իսրայելը հետ քաշվեց Լիբանանի մեծ մասից, սակայն մինչև 2000 թվականը Լիբանանի հարավային հատվածում պահպանում էր սահմանային բուֆերային գոտի, որտեղից իսրայելական ուժերը հակամարտության մեջ մտան Հեզբոլլահի հետ։ Առաջին ինթիֆադան՝ պաղեստինցիների ապստամբությունն Իսրայելի իշխանությունների դեմ, սկսվեց 1987 թվականին, որը գրավված Արևմտյան ափում և Գազայի հատվածում ուղեկցվում էր չհամակարգվող ցույցերով և բռնությամբ։ Հաջորդ վեց տարիների ընթացքում ինթիֆադան դարձավ ավելի կազմակերպված և ձեռնարկվում էին տնտեսական ու մշակութային միջոցներ՝ Իսրայելի օկուպացիայից ազատվելու նպատակով։ Բռնության հետևանքով զոհվեց ավելի քան հազար մարդ։ 1991 թվականին Ծոցի պատերազմի ժամանակ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը սատարում էր Սադդամ Հուսեյնին և Իրաքի սկադ բալիստիկ հրթիռների արձակումը Իսրայելի վրա։ Չնայած հանրային վրդովմունքին՝ Իսրայելը տեղի տվեց ԱՄՆ-ի հորդորներին և ձեռնպահ մնաց պատասխան հարվածից ու չմասնակցեց պատերազմին։

Շիմոն Պերեսը (ձախից) Իցհակ Ռաբինի (կենտրոնում) և Հորդանանի արքա Հուսեյնի (աջից) հետ նախքան 1994 թվականի Իսրայելա-հորդանանյան հաշտության պայմանագիրը կնքելը։

1992 թվականին վարչապետ դարձավ Իցհակ Ռաբինը, որի կուսակցությունն ընտրությունների ժամանակ կոչ էր անում փոխզիջման գնալ Իսրայելի հարևանների հետ։ Հաջորդ տարի Շիմոն Պերեսը՝ Իսրայելի կողմից և Մահմուդ Աբբասը՝ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության կողմից, ստորագրեցին Օսլոյի համաձայնագրերը, որոնք Պաղեստինի իշխանություններին իրավունք տվեցին կառավարել Արևմտյան Ափի որոշ հատվածներ և Գազայի հատվածը։ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը նաև ճանաչեց Իսրայելի՝ որպես պետություն գոյություն ունենալու իրավունքը և պարտավորվեց վերջ դնել ահաբեկչությանը։ 1994 թվականին կնքվեց Իսրայելա-հորդանանյան հաշտության պայմանագիրը, ինչի արդյունքում Հորդանանը դարձավ երկրորդ արաբական երկիրը, որը հարաբերությունները կարգավորեց Իսրայելի հետ։ Արաբ հանրության կողմից պայմանագրի կնքման սատարումը խաթարվեց իսրայելական բնակավայրերի և անցակետերի, ինչպես նաև տնտեսական պայմանների վատթարացման պատճառով։ Իսրայելի հանրության սատարումը պայմանագրին նվազեց, քանի որ Իսրայելը ենթարկվում էր պաղեստինցի մահապարտների հարձակումներին։ 1995 թվականի նոյեմբերին աջ ծայրահեղական Իգալ Ամիրը, որը դեմ էր պայմանագրի կնքմանը, սպանեց Իցհակ Ռաբինին, երբ նա հեռանում էր խաղաղ ցույցից։

2001 թվականին Թել Ավիվի դելֆինարիումում կատարված սպանությունների վայրը, որտեղ սպանվել է 21 իսրայելցի։

1990-ականների վերջին՝ Բենյամին Նեթանյահուի իշխանության օրոք, Իսրայելը հետ քաշվեց Հեբրոնից և ստորագրեց Ուայ Ռիվերի հուշագիրը, որով ավելի շատ իշխանություն էր տալիս Պաղեստինի իշխանություններին։ 1999 թվականին ընտրված վարչապետ Էհուդ Բարաքը նոր հազարամյակը սկսեց Հարավային Լիբանանից ռազմական ուժերը հանելով և Քեմփ Դևիդի գագաթնաժողովում բանակցություններ վարելով Պաղեստինի առաջնորդ Յասեր Արաֆաթի և ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի հետ։ Գագաթնաժողովի ժամանակ Բարաքը Պաղեստին պետության ստեղծման ծրագիր առաջարկեց։ Առաջարկվող պետությունը ներառում էր ամբողջ Գազայի հատվածը և Արևմտյան ափի 90%-ը Երուսաղեմի հետ միասին՝ որպես համատեղ մայրաքաղաք։ Կողմերը մեղադրեցին միմյանց բանակցությունները ձախողելու համար։ Լիկուդի առաջնորդ Արիել Շարոնի՝ Տաճարի լեռ հակասական այցից հետո սկսվեց Երկրորդ ինթիֆադան։ Պնդում կա, որ խռովությունը նախապես ծրագրված էր Արաֆաթի կողմից խաղաղության շուրջ բանակցությունները ձախողվելու պատճառով։ 2001 թվականի արտահերթ ընտրությունների արդյունքում վարչապետ դարձավ Արիել Շարոնը։ Իր պաշտոնավարման տարիներին Շարոնն իրականացրեց Գազայի հատվածից միակողմանի դուրս գալու իր ծրագիրը, ինչպես նաև ղեկավարեց Իսրայելի արևմտյան ափի բաժանիչ արգելապատի շինարարությունը՝ վերջ դնելով ինթիֆադային։ 2000-2008 թվականներին Իսրայելի անվտանգության ուժերը սպանել են 4 791 պաղեստինցու, 44-ին սպանել են Իսրայելի քաղաքացիները, իսկ 609-ին՝ պաղեստինցիներին։

2006 թվականի հուլիսին Հեզբոլլահի հրետանային հարձակումը Իսրայելի հյուսիսային սահմանին գտնվող բնակավայրեր, ինչպես նաև երկու իսրայելցի զինվորների առևանգումը սահմանից հրահրեցին մեկ ամիս տևած Երկրորդ լիբանանյան պատերազմը։ 2007 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Իսրայելի օդուժը Սիրիայում ոչնչացրեց միջուկային ռեակտոր։ 2008 թվականի վերջին Իսրայելը մեկ այլ հակամարտության մեջ մտավ, երբ Համասի և Իսրայելի միջև հրադադարը խախտվեց։ 2008-2009 թվականների Գազայի պատերազմը երեք շաբաթ տևեց և վերջացավ այն ժամանակ, երբ Իսրայելը հայտարարեց հրադադարը միակողմանի դադարեցնելու մասին։ Համասն իր կողմից ևս հայտարարեց հրադադարի մասին՝ սեփական պայմաններով՝ զորքերի ամբողջովին դուրս բերում և սահմանի բացում։ Չնայած ո՛չ հրթիռակոծությունը, ո՛չ Իսրայելի պատասխան հարվածներն ամբողջովին չդադարեցին՝ փխրուն հրադադարը դեռևս պահպանվում էր։ Իսրայելի բնորոշմամբ, ի պատասխան Պաղեստինի կողմից Իսրայելի հարավային քաղաքների ավելի քան հարյուր հրթիռակոծության, 2012 թվականի նոյեմբերի 14-ին Իսրայելը ռազմական գործողություն սկսեց Գազայում, որը տևեց ութ օր։ 2014 թվականի հուլիսին Համասի կողմից հրթիռակոծության սրումից հետո Իսրայելը նույն թվականի հուլիսին մեկ այլ ռազմագործողություն սկսեց Գազայում։ 2021 թվականի մայիսին Իսրայելի և Գազայի միջև կրկին մարտեր սկսվեցին, որոնք տևեցին տասնմեկ օր։

2010 թվականի սեպտեմբերին Իսրայելը հրավեր ստացավ միանալ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը։ Իսրայելը նաև ազատ առևտրի համաձայնագրեր կնքեց Եվրամիության, Միացյալ Նահանգների, Ազատ առևտրի եվրոպական ասոցիացիայի, Թուրքիայի, Մեքսիկայի, Կանադայի, Հորդանանի և Եգիպտոսի հետ, իսկ 2007 թվականին դարձավ առաջին ոչ լատինաամերիկյան երկիրը, որն ազատ առևտրի պայմանագիր կնքեց Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկայի հետ։ 2010-ական թվականներին մեծանում է տարածաշրջանային համագործակցությունը Իսրայելի և Արաբական լիգայի երկրների հետ, որոնցից շատերի հետ կնքվել են խաղաղության պայմանագրեր (Հորդանան, Եգիպտոս), հաստատվել են դիվանագիտական (ԱՄԷ, Պաղեստին) և ոչ պաշտոնական հարաբերություններ (Բահրեյն, Սաուդյան Արաբիա, Մարոկկո, Թունիս). Իսրայելի անվտանգության հարցը ավանդական արաբա-իսրայելական թշնամանքից տեղափոխվեց Իրանի և նրա մերձակիցների հետ մրցակցության։ Իրան-Իսրայել հակամարտությունը աստիճանաբար ծնվեց 1979 թվականի հեղափոխությունից հետո Իսրայելի նկատմամբ Իրանի Իսլամական Հանրապետության թշնամանքից և Հարավային Լիբանանի հակամարտության ժամանակ (1985–2000) Իրանի կողմից Հեզբոլլահին գաղտնի սատարելուց, իսկ 2005 թվականին վերածվեց տարածաշրջանային պրոքսի հակամարտության։ 2011 թվականից Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմում Իրանի ներգրավման մեծացմամբ հակամարտությունը պրոքսի պատերազմից 2018 թվականի սկզբին վերածվեց ուղիղ առճակատման։

Աշխարհագրություն և շրջակա միջավայր

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի աշխարհագրություն և Իսրայելի վայրի բնություն

Իսրայելի աշխարհագրություն

Գալիլեա

Ափամերձ
հարթավայր

Հուդայի լեռներ

Հորդանանի
հովիտ

Նեգև անապատ

Լևանտական ծով
(Միջերկրական ծով)

Գալիլեայի ծով

Մեռյալ ծով

Ակաբայի ծովածոց

Արևմտյան ափ

Գազայի հատված

Լիբանան

Սիրիա

Հորդանան

Եգիպտոս

Իսրայելի և հարակից տարածքների ցերեկային (ձախից) և գիշերային (աջից) արբանյակային պատկերները։

Իսրայելը տեղակայված է Բարեբեր մահիկ անունը կրող տարածաշրջանի Լևենտ շրջանում։ Ափերն արևմուտքից ողողվում են Միջերկրական ծովի ջրերով, հյուսիսում սահմանակից է Լիբանանին, հյուսիս-արևելքից՝ Սիրիային, արևելքից՝ Հորդանանին և Արևմտյան ափին, իսկ հարավ-արևմուտքից՝ Եգիպտոսին ու Գազայի հատվածին։ Գտնվում է 29-րդ և 34-րդ հյուսիսային զուգահեռականների ու 34-րդ և 36-րդ արևելյան միջօրեականների միջև։

Իսրայելի ինքնավար տարածքը (համաձայն 1949 թվականի Հռոդոսի համաձայնագրերով իրականացված սահմանազատման գծերի և բացառելով տարածքային բոլոր նվաճումները, որոնք Իսրայելն ունեցել է 1967 թվականին Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով) կազմում է մոտ 20,770 քառակուսի կիլոմետր, որից ջրային տարածքը կազմում է միայն 2 %-ը։ Այդուհանդերձ, Իսրայելի տարածքը բավականին նեղ է (ամենալայն վայրում այն կազմում է մոտ 100 կիլոմետր, իսկ հյուսիսից հարավ՝ 400 կիլոմետր), իսկ Միջերկրական ծովում գտնվող բացառիկ տնտեսական գոտին շուրջ երկու անգամ ավելի մեծ է Իսրայելի ցամաքային տարածքից։ Իսրայելական օրենսդրության տակ գտնվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմն ու Գոլանի բարձունքները, կազմում է 22072 քառակուսի կիլոմետր։ Իսկ արդեն իսրայելական վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների մակերեսը, ներառյալ Պաղեստինյան ազգային վարչության ռազմական վերահսկողության տակ գտնվող Արևմտյան ափը, կազմում է 27792 քառակուսի կիլոմետր։

Չնայած իր փոքր չափերին, Իսրայելում աշխարհագրությունն ունի տարբեր առանձնահատկություններ՝ սկսած երկրի հարավում գտնվող Նեգև անապատից, մինչև երկրի խորքում գտնվող Իսրայելյան հովիտը, Գալիլեայի լեռնաշղթաները, Կարմել լեռն ու երկրի հյուսիսում գտնվող Գոլանի բարձունքները։ Միջերկրական ծովի ափին գտնվող Իսրայելի առափնյա հարթավայրում բնակվում է երկրի բնակչության մեծամասնությունը։ Կենտրոնական սարահարթերից արևելք ընկած է Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրը, որը ձևավորում է 6500 կիլոմետր երկարություն ունեցող Մեծ ճեղքվածքային հարթավայրի մի մասը։ Հորդանան գետը հոսում է Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրի երկայնքով։ Այն ձևավորվում է Հերմոն լեռան ստորորոտից, հոսում Հուլայի հովտով ու Գալիլեայի ծովով և թափվում Մեռյալ ծովը, որը Երկրագնդի ցամաքային մակերևույթի ամենացածր կետն է։ Ավելի հարավ գտնվում է Վադի էլ Արաբան, որն ավարտվում է Կարմիր ծովի մաս կազմող Ակաբայի ծովածոցով։ Իսրայելին և Սինայի թերակղզուն բնորոշ են մախթեշները կամ էրոզիոն խառնարանները։ Աշխարհի ամենամեծ մախթեշը Մախթեշ Ռամոնն է Նեգև անապատում, որն ունի 40-ը 8-ի վրա չափսեր։ Միջերկրածովյան ավազանի բնապահպանական վիճակի վերաբերյալ զեկույցում նշվում է, որ, համեմատած ավազանի մյուս երկրների, Իսրայելում յուրաքանչյուր քառակուսի մետրի վրա կան ամենամեծ թվով բուսատեսակները։ Իսրայելը բաժանված է ցամաքային չորս էկոշրջանների. Արևելյան միջերկրածովյան փշատերև-սկլերոֆիլ-լայնատերև անտառներ, Հարավային անատոլիական լեռնային փշատերև և լայնատերև անտառներ, Արաբական անապատ և Միջագետքյան թփուտային անտառներ։ 2019 թվականի դրությամբ՝ անտառային ֆոնդի ցուցանիշներով Իսրայելն աշխարհի 172 երկրների շարքում 135-րդն է՝ Անտառային լանդշաֆտի ամբողջականության ինդեքսում 10 հնարավոր միավորից ունենալով 4,14։

Տեկտոնիկա և սեյսմակայունություն

Հավելյալ տեղեկություն՝ Լևենտում գրանցված երկրաշարժերի ցանկ

Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրը Մեռյալ ծովի ճեղքվածքների տրանսֆորմացիոն համակարգի (DSF) տեկտոնական շարժումների արդյունքն է։ DSF-ը փոխակերպման սահմանագիծ է ձևավորում արևմուտքում Աֆրիկյան և արևելքում Արաբական սալերի միջև։ Գոլանի բարձունքները և Հորդանանի ողջ տարածքը գտնվում են Արաբական սալի տարածքում, մինչդեռ Գալիլեան, Արևմտյան ափը, Ափամերձ հարթավայրը և Նեգև անապատը Սինայի թերակղզու հետ միասին գտնվում են Աֆրիկյան սալի տարածքում։ Նման տեկտոնական դիրքը հանգեցնում է տարածաշրջանում համեմատաբար բարձր սեյսմիկ ակտիվության։ Համարվում է, որ Հորդանան գետի ողջ հովիտը բազմիցս ավերվել է, օրինակ, այդ կառուցվածքի երկայնքով վերջին երկու խոշոր երկրաշարժերի ժամանակ, որոնք տեղի են ունեցել 749 և 1033 թվականներին։ Խզումային խախտումների պակասորդը, որը կուտակվել է 1033 թվականի երկրաշարժից հետո, բավարար է, որպեսզի հարուցի 7,4 մագնիտուդ ուժգնությամբ երկարաշարժ։

Հայտնի ամենաաղետալի երկրաշարժերը տեղի են ունեցել մ.թ.ա 31 թվականին, մ.թ. 363, 749, և 1033 թվականներին, ինչը նշանակում է, որ նման երկրաշարժերն այս տարածաշրջանում լինում են միջինում 400 տարին մեկ։ Ավերիչ երկրաշարժները, որոնք մարդկային կյանքերի կորստի են հանգեցնում, տեղի են ունենում մոտավորապես յուրաքանչյուր 80 տարին մեկ։ Չնայած այն բանին, որ ներկայումս գործում են շինարարական խիստ նորմեր ու կանոններ, իսկ վերջերս կառուցված շենքերը հիմնականում սեյսմակայուն են, 2007 թվականի դրությամբ Իսրայելի շենքերի մեծ մասը, այդ թվում հասարակական կառույցները, հին էին։ Բացի այդ, շուրջ 50 հազար բնակելի շենքեր չեն համապատասխանել նոր չափանիշներին և «սպասվում էր, որ դրանք կփլուզվեն» ուժեղ երկրաշարժի գրանցման դեպքում։

Կլիմա

Հավելյալ տեղեկություն՝ Կլիմայի փոփոխություններն Իսրայելում

Իսրայելի և Գոլանի բարձունքների կլիմայական քարտեզը՝ ըստ Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման։

Իսրայելում ջերմաստիճանը խիստ փոփոխական է, հատկապես ձմեռային ամիսներին։ Ափամերձ շրջաններին, ինչպես օրինակ Թել Ավիվին և Հայֆային, բնորոշ է միջերկրածովյան կլիման՝ զով, անձրևոտ ձմեռներով և երկար ու շոգ ամառներով։ Բեեր Շևայի տարածքը և Հյուսիսային Նեգևը գտնվում են կիսաանապատային բնակլիմական գոտում՝ շոգ ամառներով և զով ձմեռներով։ Բացի այդ, այս կլիմայական գոտում անձրևային օրերն առավել հազվադեպ են, քան միջերկրածովյան կլիմայական գոտում։ Հարավային Նեգևը և Վադի էլ Արաբան ունեն անապատային կլիմա՝ սաստիկ շոգ և չոր ամառներով ու մեղմ ձմեռներով, որի ժամանակ անձնրևները հազվադեպ են լինում։ 2021 թվականի դրությամբ՝ Աֆրիկայից և Հյուսիսային Ամերիկայից զատ, աշխարհում ամենաբարձր ջերմաստիճանը կազմել է 54 °C (129 °F) և գրանցվել է Հորդանան գետի հովտի հյուսիսային հատվածում գտնվող Տիրատ Զվի կիբուցում։ Այդ ջերմաստիճանը գրանցվել է 1942 թվականին։

Մյուս կողմից, լեռնային շրջանները կարող են լինել քամոտ և ցուրտ, իսկ 750 մետր և ավելի բարձրություն ունեցող տարածքներում (նույն մակարդակին ինչպես Երուսաղեմը) տարեկան առնվազն մեկ անգամ կարող է ձյուն տեղալ։ Իսրայելում մայիսից մինչև սեպտեմբեր ամիսներին անձրևները հազվադեպ են տեղում։ Ունենալով ջրային սահմանափակ ռեսուրսներ՝ Իսրայելն զարգացրել է ջրի խնայման տարբեր տեխնոլոգիաներ, ներառյալ կաթիլային ոռոգումը։ Իսրայելցիներն օգտվում են նաև արևային լույսի էական քանակից, որն անհրաժեշտ է արևային էներգիայի արտադրության համար, ինչն Իսրայելը դարձնում է բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող արևային էներգիայի ցուցանիշներով առաջատար երկիրը։ Գրեթե բոլոր տները ջրի տաքացման համար օգտագործում են արևային մարտկոցներ։

Շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի և գտնվելով չափավոր ու արևադարձային գոտիների միջև՝ Իսրայելում կան չորս տարբեր բուսաաշխարհագրական շրջաններ, որոնք արևմուտքից սահմանակից են Միջերկրական ծովին, իսկ արևելքից՝ անապատային գոտուն։ Դա է պատճառը, որ Իսրայելի բուսական և կենդանական աշխարհները խիստ տարբեր են։ Այդ երկրում հայտնաբերվել է 2,867 անուն բուսատեսակ։ Դրանցից առնվազն 253-ը ներմուծված են և ոչ էնդեմիկ։ Բացի այդ, Իսրայելում կան 380 ազգային պարկ և բնական արգելոց։

Իսրայելի շրջակա միջավայրի պաշտպանության նախարարությունը նշել է, որ կլիմայի փոփոխությունները կունենան որոշիչ ազդեցություն կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, ներառյալ ջրի, հանրային առողջապահության, գյուղատնտեսության, էներգիայի, կենսաբազմազանության, մերձափնյա ենթակառուցվածքների, տնտեսության, բնության, ազգային անվտանգության և աշխարհագրական ռազմավարության վրա։ Բացի այդ, դա կունենա մեծ ազդեցություն նաև խոցելի խմբերի վրա, ինչպես օրինակ աղքատների, ծերերի և քրոնիկ հիվանդություն ունեցող անձանց։

Օգտակար հանածոներ

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի օգտակար հանածոներ

Հուդայի բլուրները

Մինչև 2000-ական թվականները համարվում էր, որ Իսրայելը չի առանձնանում բնական ռեսուրսների հարստությամբ։ Սակայն բնական գազի և թերթաքարային նավթի խոշոր հանքավայրերի բացումը փոխեց այդ գնահատականը։

Իսրայելի նավթի հեռանկարային ռեսուրսները (առանց թերթաքարայինը հաշվի առնելու) գնահատվում է 4,2 միլիարդ բարել։ Թերթաքարային նավթի պաշարները գնահատվում են 250 միլիարդ բարել, ինչը համեմատելի է Սաուդյան Արաբիայում նավթի պաշարների հետախուզական տվյալների հետ։

2008 թվականից իրականացվում է շելֆային բնական գազի արդյունաբերական արդյունահանում։ Դրա գումարային հետախուզական պաշարները գնահատվում են 1037 միլիարդ մ³։

Երկրում կան պղնձի անեկամտաբեր հանքավայրեր։ Արդյունահանվում է ֆոսֆորիտ, ծծումբ, մանգան, կրաքար, մարմար։ Մեռյալ ծովի ջրերը պարունակում են կալիումական աղի և բրոմի էական քանակություն։

Ջրային ռեսուրսներ

Երկրի ջրային ռեսուրսներն սահմանափակ են։ XXI դարի սկզբին Իսրայելում զգացվում է ջրի սուր անբավարարություն։ Խաղաղության պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ Իսրայելը խմելու ջուր է մատակարարում Հորդանանին, ինչը չորային տարիներին ջրի պակասորդ է առաջացնում հենց մատակարար երկրում։

Հորդանան գետը

Իսրայելի խոշորագույն գետը Հորդանանն է, որի երկարությունը կազմում է 322 կիլոմետր։ Հորդանանը հոսում է հյուսիսից հարավ, Գալիլեայի ծովի միջով, և թափվում Մեռյալ ծովը։ Հորդանանը համարվում է ամռանը չցամաքող չորս գետերից մեկը, որոնց թվում են նաև Հայֆայի մոտ գտնվող Կիշոնը, Ալեքսանդրը, որը Նեթանյայից հյուսիս թափվում է Միջերկրական ծովը և Յարկոնը, որը Թել Ավիվի շրջանում ևս թափվում է Միջերկրական ծովը։

Գալիլեյայի ծովը, որի երկարությունը կազմում է 21, իսկ լայնությունը 10 կիլոմետր, Իսրայելի ամենամեծ քաղցրահամ լիճն է։ Տարածքը կազմում է 166 կմ²։ Մեռյալ ծովը, որտեղ աղի պարունակությունը կազմում է ավելի քան 330 ‰, աշխարհի ամենաաղի լճերից մեկն է։ Մեռյալ ծովի մակարդակն իջնում է Հորդանան գետի հոսքի օգտագործման պատճառով։ 1970 թվականի դրությամբ՝ այն ծովի մակարդակից գտնվում էր 395 մետր ցածրության վրա, իսկ 2006 թվականին՝ 418 մետր։

Միջինում տարվա ընթացքում Իսրայելում տեղումների քանակը կազմում է 6 կմ³։ Ստորգետնյա ջրերը պարունակում են հիդրոածխաջրածինների զգալի խառնուրդներ, ինչը դրանց կոշտ է դարձնում։ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակի կեսերին խմելու ջրի առկա ռեսուրսները գնահատվում էին տարեկան մոտավորապես 1.8 կմ³։ Դա այն թվերի համագումարն է, որը տալիս են փոքր գետերը, առվակներն ու աղբյուրները (1,1 կմ³), Յարկոն գետն ու նրա վտակները (0,215 կմ³)։ Հորդանան գետի իսրայելական հատվածին էլ բաժին է ընկնում 0,32 կմ³-ը, իսկ 0,18 կմ³-ն էլ ստացվում է անձրևաջրերի հավաքման, կեղտաջրերի մաքրման և ծովային ջրի աղազերծման միջոցով։

Ջրի աղազրկում

Աղի ջրի և Մեռյալ ծովի ջրի աղազրկման առաջին գործարանը, որն ապահովում է Էյլաթ քաղաքի ջրամատակարարումը, սկսել է կառուցվել 1961 թվականին։ Կայանն օրական աղազրկում է 3700 խորանարդ մետր ջուր։ Իսրայելում ծովային աղի ջրի աղազրկման առաջին կայանն էլ կառուցվել է Աշկելոնում՝ Էյլաթ-Աշկելոն նավթատարից ոչ շատ հեռու։ Ձեռնարկության հզորությունը տարեկան կազմում է 118 միլիոն խորանարդ ջուր։ Աղազրկման գործընթացն իրականացվում է հակառակ ներմղմամբ։ Ձեռնարկությունը միացնում է 80 մեգավատտ հզորությամբ սեփական էլեկտրակայանը, որն էլեկտրականությամբ սնուցում է ինչպես սարքավորմանը, այնպես էլ մասնավոր հաճախորդներին։

2001 թվականի սեպտեմբերի 4-ին հոլդինգներից մեկը հաղթել է Աշկելոնի ծովային ջրի աղազրկման ձեռնարկության կառուցման մրցույթը։ Կառուցումն սկսվել է 2003 թվականին։ Կայանն իր աշխատանքն սկսել է 2005 թվականի հոկտեմբերի 4-ին։ Դրա սկզբնական հզորությունը տարեկան կազմել է 100 միլիոն խորանարդ մետր։

2010 թվականի մայիսի 16-ին Խադերա քաղաքում գործարկվել է ծովային ջրի աղազրկման երկրորդ գործարանը։

Հիմա Իսրայելում գործում է ծովային ջրի աղազրկման 5 գործարան (Աշկելոնում, Խադերայում, Պալմախիմում, Սորեկում և Աշդոդում)։ Դրանցից խոշորագույնը Սորեկ գետի վրա կառուցված ջրազրկման կայանն է, որը կառուցվել է 2013 թվականին և թողարկում է 150 միլիոն խորանարդ մետր ջուր։

2016 թվականին ջրի աղազրկման գործարաններն ապահովում էին Իսրայելի ջրի պահանջարկի 55 %-ը։ Ջրամատակարարման համար նաև կիրառվում են ստորջրյա հեղուկարաններ (ռեզերվուարներ)։ Դրանցից խոշորագույնը Մերձափնյան է, որը ձգվում է Միջերկրական ծովի ափագծով՝ Կեսարիայից դեպի հարավ և Լեռնայինը, որը ստորջրյա լիճ է Զիխրոն Յակովից հարավ։

Հողեր

Չնայած երկրի ոչ մեծ չափսերին, նրա հողերը խիստ բազմազան են։ Դա բացատրվում է այդ հողերի տարբեր ծագմամբ, հատկություններով և տարբեր բնույթի էրոզիայով (քամու և ջրի), բնական ապարներով (բազալտ, նստվածքային տարբեր ապարներ, ավազաբլուրներ, բերուկներ և այլն), կլիմայով (չոր հարավից մինչև խոնավ հյուսիս) և տեղագրությամբ։ Իսրայելում հիմնականում տարածված են շագանակագույն և մոխրաշագանակագույն հողերը, հարավում՝ անապատային մոխրաշագանակագույն հողերը, իսկ Ափամերձ հարթավայրում՝ բերուկային հողերը։ Չորային Հյուսիսային Նեգևում, Ափամերձ հարթավայրի մոտիկության պատճառով, հանդիպում են բերածո լյոսային հողեր։ Երկրի հողերի մեծ մասը նվազ պտղաբեր են, այդ թվում ոչ ռացիոնալ հողօգտագործման պատճառով։ 20-րդ դարի սկզբից աշխատանքներ են իրականացվում հողային ծածկույթի վերականգնման և դրանց պտղաբերության բարձրացման ուղղությամբ։

Բուսական և կենդանական աշխարհ

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի բուսական աշխարհ և Իսրայելի կենդանական աշխարհ

Իսրայելում հատվում են երեք բուսական գոտիների սահմանները. միջերկրածովյան, իրանա-թուրանական և սահարա-սինդական։ Այս երկրում կա բույսերի մոտ 2600 տեսակ (250-ը` էնդեմիկ), որոնք մտնում են 115 ընտանիքների մեջ։ Իսրայելի անկախության ձեռքբերման պահին դրա տարածքում Հրեական ազգային հիմնադրամի կողմից տնկվել է 4,5 միլիոն ծառ, իսկ 21-րդ դարում դրանց թիվն Իսրայելում գերազանցել էր ավելի քան 200 միլիոնը։ Երկրի տարածքի 6%-ն անտառածածկ են, որից մոտ ⅔-ը հանդիսանում են արհեստական տնկարկներ։ Անտառային տնկարաններում հաճախ տնկվում են հալեպյան եղևնիներ, ակացիա և նվենիներ, այն դեպքում, երբ բնակավայրերի կանաչապատման համար կիրառվում են նոճիներ, ձիագիներ, թզենիներ, կարմրաններ, դափնեվարդեր և խնկենիներ։ Բնական անտառները պահպանվել են լեռնային շրջաններում՝ Գալիլեայում, Սամարիայում, Հուդայի լեռներում և Կարմելի բլրաշարում։ Բնական բուսականությունը պահպանվել է նաև անապատային շրջաններում։

Իսրայելի կենդանական աշխարհում ներառված է ավելի քան 100 կաթնասուն, ավելի քան 600 թռնչատեսակ, սողունների մոտ 100 տեսակ, այդ թվում օձերի 30 տեսակ, երկկենցաղների մոտ 10 տեսակ, ինչպես նաև միջատների մոտ 1000 տեսակ, ներառյալ թիթեռների ավելի քան 100 տեսակ։ Թռչնատեսակների կեսից ավելին մշտապես բնակվում են Իսրայելում, մյուսները՝ չվող թռչուններ են։ Իսրայելի ափամերձ ջրերում հանդիպում են դելֆիններ և ծովակովեր։

Ընդհանուր առմամբ, Իսրայելում ստեղծվել է մոտ 400 արգելոց և ազգային պարկ, որոնք ընդհանուր առմամբ զբաղեցնում են երկրի տարածքի մոտ մեկ քառորդը։ 1963 թվականին Իսրայելում ձևավորվել է Արգելոցների վարչությունը, որը Շրջակա միջավայրի պաշտպանության միության հետ միասին իրականացնում է բնական լանդշաֆտների պահպանության և վերականգնման աշխատանքներ։

Բնապահպանական իրավիճակ

Իսրայելի բնապահպանական խնդիրները կապված են ջրի անբավարարության, գերբնակեցվածության, արդյունաբերական արտանետումների և թափոնների հետ։

Համաձայն Բնապահպանական ցուցանիշների ինդեքսի զեկույցի, որը հրապարակվել է 2016 թվականին Եյլի համալսարանի մասնագետների կողմից, Իսրայելը 180 երկրների շարքում բնապահպանական իրավիճակի ցուցանիշով զբաղեցրել է 49-րդ հորիզոնականը՝ տասնամյակի սկզբում բարձրանալով 66-րդ հորիզոնականից։ Ջրային աղբյուրների վիճակը, որոնք սպառվում են ջրի օգտագործման աճի հետևանքով, ամենամեծ մտահոգությունն է հարուցում։ Բնական ջրային ռեսուրսները բավարար չեն Իսրայելի և Հորդանանի (միջազգային պայմանագրի համաձայն) կարիքների բավարարման համար։ Բացի այդ, գյուղատնտեսական պարարտանյութերի կիրառումն ու ծովի ջրի ներթափանցումը Մերձափնյա ջրամբար, վատացնում են խմելու ջրի առկա պահուստների որակը։ Իսրայելում ջրի ճգնաժամը հաղթահարելու համար՝ իրականացվում են արդյունաբերական մասշտաբներով ծովային ջրի աղազերծման էժան միջոցների հետազոտություններ։

Մեկ այլ խնդիր է հանդիսանում օդի աղտոտվածությունը։ Համաձայն Բնապահպանական ցուցանիշների ինդեքսի զեկույցի՝ 2016 թվականին օդի մաքրությամբ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցնում էր 136-րդ հորիզոնականը։ Իսրայելը ցածր հորիզոնական զբաղեցնում է նաև այնպիսի չափանիշներով, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի և անհետացման վտանգի տակ գտնվող կենսաբանական տեսակների պաշտպանությունը։ Միևնույն ժամանակ Իսրայելը հանդիսանում է այն քիչ թվով երկրներից մեկը, որտեղ գրանցվում է անտառատնկումների աճ։

Կառավարություն և քաղաքականություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի քաղաքականություն և Իսրայելի կառավարման համակարգ

Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի կառավարության քննադատություն

Իսրայելի նախագահ Իսահակ Հերցոգը և վարչապետ Յաիր Լապիդը

Իսրայելի խորհրդարանի՝ Քնեսեթի նիստերից մեկը։

Իսրայելը խորհրդարանական ժողովրդավարություն է համընդհանուր ընտրական իրավունքով։ Խորհրդարանի անդամը, որին աջակցում է խորհրդարանական մեծամասնությունը, դառնում է Իսրայելի վարչապետ։ Նա սովորաբար լինում է խորհրդարանում ամենաշատ թվով մանդատներ ունեցող կուսակցության առաջնորդը։ Վարչապետը գործադիր մարմնի՝ կառավարության կամ նախարարների կաբինետի ղեկավարն է։

Իսրայելի օրենսդիր մարմինը Քնեսեթն է, որը բաղկացած է 120 անդամից։ Քնեսեթին անդամակցությունը հիմնված է քաղաքական կուսակցությունների համամասնական ներկայացուցչության վրա։ Խորհրդարան անցնելու ընտրական շեմը կազմում է 3,25 %, որը գործնականում նպաստում է կոալիցիոն կառավարությունների ձևավորմանը։ Արևմտյան ափի իսրայելական բնակավայրերի բնակիչները քվեարկության իրավունք ունեն և 2015 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո, Քնեսեթի 120 պատգամավորներից 10-ը վերաբնակիչներն էին։ Իսրայելում խորհրդարանական ընտրությունները կայանում են չորս տարին մեկ, բայց անկայուն կոալիցիաները կամ կառավարության նկատմամբ Քնեսեթի հայտնած անվստահության քվեն, կարող են վաղաժամկետ լուծարել կառավարությունը։ Արաբամետ առաջին կուսակցությունը ստեղծվել է 1988 թվականին, իսկ արաբական հիմնական դաշինքը՝ Միացյալ ցուցակը, զբաղեցնում է խորհրդարանի տեղերի մոտ 10 %-ը։

Իսրայելի քաղաքական համակարգը

Իսրայելի հիմնարար օրենքները հանդիսանում են երկրի ոչ պաշտոնական սահմանադրությունը։ 2003 թվականին Քնեսեթն սկսել էր այս օրենքների հիման վրա Իսրայելի սահմանադրության մշակման գործընթացը։

Իսրայելի նախագահը երկրի գլուխն է, որն ունի սահմանափակ և հիմնականում արարողակարգային պարտավորություններ։

Իսրայելը չունի պաշտոնական կրոն, բայց երկրի կարգախոսը որպես «հրեական և ժողովրդավարական», ամուր կապեր է ստեղծում հուդայականության հետ, ինչպես նաև հակասություն՝ պետական և կրոնական օրենսդրությունների միջև։ Քաղաքական կուսակցությունների միջև փոխազդեցությունը մեծապես պահում է պետության և կրոնի միջև բալանսը, ինչպես այն եղել է դեռևս բրիտանական մանդատի ժամանակաշրջանում։

2018 թվականի հուլիսի 19-ին Իսրայելի խորհրդարանը ընդունեց հիմնարար օրենք, որն Իսրայելի Պետությունը բնորոշում էր որպես «հրեա ժողովրդի ազգային պետություն», իսկ եբրայերենը որպես երկրի պաշտոնական լեզու։ Օրենքով «հատուկ կարգավիճակ» էր վերապահված արաբերենին։ Միևնույն օրենքով հրեաներին ազգային ինքնորոշման եզակի իրավունք էր վերապահվում, իսկ երկրում հրեական բնակավայրերի հիմնումը որակվում որպես «ազգային շահ»՝ կառավարությանը իրավունք վերապահելով «քայլեր ձեռնարկել այդ շահի խրախուսման, առաջխաղացման և իրականացման համար»։

Իրավական համակարգ

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի դատական համակարգ և Իսրայելի իրավական համակարգ

Իսրայելի գերագույն դատարանը Երուսաղեմի Գիվատ Ռամ թաղամասում։

Իսրայելն ունի եռամակարդակ դատական համակարգ։ Դատական համակարգի ստորին մակարդակում մագիստրատական դատարաններն են, որոնք տեղակայված են երկրի քաղաքների մեծ մասում։ Մեկ մակարդակ վերև գտնվում են շրջանային դատարանները, որոնք իրականացնում են և' վերաքննիչ դատարանների, և' առաջին ատյանի դատարանների լիազորությունները։ Դրանք տեղակայված են Իսրայելի վեց մարզերից հինգում։ Երրորդ և ամենաբարձր մակարդակում Իսրայելի գերագույն դատարանն է, որը տեղակայված է Երուսաղեմում։ Այն ունի երկու գործառույթ։ Նախ իրականացնում է վերաքննիչ բարձրագույն դատարանի դերը և ծառայում որպես Իսրայելում արդարադատության ամենաբարձր մարմին։ Վերջինիս դերում Գերագույն դատարանը գործում է որպես առաջին ատյանի դատարան՝ հնարավորություն տալով անհատներին, այդ թվում Իսրայելի քաղաքացիություն չունեցող անձանց, վիճարկել պետական իշխանությունների կողմից ընդունված որոշումները։ Չնայած Իսրայելն աջակցում է Միջազգային քրեական դատարանի նպատակներին, այն չի վավերացրել Հռոմի ստատուտը՝ վկայակոչելով դատարանի՝ քաղաքական անկողմնակալությունից զերծ մնալու կարողության վերաբերյալ մտահոգությունները։

Իսրայելի իրավական համակարգը միավորում է երեք իրավական ավանդույթներ. անգլիական կամ անգլոսաքսոնական իրավական համակարգը, ռոմանագերմանական իրավական համակարգը և հրեական իրավունքը։ Այն հիմնված է «դատական նախադեպի» սկզբունքների վրա և իր ձևով մրցակցային համակարգ է, որտեղ դատական կողմերը ապացույցներ են ներկայացնում դատարանին։ Դատական գործերը լուծվում են արհեստավարժ դատավորների կողմից` առանց երդվյալ ատենակալների մասնակցության։ Ամուսնությունը և ամուսնալուծությունը կրոնական դատարանների իրավասության ներքո են՝ հրեական, իսլամական, դրուզական և քրիստոնեական։ Դատավորների ընտրությունն իրականացվում է Դատական ընտրության հանձնաժողովի կողմից, որը բաղկացած է Քնեսեթի երկու անդամից, Գերագույն դատարանի երեք դատավորից, Իսրայելի փաստաբանական ասոցիացիայի երկու անդամից և երկու նախարարից, որոնցից մեկն արդարադատության նախարարն է և հենց նա էլ գլխավորում է ընտրող հանձնաժողովը։ Հանձնաժողովի խորհրդարանական անդամները գաղտնի քվեարկությամբ ընտրվում են Քնեսեթի կողմից։ Ավանդաբար, անդամներից մեկը լինում է ընդդիմության կազմից։ Հանձնաժողովի՝ Գերագույն դատարանի անդամներն ավանդաբար ընտրվում են Գերագույն դատարանի դատավորների կազմից՝ ավագության սկզբունքով։ Հանձնաժողովի՝ Փաստաբանական ասոցիացիայի անդամներն էլ ընտրվում են փաստաբանների կազմից։ Իսկ արդեն երկրորդ նախարարը նշանակվում է Իսրայելի կառավարության կողմից։ Արդարադատության գործող նախարարը և հանձնաժողովի նախագահը Գիդեոն Սաարն է։ Իսրայելի դատարանների վարչական ղեկավարումը (ինչպես ընդհանուր իրավասության դատարանները, այնպես էլ աշխատանքային դատարանները) իրականացվում է Դատարանների վարչակազմի կողմից, որը տեղակայված է Երուսաղեմում։ Ե՛վ ընդհանուր իրավասության դատարանները, և՛ աշխատանքային դատարաններն անթուղթ փաստաթղթաշրջանառությամբ դատարաններ են։ Դա նշանակում է, որ դատական փաստաթղթերը, այդ թվում նաև դատարանի որոշումներն ու վճիռները, իրականացվում են էլեկտրոնային եղանակով։ Իսրայելի «Մարդկային արժանապատվության ու ազատության» մասին հիմնարար օրենքն ապահովում է մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը։ «Անկլավների մասին» օրենքի ընդունման արդյունքում՝ իսրայելական քաղաքացիական օրենսդրության զգալի մասը սկսեց կիրառվել բռնազավթված տարածքների իսրայելական բնակավայրերի և այնտեղ ապրող իսրայելցիների նկատմամբ։

Վարչական բաժանում

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի մարզեր

Իսրայելի մարզեր

Հյուսիսային

Հայֆայի

Կենտրոնական

Թել Ավիվի

Հուդեա և Սամարիա

Երուսաղեմի

Հարավային

Իսրայելի Պետությունը բաժանված է 6 հիմնական վարչական միավորների, որոնք առավել հայտնի են «մեհոզոտ» անվամբ (եբրայերեն՝ מחוזות‎; եզակի՝ մահոզ)։ Իսրայելի վարչական միավորների թվում են Կենտրոնական, Հայֆայի, Երուսաղեմի, Հյուսիսային, Հարավային և Թել Ավիվի մարզերը, ինչպես նաև Հուդեա և Սամարիա մարզն Արևմտյան ափին։ Հուդեա և Սամարիա մարզի ողջ տարածքն ու Երուսաղեմի և Հյուսիսային մարզերի տարածքների մի մասը միջազգային հանրության կողմից չեն ճանաչվում որպես Իսրայելի մաս։ Իրենց հերթին մարզերը բաժանված են 15 ենթամարզերի, որոնք առավել հայտնի են նաֆոտ անվամբ (եբրայերեն՝ נפות‎; եզակի՝ նաֆա)։ Սրանք էլ իրենց հերթին բաժանված են 50 բնական շրջանների։

Մարզ	Մարզկենտրոն	Խոշորագույն քաղաք	Բնակչություն
			Հրեաներ	Արաբներ	Ընդհանուր	ծնթ.
Երուսաղեմի	Երուսաղեմ		7001670000000000000♠67%	7001320000000000000♠32%	1083300 1,083,300
Հյուսիսային	Նոֆ Հագալիլ	Նազարեթ	7001430000000000000♠43%	7001540000000000000♠54%	1401300 1,401,300
Հայֆայի	Հայֆա		7001680000000000000♠68%	7001260000000000000♠26%	0996300 996,300
Կենտրոնական	Ռամլա	Ռիշոն Լե Զիոն	7001880000000000000♠88%	7000800000000000000♠8%	2115800 2,115,800
Թել Ավիվի	Թել Ավիվ		7001930000000000000♠93%	7000200000000000000♠2%	1388400 1,388,400
Հարավային	Բեեր Շևա	Աշդոդ	7001730000000000000♠73%	7001200000000000000♠20%	1244200 1,244,200
Հուդեա և Սամարիա	Արիել	Մոդիին Իլիթ	7001980000000000000♠98%	5000000000000000000♠0%	0399300 399,300

^a Ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմի մոտ 200,000 հրեաներն ու 300,000 արաբները։

^b Միայն Իսրայելի քաղաքացիները։

Իսրայելի կողմից բռնազավթված տարածքներ

Իսրայելում և պաղեստինյան տարածքներում կառավարման և ինքնիշխանության ակնարկ

Տարածք		Կառավարվել է	Ովքեր են ճանաչել	Ինքնիշխանությունը հռչակվել է (կողմից)	Հռչակման ճանաչում
Գազայի հատված		Պաղեստինյան ազգային վարչություն (դե-յուրե), վերահսկվում է Համասի կողմից (դե-ֆակտո)	Օսլոյի II համաձայնագրերի վկաներ	Պաղեստին	ՄԱԿ-ի անդամ 137 երկիր
Հորդանան գետի արևմտյան ափ	Պաղեստինյան անկլավներ (A B տարածքներ)	Պաղեստինյան ազգային վարչություն և Տարածքներում Իսրայելի կառավարության գործողությունների համակարգող
	C տարածք	Իսրայելի անկլավների օրենք (Իսրայելական տարածքներ) և Իսրայելի զինված ուժեր (Իսրայելական բռնազավթման տակ գտնվող պաղեստինցիներ)
	Արևելյան Երուսաղեմ	Իսրայելի կառավարություն	Հոնդուրաս, Գվատեմալա, Նաուրու և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ		Չինաստան, Ռուսաստան
Արևմտյան Երուսաղեմ			Ավստրալիա, Ռուսաստան, Չեխիա, Հոնդուրաս, Գվատեմալա, Նաուրու և ԱՄՆ	Միավորված ազգերի կազմակերպությունը Արևելյան Երուսաղեմը դիտարկում էր որպես առանձին քաղաք։	ՄԱԿ-ի անդամ մի շարք երկրներ և Եվրոպական միությունը, մեծապես աջակցվում էր նաև միացյալ ինքնավարությունը։
Գոլանի բարձունքներ			ԱՄՆ	Սիրիա	ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր երկրները, բացառությամբ Միացյալ Նահանգների
Կանաչ գոտի			ՄԱԿ-ի անդամ 163 երկիր	Իսրայել	ՄԱԿ-ի անդամ 163 երկիր

Իսրայելի քարտեզը, որտեղ ներառված են նաև Արևմտյան ափը, Գազայի հատվածը և Գոլանի բարձրունքները։

1967 թվականին Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով՝ Իսրայելը գրավեց և բռնազավթեց Արևմտյան ափը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, Գազայի հատվածը և Գոլանի բարձունքները։ Իսրայելը նաև գրավել էր Սինայի թերակղզին, սակայն վերադարձրեց այն Եգիպտոսին՝ եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում։ 1982-2000 թվականների ընթացքում Իսրայելը բռնազավթել էր նաև Լիբանանի հարավային հատվածը, որն առավել հայտնի էր «Անվտանգության գոտի» անվամբ։ Իսրայելի կողմից այս տարածքների բռնազավթումից սկսած, դրանցից յուրաքանչյուրում կառուցվել են իսրայելական բնակավայրեր և ռազմական օբյեկտներ, բացառությամբ Լիբանանի։

Գոլանի բարձունքները և Արևելյան Երուսաղեմը Իսրայելի կազմում ամբողջությամբ ներառվել են իսրայելական օրենսդրությամբ, սակայն ոչ միջազգային իրավունքով։ Երկու շրջանների նկատմամբ Իսրայելը կիրառում է իր քաղաքացիական օրենսդրությունը և այնտեղի մշտական բնակչությանը տրամադրել է մշտական բնակության կարգավիճակ՝ Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալու հնարավորությամբ։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը Գոլանի բարձրունքների և Արևելյան Երուսաղեմի բռնակցումը ճանաչել է որպես «անօրինական» և Հրեական Պետության այդ գործողությունը դիտարկում է որպես «բռնազավթում»։ Ապագա ցանկացած պայմանագրում Արևելյան Երուսաղեմի կարգավիճակը բարդ խնդիր է հանդիսանում Իսրայելա-պաղեստինյան բանակցությունների ընթացքում, որն ընթանում է Իսրայելի կառավարության և Պաղեստինի ներկայացուցիչների միջև, քանի որ Իսրայելն այն դիտարկում է որպես իր ինքնիշխան տարածք և իր մայրաքաղաքի բաղկացուցիչ մաս։

Բաժանիչ արգելապատը Իսրայելը բաժանում է Արևմտյան ափից։

Արևմտյան ափը, բացառությամբ Արևելյան Երուսաղեմի, Իսրայելի իրավական համակարգում հայտնի է որպես Հուդեայի և Սամարիայի մարզ։ Այստեղ բնակվող մոտ 400 000 իսրայելցի բնակիչները հանդիսանում են Իսրայելի բնակչության բաղկացուցիչ մասը, Քնեսեթում ունեն իրենց ներկայացուցիչները, նրանց վրա տարածվում են Իսրայելի քաղաքացիական և քրեական իրավունքի մեծ մասը, իսկ նրանց ստեղծած արդյունքը համարվում է Իսրայելի տնտեսության բաղկացուցիչ մասը։ Հողն ինքնին, Իսրայելի օրենսդրության համաձայն, չի համարվում Իսրայելի մաս, քանի որ Իսրայելը գիտակցաբար ձեռնպահ է մնացել տարածքի բռնակցումից՝ երբեք չհրաժարվելով հողի նկատմամբ իր օրինական պահանջներից կամ սահմանելով այդ տարածքի հետ սահմանը։ Իսրայելական տրանսպորտային միջոցների համար չկա սահման Իսրայելի բուն տարածքի և Արևմտյան ափի միջև։ Բռնակցմանն իսրայելական քաղաքական դիմադրությունն առաջին հերթին կապված է Իսրայելի կազմ Արևմտյան ափի պաղեստինյան բնակչության ներառման հետ կապված ենթադրյալ «ժողովրդագրական սպառնալիքի» հետ։ Իսրայելական բնակավայրերից դուրս, Արևմտյան ափը գտնվում է Իսրայելի ռազմական վերահսկողության ներքո, իսկ այդ տարածքի պաղեստինյան բնակչությունը չի կարող ստանալ Իսրայելի քաղաքացիություն։ Միջազգային հանրությունն այն կարծիքին է, որ Իսրայելը չունի ինքնիշխանություն Արևմտյան ափի նկատմամբ և համարում է, որ տարածքի նկատմամբ իսրայելական վերահսկողությունը ժամանակակից պատմության ամենաերկար ռազմական բռնազավթումն է։ Արևմտյան ափը 1950 թվականին գրավվել և բռնազավթվել էր Հորդանանի կողմից այն բանից հետո, երբ արաբները մերժեցին Պաղեստինում երկու պետության ստեղծման ՄԱԿ-ի որոշումը։ Միայն Մեծ Բրիտանիան էր ճանաչել այս բռնակցումը և Հորդանանն այդ պահից սկսած դադարեցրել է տարածքի նկատմամբ իր պահանջները Պաղեստինի ազատության կազմակերպությունից։ Բնակչության հիմնական մասը Պաղեստինի արաբներն են, ներառյալ 1948 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմի փախստականները։ 1967 թվականի բռնազավթումից սկսած մինչև 1993 թվականը պաղեստինցիները, որոնք բնակվում էին այս տարածքներում, գտնվում էին Իսրայելի ռազմական վարչակազմի վերահսկողության տակ։ Իսրայելի և Պաղեստինի ազատության կազմակերպության փոխադարձ ճանաչումից հետո՝ Պաղեստինի բնակչության մեծ մասը և քաղաքները գտնվում են Պաղեստինյան ազգային վարչության ներքին իրավասության և Իսրայելի միայն մասնակի ռազմական վերահսկողության ներքո, չնայած Իսրայելը մի քանի անգամ վերախմբավորել է իր զորքերը և ամբողջ ծավալով վերականգնել իր ռազմական վերահսկողությունն անկարգությունների ժամանակ։ Ալ-Ակսայի ապստամբության ժամանակ ի պատասխան աճող հարձակումներին, Իսրայելի կառավարությունը սկսեց կառուցել Իսրայել-Արևմտյան ափ բաժանիչ արգելապատը։ Ավարտից հետո բաժանիչ արգելապատի մոտ 13 %-ը կանցնի Կանաչ գոտու կամ Իսրայելի, իսկ 87 %-ը՝ Արևմտյան ափի տարածքներով։

C տարածքը Արևմտյան ափին։ Օսլոյի համաձայնագրերով դրա կառավարումը վերապարհվել է Իսրայելին։ Քարտեզում այն երևում է կապույտով և կարմիրով, դեկտեմբեր, 2011 թվական։

Գազայի հատվածը համարվում է Իսրայելի օրենսդրության տակ գտնվող «օտարերկրյա տարածք»։ Չնայած, Եգիպտոսի հետ միասին, Իսրայելը ցամաքային, օդային և ծովային շրջափակման մեջ է պահում Գազայի հատվածը, միջազգային հանրությունը հենց Իսրայելին դիտարկում է որպես օկուպանտ երկիր։ 1948-1967 թվականներին Գազայի հատվածը բռնազավթվել էր Եգիպտոսի կողմից, իսկ արդեն 1967 թվականից հետո՝ Իսրայելի կողմից։ 2005 թվականին, միակողմանի տարանջատման պլանի շրջանակներում, Իսրայելն իր բոլոր բնակիչներին ու ռազմական ուժերին հանեց այդ տարածքից՝ շարունակելով, սակայն, իր օդային և ծովային շրջափակումը։ Միջազգային հանրությունը, ներառյալ միջազգային մարդասիրական տարբեր կազմակերպություններն ու ՄԱԿ-ի մարմինները, համարում են, որ Գազայի հատվածը շարունակում է բռնազավթված մնալ։ 2007 թվականին Գազայի հատվածում տեղի ունեցած մարտերից հետո, երբ Համասը Գազայում վերադարձավ իշխանության, Իսրայելը այդ տարածքի հետ իր ցամաքային, օդային և ծովային սահմաններին խստացրեց հսկողությունը և կանխեց մարդկանց ելքն ու մուտքն այդ հատվածից, բացառությամբ առանձին դեպքերի, այդ թվում մարդասիրական նպատակներով։ Գազայի հատվածը սահմանակից է նաև Եգիպտոսին, իսկ Իսրայելի, Եվրամիության և Պաղեստինի ազգային վարչության միջև կնքված համաձայնագրի հիման վրա թույլատրվում էր Գազայի հատվածի բնակչության անցումը դեպի Եգիպտոսի տարածք, ինչը մշտադիտարկում էր եվրոպական կողմը։ Պաղեստինի քաղաքացիների նկատմամբ ժողովրդավարության կիրառումը և Իսրայելի կողմից վերահսկվող պաղեստինյան տարածքներում իսրայելական ժողովրդավարության ընտրովի կիրառումը քննադատության են ենթարկվել։

ՄԱԿ-ի հիմնական դատական մարմինը՝ Արդարադատության միջազգային դատարանը, 2004 թվականի իր խորհրդատվական եզրակացության մեջ, Արևմտյան ափին իսրայելական արգելապատնեշի կառուցման օրինականության մասին հայտարարել է, որ Վեցօրյա պատերազմի ընթացքում Իսրայելի կողմից գրավված հողերը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, բռնազավթված տարածքներ են։ Տարածքների շուրջ բանակցությունների մեծ մասը եղել են ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի 242 բանաձևի հիմքում, որն ընդգծում է «պատերազմի միջոցով տարածք ձեռքբերելու անթույլատրելիությունը» և կոչ անում Իսրայելին, Արաբական երկրների հետ հարաբերությունների կարգավորման համար, դուրս բերել իր զորքերը բռնազավթված տարածքներից, ինչն առավել հայտնի է «խաղաղության դիմաց տարածքներ» անվամբ։ Որոշ հետազոտողների կարծիքով՝ Իսրայելը ներգրավված է բռնազավթված տարածքներում մարդու իրավունքների համակարգային և լայնամասշտաբ խախտումների մեջ, ներառյալ բուն բռնազավթումը և քաղաքացիական բնակչության դեմ ռազմական հանցագործությունները։ Մեղադրանքները ներառում են ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի կողմից միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտումները։ ԱՄՆ պետքարտուղարությունը նշում է, որ տեղի բնակիչները «սահմանափակ հնարավորություն ունեն իշխանության մարմիններին պատասխանատվության ենթարկելու՝ նման չարաշահումների համար»։ Amnesty International-ը և իրավապաշտպան մյուս կազմակերպությունները արձանագրել են զանգվածային կամայական ձերբակալությունների, խոշտանգումների, ապօրինի սպանությունների, համակարգային չարաշահումների և անպատժելիության դեպքեր, ինչպես նաև պաղեստինցիների ինքնորոշման իրավունքի ժխտում։ Նման մեղադրանքներին ի պատասխան, Իսրայելի նախկին վարչապետ Բենյամին Նեթանյահուն հայտարարել էր, որ Իսրայելի անվտանգության ուժերը պաշտպանում են անմեղ բնակիչներին ահաբեկիչներից։ Որոշ հետազոտողներ, այդ թվում նաև իսրայելցի պաշտոնյաներ, գիտնականներ, ՄԱԿ-ում ԱՄՆ նախկին դեսպան Նիկի Հեյլին և ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարներ Բան Կի Մունը և Քոֆի Անանը ևս պնդում են, որ ՄԱԿ-ն անհամաչափ է մտահոգված Իսրայելի ոչ իրավաչափ գործողություններով։

Միջազգային հանրությունը բռնազավթված տարածքներում իսրայելական բնակավայրերը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից մեծապես համարում է անօրինական։ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի 2334 բանաձևն ընդունվել է 2016 թվականի դեկտեմբերի 23-ին։ Դրան կողմ է քվեարկել Անվտանգության խորհրդի անդամ 14 երկիր։ Միայն Միացյալ Նահանգներն է ձեռնպահ մնացել։ Բանաձևում ասվում է, որ Իսրայելի վերաբնակեցման գործողությունները միջազգային իրավունքի «աղաղակող խախտում» են, չունեն «իրավաբանական ուժ»։ Բանաձևը պահանջում է, որ Իսրայելը դադարեցնի նման գործունեությունը և, որպես օկուպանտ պետություն, կատարի իր պարտավորությունները, որոնք սահմանված են Ժնևի չորրորդ կոնվենցիայով։

Բռնազավթված տարածքներում պաղեստինցիների նկատմամբ վերաբերմունքը՝ Իսրայելի նկատմամբ հանգեցրել է մեղադրանքների այն բանում, որ իսրայելական Եշ Դին և Բեցելեմ իրավապաշտպան կազմակերպությունները Իսրայելին մեղադրում էին ապարտեիդի մեղադրանքի մեջ, իսկ միջազգային մյուս կազմակերպությունները, ներառյալ Amnesty International-ը և Human Rights Watch-ը, Իսրայելին մեղադրում էին նաև երկրի բուն տարածքում պաղեստինցիների նկատմամբ վարվող քաղաքականության համար։ Amnesty International-ի զեկույցը քննադատվել է իսրայելցի, ամերիկացի, բրիտանացի, հոլանդացի և գերմանացի քաղաքական գործիչների և պետական պաշտոնյաների կողմից, մինչդեռ այն ողջունվել էր պաղեստինցիների, ինչպես նաև այլ պետությունների և կազմակերպությունների կողմից, այդ թվում Արաբական պետությունների լիգայի։ 2021 թվականին Մերձավոր Արևելքով զբաղվող ակադեմիական մասնագետների կողմից իրականացված հարցումը պարզել էր, որ 59 %-ից 65 %-ի է հասել այն գիտնականների թիվը, որոնք Իսրայելը բնորոշում են որպես «միացյալ պետության իրականություն, որը նման է ապարտեիդի»։

Իսրայելի պաշտոնական ներկայացուցիչները պնդում են, որ ՄԱԿ-ը և իրավապաշտպան կազմակերպությունները Իսրայելի նկատմամբ մարդու իրավունքների հարցերում կիրառում են երկակի չափանիշներ։ Նրանք հայտարարում են, որ Իսրայելը Մերձավոր Արևելքում ժողովրդավարական միակն պետությունն է, սակայն այդ տարածաշրջանում մարդու իրավունքների ոլորտում քննադատությունների մեծ մասն ուղղված է Իսրայելի դեմ։ Քաղաքագետ Միթչել Բարդը գրում է, որ իսրայելական օրենքներն արգելում են կամայական ձերբակալություններն ու պաշտպանում մեղադրյալների իրավունքները, իսկ դատական իշխանությունն անկախ է կառավարությունից։ Նա նաև հերքում է Իսրայելում քաղբանտարկյալների առկայությունը։

Մարդու իրավունքներ

Իսրայելի անկախության հռչակագիրը հռչակում էր, որ նոր պետությունը «կհիմնվի ազատության, արդարության և խաղաղության հիմքերի վրա...: Այն կիրականացնի իր բոլոր քաղաքացիների հասարակական և քաղաքական ամբողջական իրավահավասարությունը՝ առանց կրոնի, ռասայի կամ սեռի տարբերակման։ Այն...հավատարիմ կլինի Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությանը»։ Ընդորում, հիմնադրման պահից Իսրայելում բացակայում էր մարդու իրավունքների մասին օրենքը։ Եվ միայն 1992 թվականին ընդունվել են Իսրայելի երկու հիմնական՝ գործունեության ազատության և մարդու արժանապատվության ու ազատության մասին օրենքները, որոնց հիմքի վրա հետագայում մշակվել են իրավունքների մասին օրենքները։ Իսրայելում «սահմանադրական հեղափոխությունը» միջազգային ակադեմիական շրջանակներում դիտարկվում էր որպես մարդու իրավունքների ոլորտում խոշոր նվաճում։ Սակայն Իսրայելի կառավարության որոշ գործողություններն ու օրենքները, որոնք ընդունվել էին իրավակրոնական կոալիցիայի իշխանության տարիներին, քննադատություն և կասկածներ էին առաջացրել այն մասին, որ Իսրայելի կարգավիճակը որպես «Մերձավոր Արևելքում միակ ժողովրդավարության», իրական է մնում։

Վաշինգտոնում տեղակայված Freedom House հասարակական կազմակերպությունն իր 2018 թվականի զեկույցում Իսրայելին 7 հնարավոր միավորից նշանակել է 2 (որտեղ 1-ը՝ «ամենաազատ երկիր», իսկ 7-ը՝ «ամենաքիչ ազատ երկիր»)։ Այդ զեկույցում քաղաքական ազատությունների մասով Իսրայելն ստացել է ամենաբարձր 1 միավորը, քաղաքացիական ազատությունների կոմպոնենտով՝ 7-ից 3, ինչը մասնավորապես կապված է 2017 թվականին ընդունված օրենքի հետ, որով այդ երկրում սահմանափակվում էին այն կազմակերպությունների գործունեությունը, որոնք աջակցում են Իսրայելի նկատմամբ բոյկոտին։ Ընդ որում, Հորդանան գետի արևմտյան ափին, որի մեծ մասը գտնվում է Իսրայելի ռազմական կամ վարչական վերահսկողության տակ, Freedom House-ի վարկանիշը կազմում է 7-ից 6, իսկ քաղաքական ազատությունների վարկանիշը՝ 7-ից 7 (ամենացածր հնարավոր գնահատականը)։ Իրավունքների և ազատությունների նման սահմանափակ հնարավորությունների համար կազմակերպությունը մեղադրում է ինչպես իսրայելական կողմին, այնպես էլ Պաղեստինյան ազգային վարչակազմին։ Մամուլի ազատության ամենամյա վարկանիշում, որը հրապարակում է «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպությունը, 2018 թվականին Իսրայելը 180 երկրների շարքում զբաղեցրել է 87-րդ հորիզոնականը։ Չնայած ընդհանուր առմամբ իսրայելական մամուլը բնորոշվում է որպես ազատ (Մերձավոր Արևելքի համար հազվադեպ երևույթ), վարկանիշը նվազեցնում են ռազմական գրաքննությունն ու պաղեստինցի և միջազգային լրագրողների իրավունքների խախտումները, հատկապես Գազայի հատվածում իրադարձությունների լուսաբանման ժամանակ։

Արտաքին քաղաքականություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի արտաքին քաղաքականություն, Իսրայելի միջազգային ճանաչում, և Իսրայելի միջազգային օգնություն

     Դիվանագիտական հարաբերություններ։      Դիվանագիտական հարաբերությունները սառեցված են։      Նախկինում ունեցել են դիվանագիտական հարաբերություններ։      Չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ, բայց նախկինում ունեցել են առևտրային հարաբերություններ։      Չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ։

Իսրայելը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի ՄԱԿ-ի անդամ 164 երկրների, ինչպես նաև Սուրբ Աթոռի, Կոսովոյի, Կուկի Կղզիների և Նիուեի հետ։ Այն ողջ աշխարհում ունի 107 դիվանագիտական ներկայացուցչություն։ Իսրայելը դիվանագիտական հարաբերություններ չունի մուսուլմանական երկրների մեծ մասի հետ։ Արաբական պետությունների լիգայի քսաներկու երկրներից վեցը կարգավորել են իրենց հարաբերություններն Իսրայելի հետ։ Եգիպտոսը և Հորդանանը խաղաղության պայմանագրեր են ստորագրել, համապատասխանաբար, 1979 և 1994 թվականներին, բայց Իսրայելը պաշտոնապես շարունակում է պատերազմի մեջ լինել Սիրիայի հետ։ Ընդ որում, երկու երկրներն այդ կարգավիճակում են սկսած 1948 թվականից։ Նախկինում համանման իրավիճակ էր նաև Լիբանանի պարագայում։ 2000 թվականին, երբ Լիբանանում ավարտվեց քաղաքացիական պատերազմը, Իսրայելն ու Լիբանանը դադարեցրեցին պատերազմական դրությունը։ Սակայն մինչ օրս երկու երկրների սահմանը շարունակում է մնալ չսահմանազատված և չսահմանագծված։

2020 թվականի երկրորդ կեսին Իսրայելը կարգավորեց հարաբերությունները արաբական ևս չորս երկրների հետ. սեպտեմբերին Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Բահրեյնի (հայտնի է որպես Աբրահամի հաշտագիր), հոկտեմբերին՝ Սուդանի և դեկտեմբերին Մարոկկոյի հետ։ Չնայած Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև կնքված խաղաղության պայմանագրին, եգիպտացիների շրջանում Իսրայելը շարունակում է մեծապես համարվել որպես թշնամի պետություն։ Իրանը Փահլավիների կառավարման շրջանում դիվանագիտական հարաբերություններ է ունեցել Իսրայելի հետ, սակայն չեղարկել է Իսրայելի անկախության ճանաչումը՝ իսլամական հեղափոխության ընթացքում։ Իսրայելի քաղաքացիները չեն կարող այցելել Սիրիա, Լիբանան, Իրաք, Սաուդյան Արաբիա և Եմեն, առանց Իսրայելի ներքին գործերի նախարարության թույլտվության։ Ի դեպ, այս երկրները 1948 թվականին պատերազմել են Իսրայելի դեմ և նրանց հետ Հրեական պետությունը չունի խաղաղության պայմանագիր։ 2008-2009 թվականներին տեղի ունեցած Գազայի պատերազմի հետևանքով՝ Մավրիտանիան, Քաթար, Բոլիվիան և Վենեսուելան կասեցրել են քաղաքական և տնտեսական կապերն Իսրայելի հետ։ 2019 թվականին, սակայն, Բոլիվիան վերականգնել է հարաբերությունները։ Չինաստանը լավ հարաբերություններ ունի ինչպես Իսրայելի, այնպես էլ Արաբական աշխարհի հետ։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը եղել են առաջին երկու երկրները, որոնք գրեթե միաժամանակ ճանաչել են Իսրայելի Պետության անկախությունը։ Վեցօրյա պատերազմի պատճառով 1967 թվականին խզվեցին հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ և վերականգնվեցին միայն 1991 թվականի հոկտեմբերին։ Միացյալ Նահանգներն Իսրայելին համարում է Միջին Արևելքում «իր ամենավստահելի գործընկերը», ինչը հիմնված է «ժողովրդավարական ընդհանուր արժեքների, կրոնական նմանությունների և անվտանգային շահերի վրա»։ 1967 թվականից սկսած Միացյալ Նահանգները 68 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ռազմական օգնություն և 32 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի աջակցություն է տրամադրել Իսրայելին, ինչն իրականացվում է Օտարերկրյա օգնության ակտի շրջանակներում։ Մինչև 2003 թվականը ներառյալ ԱՄՆ-ն ամենաշատ թվով օգնությունը տրամադրել է հենց Իսրայելին։ Հարցված ամերիկացիների մեծ մասը դրական վերաբերմունք ունեն Իսրայելի նկատմամբ։ Համարվում է, որ Մեծ Բրիտանիան «բնական հարաբերություններ» ունի Իսրայելի հետ՝ Պաղեստինում բրիտանական մանդատի պատճառով։ Երկու երկրների միջև հարաբերություններն ավելի են ամրապնդվել Մեծ Բրիտանիայի նախկին վարչապետ Թոնի Բլեերի՝ երկու երկրների (Իսրայել և Պաղեստին) հարցի կարգավորման ջանքերի արդյունքում։ 2007 թվականի դրությամբ՝ Գերմանիան Իսրայելի Պետությանը ու Հոլոքոստից առանձին փրկվածների, ընդհանուր առմամբ, վճարել է 25 միլիարդ եվրո ռեպարացիա։ Իսրայելը ներառված է Եվրոպական միության հարևանության քաղաքականության մեջ, որի նպատակն է առավել մոտ դարձնել Եվրամիությանն ու հարևան երկրներին։

Իցհակ Ռաբինը և Յասեր Արաֆաթը ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի հետ միասին Օսլոյի համաձայնագրերի ստորագրման արարողության ժամանակ։

Չնայած Թուրքիան և Իսրայելը մինչև 1991 թվականը չէին հաստատում լիարժեք դիվանագիտական հարաբերություններ, Թուրքիան Հրեական Պետության հետ համագործակցում էր դրա հիմնադրումից՝ 1949 թվականից ի վեր։ Թուրքիայի հարաբերությունները տարածաշրջանի մյուս երկրների հետ, որտեղ գերակշիռ էր մուսուլմանական բնակչությունը, երբեմն հանգեցրել են այդ արաբական և մուսուլմանական պետությունների ճնշմանը Թուրքիայի վրա՝ նվազեցնելու նրա հարաբերություններն Իսրայելի հետ։ Թուրքիայի և Իսրայելի հարաբերությունները սկսեցին անկում ապրել 2008-2009 թվականների Գազայի պատերազմից և 2010 թվականին Գազայի ափերի մոտ տեղի ունեցած կոնֆլիկտից հետո։ Սկսած 1995 թվականից, զուգահեռաբար, սկսեցին զարգանալ Հունաստանի և Իսրայելի հարաբերությունները, ինչը որոշակիորեն պայմանավորված էր նաև իսրայելա-թուրքական հարաբերությունների վատացմամբ։ 2010 թվականին երկու երկրներն ստորագրել էին պաշտպանական համագործակցության համաձայնագիր։ Բացի այդ, Իսրայելի ռազմաօդային ուժերը Օվդա օդակայանում հունական ռազմաօդային ուժերի հետ միասին անց էին կացրել համատեղ զորավարժություններ։ Նավթի և գազի իսրայելա-կիպրոսական համատեղ հետախուզումը Լևիաթան գազի հանքավայրերում կարևոր գործոն են Հունաստանի համար, որը սերտ հարաբերություններ ունի Կիպրոսի հետ։ Համագործակցությունն աշխարհի ամենաերկար ստորջրյա սնուցման մալուխի՝ «EuroAsia Interconnector-ի» հարցում, ամրապնդել է երկու երկրների՝ Իսրայելի և Կիպրոսի միջև առկա հարաբերությունները։

Ադրբեջանն այն քիչ թվով մուսուլմանական երկրներից է, որը ռազմավարական և տնտեսական հարաբերություններ է զարգացրել Իսրայելի հետ։ Ադրբեջանն ապահովում է Իսրայելի նավթի պահանջների զգալի մասը, իսկ Իսրայելն Ադրբեջանին սպառազինության մատակարարման գլխավոր գործընկերներից մեկն է։ Ղազախստանը ևս Իսրայելի հետ ունի տնտեսական և ռազմավարական գործընկերություն։ Հնդկաստանն Իսրայելի հետ լիարժեք դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել 1992 թվականին և այդ ժամանակներից ի վեր զարգացրել ամուր ռազմական, տեխնոլոգիական և մշակութային գործընկերություն։ Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարության կողմից 2009 թվականին իրականացված հարցման արդյունքները ցույց էին տվել, որ Հնդկաստանն ամենաիսրայելամետ պետությունն է՝ հարցման ժամանակ ընտրված 12 երկրների շարքում։ Հնդկաստանն իսրայելական արտադրության ռազմատեխնիկայի ամենախոշոր գնորդն է և Իսրայելը, Ռուսաստանից հետո, Հնդկաստանի երկրորդ խոշոր ռազմական գործընկերն է։ Ընդհանուր քաղաքական, կրոնական և անվտանգային շահերից ելնելով՝ Եթովպիան Իսրայելի գլխավոր դաշնակիցն է Աֆրիկայում։ Իսրայելը Եթովպիային տրամադրում է ոռոգման նախագծերի վերաբերյալ փորձագիտական հմտություններ, իսկ Եթովպիայի հազարավոր հրեաներ ապրում են Իսրայելում։

Իսրայելն ունի աշխարհում տեղի ունեցած աղետների ժամանակ շտապ օգնության և մարդասիրական արձագանքի հարուստ պատմություն։ 1955 թվականին Իսրայելն սկսեց իր օտարերկրյա օգնության ծրագիրը Բիրմայում։ Այնուհետ ծրագրի հիմնական ուղղությունն սևեռվեց Աֆրիկայի վրա։ Իսրայելի մարդասիրական ջանքերը պաշտոնապես սկսվել են 1957 թվականից՝ ՄԱՇԱՎ-ի՝ Իսրայելի միջազգային զարգացման համագործակցության գործակալության հիմնադրմամբ։ Այս վաղ ժամանակահատվածում, թեև Իսրայելի օգնությունը կազմում էր Աֆրիկային տրամադրվող օգնության միայն մի փոքր մասը, այդ ծրագիրն արդյունավետ էր մայրցամաքի տարածքում բարի կամքի ստեղծման գործում։ Այդուհանդերձ, 1967 թվականի պատերազմը փչացրեց Իսրայելի հարաբերություններն աֆրիկյան մի շարք երկրների հետ։ Իսրայելի օտարերկրյա օգնության ծրագիրը փոխեց իր ուղղվածությունը դեպի Լատինական Ամերիկա։ Սկսած 1970-ական թվականների վերջից, Իսրայելի օտարերկրյա օգնությունը էականորեն կրճատվեց, չնայած վերջին տարիներին Իսրայելը փորձում է վերականգնել իր մարդասիրական օգնության տրամադրումն Աֆրիկայի երկրներին։ Կան մարդասիրական և հրատապ արձագանքման իսրայելական լրացուցիչ խմբեր, որոնք գործում են Իսրայելի կառավարության հետ միասին։ Դրանց թվում են IsraAid-ը, որը միացյալ ծրագիր է և իրականացվում է իսրայելական 14 կազմակերպությունների և Հյուսիսային Ամերիկայի հրեական խմբերի կողմից, ZAKA-ն,, Իսրայելական արագ փրկարարական և որոնման թիմը (FIRST), Israeli Flying Aid-ը (IFA), Save a Child's Heart-ը (SACH) և Latet-ը։ 1985-2015 թվականներին Իսրայելն իր պաշտպանական ուժերի (Իսրայելի թիկունքի հրամանատարությունից) որոնողական և փրկարարական 24 պատվիրակություն է ուղարկել աշխարհի 22 պետություններ։ Ներկայումս Իսրայելի օտարերկրյա օգնությունը, ի համեմատություն ՏՀԶԿ մյուս երկրների, ցածր է, ինչը կազմում է այդ երկրի համախառն ներքին արդյունքի 0,1 %-ից էլ քիչ։ Ի դեպ, ՄԱԿ-ի սահմանած նպատակային ցուցանիշը կազմում է 0,7 %։ 2015 թվականի դրությամբ՝ միայն վեց պետություն էր հասել ՄԱԿ-ի սահմանած ցուցանիշին։ 2018 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելն աշխարհում 38-րդն է Բարեգործության համաշխարհային ցուցանիշով։

Ռազմական ոլորտ

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակ և Իսրայելի անվտանգության ուժեր

Իսրայելի պաշտպանության բանակն Իսրայելի անվտանգության ուժերի միակ ռազմականացված թևն է, որը ղեկավարում է Պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետը կամ Ռամաթկալը, որը ենթարկվում է Իսրայելի կառավարությանը։ Իսրայելի պաշտպանության բանակը բաղկացած է ցամաքային, օդային և ռազմածովային ուժերից։ Այն հիմնադրվել է 1948 թվականի արաբ-իսրայելական պատերազմի ժամանակ՝ ռազմականացված կազմակերպությունների միավորման հետևանքով, որոնք գործում էին Հագանայի հենքի վրա։ Ստացվում է, որ Իսրայելի պաշտպանության բանակն ստեղծվել է մինչև Իսրայելի Պետության հիմնադրումը։ Իսրայելի պաշտպանության բանակը նաև հենվում է Իսրայելի ռազմական հետախուզության վարչության ռեսուրսների վրա (ԱՄԱՆ), որը գործում է Մոսադի և Շաբակի հետ։ Իսրայելի պաշտպանության բանակն իր կարճ պատմության ընթացքում մասնակցել է մի շարք խոշոր պատերազմների և սահմանային հակամարտությունների, ինչի հետևանքով այն վեր է ածվել աշխարհի ամենամարտունակ բանակներից մեկին։

Ստորաբաժանումների հրամանատարների զորավարժությունները Էլիակիմ զորավարժարանում, 2012 թվական։

Իսրայելցիների մեծ մասը պարտադիր ժամկետային զինծառայության են անցնում 18 տարեկանում։ Տղամարդիկ ծառայում են երկու տարի և ութ ամիս, իսկ կանայք՝ երկու տարի։ Պարտադիր ժամկետային զինծառայությունն ավարտելուց հետո՝ իսրայելցի տղամարդիկ համալրում են պահեստազորի շարքերը և մինչև 40 տարեկանը ամեն տարի մի քանի շաբաթ մասնակցում պահեստազորի վերապատրաստումներին ու վարժանքներին։ Կանանց մեծ մասն ազատված են պահեստազորում ծառայությունից։ Իսրայելի արաբալեզու քաղաքացիները (բացի դրուզներից) և այն հրեաները, որոնք ամբողջական ծավալով ներգրավված են կրոնական դասընթացներին, ազատված են պարտադիր զինվորական ծառայությունից, չնայած երկար տարիներ եշիվաների ուսանողների զինծառայությունից ազատվելը եղել է հանրային քննարկման կարևորագույն հարցերից մեկը։ Տարբեր պատճառներով ազատված քաղաքացիների համար կա այլընտրանքային ծառայությունը, որը կարգավորում է Շերութ Լեումին (բառացի՝ Ազգային ծառայություն)։ Այն առաջարկում է այլընտրանքային ծառայություն հիվանդանոցներում, դպրոցներում կամ սոցիալական ապահովման այլ համակարգերում։ Պարտադիր զորակոչի քաղաքականության արդյունքում՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակն ունի շուրջ 176,500 մշտական զինուժ և լրացուցիչ 465,000 պահեստազորային, ինչի պատճառով Իսրայելն աշխարհի առաջատար երկրներից մեկն է զինվորական ծառայություն անցած բնակչության թվաքանակով։

Երկաթե գմբեթը աշխարհում առաջին օպերացիոն հակահրթիռային պաշտպանական համակարգն է։

Իսրայելի ռազմական ոլորտը մեծապես հիմնված է բարձր տեխնոլոգիական սպառազինության համակարգերի նախագծման և արտադրության վրա, որոնք կիրառվում են ինչպես Իսրայելի զինված ուժերում, այնպես էլ արտահանվում այլ երկրներ։ «Arrow» համալիրը աշխարհի քիչ թվով օպերացիոն բալիստիկ հակահրթիռային համակարգերից մեկն է։ Python տեսակի օդ-օդ հրթիռները մասնագետները հաճախ դիտարկում են որպես Իսրայելի ռազմական պատմության ամենակործանիչ զենքը։ Իսրայելական Spike հրթիռներն աշխարհի ամենաշատ արտահանվող հակատանկային կառավարվող հրթիռներից մեկն է։ Իսրայելի հակահրթիռային հակաօդային պաշտպանության «Երկաթե գմբեթ» համակարգը աշխարհում հայտնի է դարձել Գազայի հատվածից պաղեստինցի գրոհայինների կողմից արձակված «Qassam», «Գրադ» և Fajr-5 հրթիռների խոցմամբ։ 1973 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմից ի վեր՝ Իսրայելը զարգացրել է հետախուզական արբանյակների ամբողջ ցանց։ «Օֆեկ» ծրագրի հաջողությունն Իսրայելին դարձրել է աշխարհի յոթ երկրներից մեկը, որը կարող է արձակել այդ տեսակի արբանյակներ։

Աշխարհում ընդունված է կարծել, որ Իսրայելը միջուկային զենք ունի, ինչպես նաև զանգվածային խոցման քիմիական և կենսաբանական զենք (համաձայն 1993 թվականի զեկույցներից մեկի)։ Իսրայելը չի ստորագրել Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը և վարում է իր միջուկային ներուժի նկատմամբ դիտավորյալ երկիմաստության քաղաքականություն։ Իսրայելի ռազմածովային ուժերի «Դելֆին» դասի սուզանավերը ենթադրվում է, որ զինված են «Popeye Turbo» հրթիռներով՝ ունենալով երկրորդ հարված հասցնելու հնարավորություն։ 1991 թվականի Ծոցի պատերազմից սկսած, երբ Իսրայելը հարձակման ենթարկվեց «Էլ Հուսեյն» հրթիռներով, Իսրայելի բոլոր տները պետք է ունենան ուժեղացված անվտանգության սենյակ՝ «Մերխավ մուգան», որն անանցանելի է քիմիական և կենսաբանական նյութերի համար։

Իսրայելի հիմնադրումից ի վեր՝ ռազմական ծախսերը կազմել են երկրի համախառն ներքին արդյունքի բավականին խոշոր կտորը։ Այն իր գագաթնակետին հասել է 1975 թվականին, երբ պաշտպանական ծախսերը կազմել էին երկրի ՀՆԱ-ի 30.3%-ը։ 2016 թվականին Իսրայելը, ՀՆԱ-ի համեմատ ռազմական ծախսերի թվով, աշխարհում 6-րդ պետությունն էր։ Այն կազմում է 5.7% և 15-րդը՝ ընդհանուր ռազմական ծախսերով (շուրջ 18 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)։ 1974 թվականից ի վեր Միացյալ Նահանգները տարեկան խոշոր ռազմական օգնություն է տրամադրում Իսրայելին։ 2016 թվականին ստորագրված փոխըմբռնման հուշագրի համաձայն՝ 2018-2028 թվականներին Միացյալ Նահանգները յուրաքանչյուր տարի Իսրայելին է տրամադրում 3,8 միլիարդ ԱՄՆ դոլար կամ Իսրայելի պաշտպանական բյուջեի մոտ 20 %։ 2017 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելը զենքի արտահանմամբ աշխարհում 5-րդ պետությունն է։ Անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ Իսրայելից զենքի արտահանման ցուցանիշները գաղտնի են պահվում։ Խաղաղասիրության համաշխարհային ինդեքսում Իսրայելն զբաղեցնում է ստորին հորիզոնականներից մեկը։ 2021 թվականի դրությամբ՝ 163 երկրների շարքում այս երկիրն զբաղեցրել է 141-րդ հորիզոնականը։

Ոստիկանություն

Իսրայելական ոստիկանության տարբերանշանը

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի ոստիկանություն

Իսրայելական ոստիկանությունը գտնվում է Ներքին անվտանգության նախարարության իրավասության ներքո։ Իսրայելում ոստիկանության հետ կապ հաստատելու համար անհրաժեշտ է ցանկացած հեռախոսից հավաքել 100։

Իսրայելական ոստիկանությունը պրոֆեսիոնալ կազմակերպություն է։ 2014 թվականի դրությամբ՝ ոստիկանությունում աշխատում էր մոտ 35 000 մարդ (նրանցից մոտ 8000-ը սահմանապահ «ՄԱԳԱՎ» ոստիկանության աշխատակիցներ են)։ Բացի այդ, դրա աշխատանքին օգնում են «Քաղաքացիական դրուժինայի» («Միշմար Իզրահի») 7000 կամավորներ։ Բացի ՄԱԳԱՎ-ից, ոստիկանական համակարգում ներառված է նաև «ՅԱՄԱՄ» հակաահաբեկչական ստորաբաժանումը, որն ստեղծվել է 1974 թվականին։ Դրա առջև դրված խնդիրների մեջ են ահաբեկչությունների կանխումը, ահաբեկիչների վնասազերծումը և պատանդների ազատ արձակումը։

Հատուկ ծառայություններ

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի հատուկ ծառայություններ

Իսրայելի անվտանգության ծառայությունների համակարգի մեջ մտնում են. ՇԱԲԱԿ-ը (կամ «Շին-բետ») (եբրայերեն՝ שרות ביטחון כללי‎ Շերուտ Բիտախոն Կլալի, եբրայերեն՝ שב"כ‎ Շաբակ)՝ Իսրայելի ընդհանուր անվտանգության ծառայությունը, ԱՄԱՆ-ը՝ (եբրայերեն՝ אמ"ן‎)՝ Իսրայելի ռազմական հետախուզական վարչությունը և Մոսադը՝ (եբրայերեն՝ המוסד למודיעין ולתפקידים מיוחדים‎, խա-Մոսադ լե մոդին ու-լե-թաֆկիդիմ մեյուխադիմ)՝ հետախուզության և հատուկ առաջադրանքների գործակալությունը, որին հաճախ անվանում են նաև Իսրայելի քաղաքական ոստիկանություն։

ՇԱԲԱԿ-ն զբաղվում է հակաահաբեկչական գործունեությամբ և պատասխանատու է ներքին անվտանգության համար։ Նրա խնդիրների շարքում մտնում են լրտեսության, պետական գաղտնիքի, ահաբեկչության և քաղաքական քայքայիչ գործունեության հակազդումը։ ՇԱԲԱԿ-ի վրա է դրված նաև Իսրայելի վարչապետի և կառավարության մյուս անդամների, պաշտպանական արդյունաբերության օբյեկտների, արտասահմանում Իսրայելի սեփականության հսկողությունը։ Այն նաև իրականացնում է «Էլ Ալ» ազգային ավիափոխադրողի անվտանգության ընդհանուր վերահսկողությունը։

ԱՄԱՆ-ը, որպես Իսրայելի պաշտպանության բանակի ռազմական հետախուզության կառավարման մարմին, զբաղվում է օդային և ռադիոէլեկտրոնային հետախուզությամբ, տեղեկատվություն հավաքում տարբեր երկրներում ռազմական կցորդների և հատուկ նշանակության ստորաբաժանումների օգնությամբ, որոնք գործում են հակառակորդ երկրի թիկունքում։ ԱՄԱՆ-ը պատասխանատու է վարչապետի և կառավարության համար ամենօրյա ազգային ճեպազրույցների պատրաստման համար, իրականացնում է թիրախային հետազոտություններ արաբական հարևան պետությունների վերաբերյալ և իրականացնում ռազմական գործողությունների սկսման հավանականության գնահատում։

Մոսադն Իսրայելի արտաքին հետախուզության ծառայությունն է։ Այն զբաղվում է հետախուզական տվյալների հավաքմամբ և վերլուծությամբ, ինչպես նաև Իսրայելի սահմաններից դուրս գաղտնի հատուկ գործողությունների անցկացմամբ։ Մյուս երկրների հետախուզական ծառայություններից Մոսադի տարբերությունը կայանում է նրանում, որ իսրայելական այս գերատեսչությունն ունի ընդամենը 1200 հաստիքային աշխատակից, ներառյալ տեխնիկական անձնակազմը։

Քաղաքական կուսակցություններ

Իսրայելում կուսակցությունների բաժանումը «ձախերի» և «աջերի» պայմանավորված է մի շարք հիմնարար հարցերի վերաբերյալ դիրքորոշումներով, որոնցից ամենակարևորը, ի տարբերություն եվրոպական երկրների, որտեղ գերակշռում է սոցիալ-տնտեսականը, արտաքին քաղաքականն է (ներառյալ այնպիսի ասպեկտ, ինչպիսին անվտանգ սահմաններն են)։ Սակայն դերակատարություն ունեն նաև պետության և կրոնի հարաբերությունները, էթնիկ առանձին համայնքների իրավունքներն ու պարտականությունները, որի պատճառով Իսրայելի քաղաքական կուսակցությունների շրջանում ավանդաբար տարանջատվում են ոչ միայն ձախերը, աջերը և կենտրոնամետները, այլև կրոնական և արաբական կուսակցությունները։

Մինչև 1977 թվականը Իսրայելի բոլոր կառավարությունները ձևավորում էին ձախ կենտրոնամետ դաշինքներ, որոնց, որպես կանոն, մասնակցում էին նաև կրոնական կուսակցությունները։ 1977 թվականի «ընտրազանգվածի հեղաշրջումից» հետո քաղաքական դաշտում մշտապես ընթանում է «լայն ձախ» և «լայն աջ» դաշինքների մրցակցություն, որոնք հիմնականում կենտրոնացված են, համապատասխանաբար, «Ավոդա» և «Լիկուդ» կուսակցությունների շուրջ, որոնք առավել շատ կենտրոնամետ են, քան նրանց դաշնակիցները։ 1984-1990 թվականներին, երկու դաշինքների ուժերի հավասարության պատճառով, երկիրը կառավարում էին, այսպես կոչված, ազգային միասնության կառավարությունները։ 1996 թվականին ներդրված վարչապետի ուղիղ ընտրության համակարգը, որն իրականացվում էր խորհրդարանական ընտրություններին զուգահեռ, հանգեցրեց «կուսակցական բազմաձևության» (պոլիմորֆիզմ) ուժեղացմանը և Քնեսեթում մանր հատվածային կուսակցությունների և ցանկերի թվաքանակի աճին, որոնցից սկսեցին ավելի շատ կախված լինել խոշոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ կոալիցիաների ձևավորման ժամանակ։ Արիել Շարոնի փորձը ստեղծելու «իշխանության նոր կուսակցություն», որը կմիավորեր չափավոր աջ և ձախ առաջնորդներին, չհաջողվեց։ 2006 թվականի ընտրություններից առաջ ստեղծված «Կադիմա» կուսակցությունն արագորեն վատնեց վստահությունը և արդեն յոթ տարի անց դժվարությամբ հաղթահարեց ընտրական շեմը։

Տնտեսություն

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի տնտեսություն

1950 թվականից սկսած Իսրայելում մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի փոփոխությունը։ Թվերը ներկայացված են 2011 թվականին միջազգային դոլարով գնաճի ճշգրտմամբ։

Ադամանդի փոխանակման թաղամասը Ռամատ Գանում։

Իսրայելը համարվում է Հարավարևմտյան Ասիայի և Միջին Արևելքի տնտեսությամբ և արդյունաբերությամբ ամենազարգացած երկիրը։ Իսրայելի որակյալ համալսարանական կրթությունը և բարձր մոտիվացված ու կրթված բնակչության ձևավորումը մեծապես պատասխանատու են երկրում բարձր տեխնոլոգիաների զարգացման խթանման և արագ տնտեսական զարգացման համար։ 2010 թվականին Իսրայելն անդամակցեց Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը։ 2019 թվականի դրությամբ՝ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի «Համաշխարհային մրցունակության զեկույցում» Իսրայելն զբաղեցրել է 20-րդ հորիզոնականը և 35-րդը՝ Համաշխարհային բանկի «Գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինության ինդեքս»։ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցրել է 5-րդ տեղը բարձր որակավորում ունեցող աշխատողների բաժնով։ Իսրայելի տնտեսական տվյալները ներառում են Իսրայելի տնտեսական տարածքը, ներառյալ Գոլանի բարձրունքները, Արևելյան Երուսաղեմը և Արևմտյան ափի իսրայելական բնակավայրերը։

Թել Ավիվի ֆոնդային բորսան, որի շենքը հարմարեցված է համակարգչային առևտրի համար։ Համակարգերը տեղակայված են ստորգետնյա բունկերում, որպեսզի արտակարգ իրավիճակներում հնարավոր լինի շարունակել բորսայի աշխատանքը։

Չնայած սահմանափակ բնական ռեսուրսներին, վերջին տասնամյակներում գյուղատնտեսական և արդյունաբերական հատվածների զարգացումը Իսրայելին սննդամթերքի տեսանկյունից, բացառությամբ հացահատկի և տավարի մսի, դարձրել է ինքնաբավ։ 2020 թվականին Իսրայել ներկրումն ընդհանուր առմամբ կազմել է 96.5 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, որը ներառում է հումքը, ռազմական սարքավորումները, արտադրական ապրանքները, չմշակված ադամանդը, վառելիքը, հացահատիկը և սպառողական ապրանքները։ Արտահանման հիմնական ուղղություններն են մեքենաներն ու սարքավորումները, ծրագրային ապահովումները, մշակված ադամանդը, գյուղատնտեսական ապրանքները, քիմիկատները, տեքստիլն ու հագուստը։ 2020 թվականին Իսրայելից արտահանումը հասել է 114 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի։ Իսրայելի բանկը պահում է 173 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ոսկու տարադրամային ռեզերվ։ 1970-ական թվականներից սկսած Իսրայելը ռազմական օգնություն, ինչպես նաև տնտեսական աջակցություն է ստացել Միացյալ Նահանգներից։ Տնտեսական աջակցությունը եղել է վարկային երաշխիքների տեսքով, որը ներկայումս կազմում է Իսրայելի արտաքին պարտքի ուղիղ կեսը։ Զարգացած երկրների թվում Իսրայելն ունի արտաքին պարտքի ամենացածր ցուցանիշներից մեկը և պարտատեր է մաքուր արտաքին պարտքի տեսանկյունից, որի պրոֆիցիտը 2015 թվականին կազմել է 69 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից հետո աշխարհում Իսրայելն ունի երկրորդ ամենաշատ թվով ստարտափ ընկերությունները և երրորդն է ԱՄՆ-ից ու Չինաստանից հետո՝ Nasdaq-ում ցուցակագրված ընկերությունների թվով։ Intel-ը և Microsoft-ը իրենց առաջին արտասահմանյան գիտահետազոտական կենտրոնները բացել են հենց Իսրայելում։ Իսրայելում են գտնվում նաև բարձր տեխնոլոգիական այնպիսի կազմակերպությունների գիտահետազոտական կենտրոնները, ինչպիսիք են IBM-ը, Google-ը, Apple-ը, Hewlett-Packard-ը, Cisco-ն, Facebook-ը և Motorola-ն։ 2007 թվականին ամերիկացի գործարար Ուորեն Բաֆեթին պատկանող Berkshire Hathaway ընկերությունը գնեց իսրայելական Iscar ընկերությունը, որը նրա առաջին ձեռքբերումն էր Միացյալ Նահանգներից դուրս։ Գործարքը կազմել էր 4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։

Իսրայելում աշխատանքային շաբաթը ձգվում է կիրակիից մինչև հինգշաբթի (5-օրյա աշխատանքային շաբաթվա դեպքում) կամ մինչև ուրբաթ (6-օրյա աշխատանքային շաբաթվա դեպքում)։ Շաբաթի ծեսով պայմանավորված՝ այն վայրերում, որտեղ ուրբաթ օրն աշխատանքային է, իսկ բնակչության մեծամասնությունը հրեաներ են, ուրբաթ օրը «կարճ աշխատանքային օր է», որը ձմեռային ամիսներին ավարտվում է 14:00-ին, իսկ ամառային ամիսներին՝ 16:00-ին։ Աշխարհի երկրների մեծ մասում մի քանի առաջարկներ են արվել աշխատանքային շաբաթը փոփոխելու և կիրակի օրը ոչ աշխատանքային դարձնելու ուղղությամբ՝ միաժամանակ մյուս օրերին մեծացնելով աշխատաժամանակը կամ որպես աշխատանքային օր ուրբաթ օրը փոխարինելով կիրակի օրվամբ։

Գյուղատնտեսություն

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի գյուղատնտեսություն

ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության համաշխարհային փաստերի գրքի համաձայն՝ Իսրայելում գյուղատնտեսությամբ զբաղվում է աշխատունակ բնակչության 1,1 %-ը, սակայն նրանք 93 %-ով ապահովում են Իսրայելի սննդի պահանջները։ Իսրայելը ներկրում է հացահատկի որոշ տեսակներ և ձիթատու մշակաբույսեր, միս, սուրճ, կակաո և շաքար։ Ընդ որում, սեփական գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի էական մասն Իսրայելն արտահանում է (2005 թվականին գյուղատնտեսությանը բաժին է ընկել երկրի ապրանքային արտահանման ընդհանուր արժեքի 2,4 %-ը)։ Տարբեր գնահատականներով, յուրաքանչյուր իսրայելցի, որն զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ, կարող է կերակրել իր 50-ից մինչև ավելի քան 90 հայրենակիցներին։

Գյուղատնտեսական արտադրանքի մոտ 80 %-ն արտադրվում է երկու տիպի տնտեսություններում՝ կիբուցներում և մոշավներում (խառը տիպի տնտեսվարմամբ կոպերատիվ գյուղեր)։ Գյուղատնտեսության ամենակարևոր ճյուղերն են ցիտրուսային մշակաբույսերի, բանջարեղենի, բամբակի, տավարի մսի, թռչնի մսի, կաթի արտադրությունը։

Իսրայելի ցորենի արտերից մեկը։

1950-1990-ական թվականների կեսերին Իսրայելում տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական հողերի տարածքների էական ընդլայնում, այդ թվում ոռոգելի (1990-ական թվականներին այն հասել էր 455 հազար հեկտարի)։ Ընդ որում, 1952-1984 թվականների միջակայքում գյուղատնտեսական արտադրության ծավալները շուրջ ութ անգամ մեծացել են։ Մեծ ծավալներով աճեցվում է բամբակ, գետնանուշ, արևածաղիկ, ցորեն, ցիտրուսային մշակաբույսեր (մեծ մասն արտահանվում է), լոլիկ, կարտոֆիլ։ Գյուղատնտեսական հատվածին բաժին է հասնում Իսրայելում ջրի կիրառման ավելի քան 60 %-ը։

2010 թվականին Իսրայելում կաթի արտադրության ընդհանուր ծավալները կազմել են 1,304 միլիարդ լիտր, իսկ 2014 թվականին՝ 1,523 միլիարդ լիտր։ Իսրայելական կովերը տարեկան միջինում տալիս են 12083 լիտր կաթ (2014 թվականի տվյալներով), ինչը գերազանցում է ամերիկյան (տարեկան՝ 9331 լիտր) և եվրոպական (2009 թվականի տվյալներով՝ 6139 լիտր) կովերի կաթնատվության միջին ցուցանիշները։ Իսրայելում տարեկան ռեկորդային կաթնատվությունը կազմում է 18900 լիտր՝ 5 % յուղայնությամբ։ Չնայած Իսրայելի երկու խոշորագույն կրոնները՝ հուդայականությունն ու իսլամն արգելում են խոզի մսի կիրառումը, երկրում արդյունաբերական մասշտաբներով գոյություն ունի խոզաբուծություն։ 2010-ական թվականների սկզբին Միզրա և Լախավ կիբուցներից յուրաքանչյուրում կար 10 000 գլուխ անասուն։

Գիտություն և տեխնոլոգիա

Հիմնական հոդվածներ՝ Գիտությունը և տեխնոլոգիան Իսրայելում և Իսրայելական հայտնագործությունների և բացահայտումների ցանկ

Մաթամ գիտահետազոտական համալիրը Հայֆայում։ Հայտնի է նաև որպես «Իսրայելի սիլիկոնային հովիտ» անվամբ։

Իսրայելում ծրագրային ապահովման, հաղորդակցության և կենսաբանության ոլորտներում առաջադեմ տեխնոլոգիաների զարգացումը նպաստել է Սիլիկոնային հովտի հետ համեմատությունների իրականացմանը։ ՀՆԱ-ի տոկոսներով՝ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը հետազոտությունների և մշակումների վրա իրականացրած ծախսերի գծով։ 2021 թվականի դրությամբ՝ Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսում զբաղեցրել է 15-րդ հորիզոնականը, այն դեպքում, երբ 2019 թվականին զբաղեցրել էր 10-րդ հորիզոնականը, իսկ նույն 2019 թվականին Bloomberg-ի ինովացիոն ինդեքսում զբաղեցրել 5-րդ հորիզոնականը։ 10 000 աշխատողի հարաբերակցությամբ Իսրայելն ունի 140 գիտնական, տեխնիկ և ինժեներ, ինչն աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշն է։ Համեմատության համար, Միացյալ Նահանգներում այդ թիվը կազմում է 85։ Սկսած 2004 թվականից՝ Իսրայելը տվել է նոբելյան մրցանակակիր ութ գիտնական և բնակչության մեկ շնչի հաշվով գիտական աշխատանքների ամենաբարձր ցուցանիշ ունեցող երկրների թվում է։ 2000 թվականից սկսած Իսրայելն աշխարհում առաջինն է ցողունային բջիջների թվով մեկ շնչին բաժին ընկնող գիտական աշխատությունների թվով։ Համակարգչային գիտությունների (Տեխնիոնը և Թել Ավիվի համալսարանը), մաթեմատիկայի (Երուսաղեմի հրեական համալսարան) և քիմիայի (Վեյցմանի ինստիտուտ) ոլորտներում իսրայելական համալսարանները աշխարհի թոփ 50 համալսարանների թվում են։

2012 թվականին Ֆուտրոնի տիեզերական մրցունակության ինդեքսում Իսրայելն զբաղեցնում էր 9-րդ հորիզոնականը։ Իսրայելի տիեզերական գործակալությունը համակարգում է Իսրայելի գիտական և առևտրային նշանակություն ունեցող տիեզերական գիտական ծրագրերը և նախագծել ու կառուցել է առնվազն 13 առևտրային, հետազոտական և լրտեսական արբանյակ։ Իսրայելի արբանյակների մի մասը աշխարհի ամենազարգացած տիեզերական համակարգերի թվում են։ Shavit 2-ը կրող հրթիռ է, որն արտադրվել է Իսրայելում՝ ցածր մերձերկրային ուղեծիր փոքր արբանյակներ արձակելու համար։ Այն առաջին անգամ արձակվել է 1988 թվականին՝ Իսրայելը դարձնելով ութերորդ պետությունը, որն արբանյակ է արձակել դեպի տիեզերք։ 2003 թվականին Իլան Ռամոնը դարձել էր Իսրայելի առաջին տիեզերագնացը՝ դառնալով STS-107-ի առաջատար մասնագետը։

Իսրայելում ջրի շարունակվող պակասը խթանել է ջրի ռացիոնալ օգտագործման ու պահպանման տեխնոլոգիաների մշակմանը և Իսրայելում ստեղծվել է գյուղատնտեսության ժամանակակից լուծումներից մեկը՝ կաթիլային ոռոգումը։ Իսրայելը նաև ջրի աղազերծման և ջրի վերամշակման տեխնոլոգիական առաջամարտիկներից մեկն է։ Սորեկ աղազերծման կայանն աշխարհում ծովային ջրի աղազերծման համար հակադարձ ճնշման ամենախոշոր կայանն է։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելի աղազերծման ծրագիրն ապահովում էր Իսրայելի խմելու ջրի մոտավորապես 35 %-ը, 2015 թվականին այն հասել էր 40 %-ի, իսկ 2050 թվականին նախատեսվում է, որ այդ թիվը կհասնի 70 %-ի։ 2015 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելի տնային տնտեսությունների, գյուղատնտեսության և արտադրության համար նախատեսված ջրի 50 %-ից ավելին արհեստականորեն արտադրված էր։ Այս երկիրն ամեն տարի ընդունում է Ջրային տեխնոլոգիաների և շրջակա միջավայրի վերահսկողության ցուցահանդես-կոնֆերանսը (WATEC), որը հազարավոր մարդկանց ներգրավում է ողջ աշխարհից։ 2011 թվականին իսրայելական ջրային տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունն արժեցել է տարեկան մոտ 2 միլիարդ դոլար, իսկ ապրանքների և ծառայությունների տարեկան արտահանումը հաշվարկվել է տասնյակ միլիոնավոր դոլարներ։ Հետադարձ ճնշման տեխնոլոգիաներում իրականացված նորարարությունների արդյունքում՝ Իսրայելն առաջիկա տարիներին կարող է դառնալ ջրի արտահանման ցանց։

Աշխարհի ամենամեծ արևային պարաբոլային ռեֆլեկտորը Բեն Գուրիոն արևային էներգիայի ազգային կենտրոնում։

Իսրայելը յուրացրել է արևային էներգիան։ Իսրայելցի ինժեներները գտնվում են արևային էներգիայի տեխնոլոգիաների առաջնագծում, իսկ արևային էներգիայի արտադրությամբ զբաղվող ընկերությունների ծրագրերը գործում են ողջ աշխարհում։ Իսրայելի տների մոտ 90 %-ն արևային էներգիան կիրառում են տաք ջրի համար, ինչը բնակչության մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում։ Պետական պաշտոնյաների պնդմամբ՝ ամեն տարի երկիրը խնայում է իր էլեկտրականության սպառման 8 %-ը, քանի որ ջեռուցման մեջ կիրառվում է արևային էներգիան։ Արևային ճառագայթման տարեկան բարձր ինտենսիվությունն իր աշխարհագրական լայնության վրա իդեալական պայմաններ է ստեղծում Նեգև անապատում արևային էներգիայի ոլորտում հետազոտությունների և մշակումների արդյունաբերության համար։ Իսրայելն ունի ժամանակակից էլեկտրական մեքենաների համար նախատեսված ենթակառուցվածքներ, ներառյալ երկրի ողջ տարածքում լիցքավորման կայաններ, որոնք օգտագործվում են նաև ավտոմոբիլային մարտկոցների փոխարինման համար։ Բավականին երկար ժամանակ կարծիք կար, որ այս հանգամանքը կարող է կրճատել Իսրայելի նավթային կախվածությունը և իսրայելցի հարյուրավոր վարորդների համար նվազեցրել վառելիքի գները, որոնք օգտագործում են միայն էլեկտրական մարտկոցներով մեքենաներ։ Իսրայելական այս մոդելն ուսումնասիրվել է մի շարք երկրների կողմից և իրագործվել Դանիայի և Ավստրալիայի կողմից։ Այդուհանդերձ, Իսրայելում էլեկտրական մեքենաների արտադրությամբ զբաղվող «Better Place» ընկերությունը փակվեց 2013 թվականին։

Հեռախոսային կապ և ինտերնետ

Հիմնական հոդվածներ՝ Հեռախոսահամարներն Իսրայելում և Համացանցը Իսրայելում

Իսրայելի կապի նախարարությունը համարվում է կապի ոլորտում գործող բոլոր կազմակերպությունների գործունեության կարգավորողը։ IP-հասցեների բաշխումը, .il դոմեյնային անվան սպասարկումը և այլ գործառնություններ իրականացվում է Իսրայելական ինտերնետ ասոցիացիայի կողմից։

2016 թվականին Իսրայելում մալուխային հեռախոսակապի ծառայությունների հիմնական զանգվածը տրամադրվում էր երկու ընկերությունների՝ «Bezeq»-ի և Hot Telecommunications Systems-ի կողմից, իսկ մոբայլ հեռախոսակապի ծառայությունները՝ հինգ ընկերությունների։ 2017 թվականի դրությամբ՝ երկրում բջջային հեռախոսակապից օգտվում էր 10,54 միլիոն բաժանորդ (1,27 բաժանորդ Իսրայելի յուրաքանչյուր բնակչին) և մալուխային հեռախոսակապի՝ 3,24 միլիոն բաժանորդ։ Իսրայելում հեռախոսային բոլոր համարները յոթանիշ են, որոնց նախորդում է տեղական հեռախոսակոդը (02՝ Երուսաղեմ, 04՝ Հայֆա, 09՝ Շարոն և այլն) կամ էլ բջջային կապի հեռախոսակոդով (050, 052 և այլն)։

Իսրայելում առկա է ՏՏ զարգացած արդյունաբերություն, իսկ այդ երկրի բնակչությունը համարվում է աշխարհում տեխնոլոգիապես ամենագրագետներից մեկը։ 2008 թվականին Իսրայելն աշխարհում զբաղեցրել է երկրորդ հորիզոնականը՝ բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող ինտերնետին հասանելիություն ունեցող համակարգիչների թվով։ 2014 թվականին ինտերնետ բաժանորդների թիվը գնահատվում էր մոտ 2 միլիոն, իսկ օգտատերերի թիվը՝ 5,6 միլիոն մարդ։ Այդ ժամանակ ինտերնետ-նավարկման արագությունը միջինում կազմում էր 40 մբ/վ։ Յուրաքանչյուր ընտանիքում միջինում համացանցին միացած էր 5 սարքավորում։ Օգտատերերի 45 %-ը ձայնա- և տեսաֆայլները պահում էին արտաքին սերվերներում և կրիչներում։ 2017 թվականի կեսերին Իսրայելում ինտերնետ օգտատերերի թիվը գնահատվում էր 6,6 միլիոն մարդ կամ Իսրայելի ընդհանուր բնակչության 80 %-ը։

Տրանսպորտ

Հիմնական հոդված՝ Տրանսպորտը Իսրայելում

Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը

Իսրայելն ունի 19,224 կիլոմետր հարթ ճանապարհ և շուրջ 3 միլիոն տրանսպորտային միջոց։ Իսրայելում 1000 մարդուն բաժին է հասնում 365 տրանսպորտային միջոց, ինչը համեմատաբար ցածր է ցուցանիշ է զարգացած մյուս երկրների համեմատ։ Պլանավորված երթուղիներում Իսրայելն ունի 5 715 ավտոբուս, որոնք շահագործվում են տարբեր փոխադրողների կողմից։ Դրանցից ամենամեծն ու ամենահինը Egged ընկերությունն է, որն սպասարկում է երկրի մեծ մասը։ Երկաթուղու ընդհանուր երկարությունը կազմում է 1,277 կիլոմետր, որի սպասարկումն իրականացվում է Իսրայելի երկաթուղիներ պետական ընկերության կողմից։ 1990-ական թվականների կեսերից իրականացվող ներդրումային խոշոր ծրագրերի արդյունքում՝ Իսրայելում ավելացել է մարդատար գնացքներից տարեկան օգտվող ուղևորների թիվը։ Եթե 1990 թվականին այն կազմում էր 2,5 միլիոն, ապա 2015 թվականին այդ թիվը հասել է 53 միլիոնի։ Տարեկան երկաթուղով փոխադրվում է նաև 7.5 միլիոն տոննա բեռ։

Իսրայելում կա միջազգային երկու օդանավակայան՝ Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը, որը միջազգային ավիափոխադրումների համար երկրի գլխավոր հաբն է և գտնվում է Թել Ավիվի մոտ ու Ռամոն օդանավակայանը, որն սպասարկում է Իսրայելի ծայր հարավում գտնվող Էյլաթ նավահանգստային քաղաքը։ Բացի այդ, երկրում կան նաև ներքին թռիչքների համար նախատեսված փոքր օդակայաններ։ Իսրայելի խոշորագույն Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը 2015 թվականին սպասարկել է ավելի քան 15 միլիոն մարդու։ Միջերկրական ծովի ափին գտնվող Հայֆայի նավահանգիստը երկրի ամենահին և ամենամեծ նավահանգիստն է, մինչդեռ Աշդոդի նավահանգիստն այն քիչ թվով խորջրյա նավահանգիստներից մեկն է, որը կառուցված է բաց ծովում։ Փոխարենը Էյլաթի նավահանգիստն ավելի փոքր է և գտնվում է Կարմիր ծովի ափին։ Այն մեծապես կիրառվում է Հեռավոր Արևելքի երկրների հետ առևտրի համար։

Փոստային կապ

Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի փոստի և փոստային նամականիշների պատմություն

Իսրայելում փոստային կապն իրականացվում է «Դոար Իսրաէլ» («Իսրայելի փոստ») պետական ընկերության (2006 թվականի մարտին Կապի նախարարությանը կից փոստային վարչությունը (Ռեշուտ խա-դոար) վերակազմակերպվեց որպես պետական ընկերություն), ինչպես նաև փոստային մասնավոր գործակալությունների և առաքման ընկերությունների միջոցով։ Զանգվածային առաքման պետական մենաշնորհը վերացվել է 2007 թվականին փոստային բարեփոխումների շրջանակներում, սակայն «Դոար Իսրաէլը» դրանից հետո ևս վերահսկում է փոստային ծառայությունների շուկայի մեծ մասը։ Ինքնածախսածածկմանն անցումը հանգեցրեց հաստիքների կրճատմանն ու ընկերության աշխատանքի ընդհանուր վատացմանը։ Արդյունքում, 2018 թվականին մշակվել է դրա մասնակի մասնավորեցման նախագիծը։

Զբոսաշրջություն

Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունն Իսրայելում

Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի և Պաղեստինի հնավայրերի ցանկ

Էյն Բոկեկ հանգստավայրը Մեռյալ ծովի ափին։

Զբոսաշրջությունը, հատկապես կրոնական զբոսաշրջությունը, Իսրայելի տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկն է՝ շնորհիվ երկրի չափավոր կլիմայի, լողափերի, հնագիտական, պատմական և բիբլիական օբյեկտների, ու եզակի աշխարհագրության, ինչը ևս գրավիչ է զբոսաշրջիկների համար։ Իսրայելի անվտանգության խնդիրներն իրենց ազդեցությունն են ունեցել զբոսաշրջության վրա, սակայն ժամանող զբոսաշրջիկների թիվը գնալով աճում է։ 2017 թվականին Իսրայել է այցելել ռեկորդային 3,6 միլիոն զբոսաշրջիկ, ինչը 25 %-ով ավելի շատ է, քան 2016 թվականին։ Այն 20 միլիարդ շեկել է ապահովել իսրայելական տնտեսության համար։

Էներգիա

Հիմնական հոդված՝ Էներգիան Իսրայելում

Իսրայելը 2004 թվականից իր ծովային գազի հանքավայրերից սկսել է բնական գազ արդյունահանել։ 2005-2012 թվականներին այս երկիրը գազը էր ներկրում Եգիպտոսից՝ ալ Արիշ-Աշկելոն գազատարի միջոցով, որը դադարեցվել էր 2011-2014 թվականներին եգիպտական ճգնաժամի պատճառով։ 2009 թվականին իսրայելական ափի մոտ հայտնաբերվեց Իսրայելի բնական գազի հանքավայրերից մեկը՝ Թամարը։ Բնական գազի երկրորդ հանքավայրը՝ Լևիաթանն էլ հայտնաբերվեց 2010 թվականին։ Այդ երկու հանքավայրերում բնական գազի պաշարները (Լևիաթանն ունի մոտ 19 տրիլիոն խորանարդ ֆուտ) կարող են ավելի քան 50 տարի ապահովել Իսրայելի էներգիայի պահանջները։ 2013 թվականին Թամար հանքավայրից Իսրայելն սկսեց բնական գազի առևտրային արտադրությունը։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելը տարեկան արտադրել է մոտ 7,5 միլիարդ խորանարդ մետր բնական գազ։ 2016 թվականի սկզբի դրությամբ Իսրայելն ուներ բնական գազի շուրջ 199 միլիարդ խորանարդ մետր հաստատված պաշար։

Ketura Sun-ն Իսրայելի առաջին մասնավոր արևային կայանն է։ Կառուցվելով 2011 թվականի սկզբին Կետուրա կիբուցում Arava Power Company-ի կողմից՝ Ketura Sun-ը ծածկում է 20 ակր տարածք և արտադրում 4,95 մեգավատտ հզորությամբ կանաչ էներգիա։ Կայանը բաղկացած է 18,500 ֆոտովոլտային պանելներից, որոնք արտադրվել են Suntech-ի կողմից, ինչն էլ իր հերթին տարեկան արտադրում է մոտ 9 գեգավատտ/ժամ էլեկտրաէներգիա։ Հաջորդ 20 տարիների ընթացքում հանքավայրում կարտադրվի շուրջ 125 հազար մետրիկ տոննա ածխաթթու գազ։ Կայանը շահագործման է հանձնվել 2011 թվականի հունիսի 15-ին։ 2012 թվականի մայիսի 22-ին Arava Power Company-ն հայտարարել էր, որ կնախաձեռնի լրացուցիչ 8 նախագիծ, որով Արավայում և Նեգավում կկառուցվեն արևային նոր կայաններ՝ ընդհանուր 780 միլիոն շեկել կամ մոտ 204 միլիոն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ։

Անշարժ գույք

Իսրայելում բնակարանների գները դասվում են Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ երկրների թոփ եռյակում։ 2022 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելում կա մոտ 2,7 միլիոն անշարժ գույքի միավոր, որը տարեկան միջինում ավելանում է մոտ 50 000-ով։ Այդուհանդերձ, բնակարանային պահանջարկը գերազանցում է առաջարկին։ 2021 թվականի դրությամբ՝ այդ տարբերությունը կազմել է մոտ 200 000 բնակարան, ինչի հետևանքով բնակարանային գները թանկանում են։ Միայն 2021 թվականի դրությամբ՝ բնակարանային գներն աճել են 5,6 %-ով։ Բարձր գներն իսրայելցիներին չեն կանգնեցնում նոր անշարժ գույք ձեռքբերելու մտադրությունից։ 2021 թվականին իսրայելցիները ռեկորդային 116,1 միլիարդ շեկելի հիփոթեքային վարկեր են վերցրել, ինչը 50 %-ով ավելին է, քան 2020 թվականին։

Ֆինանսական հատված և առևտուր

Իսրայելն Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ է, ինչպես նաև ազատ առևտրի պայմանագրեր ունի Եվրամիության և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ։ Դա փոխհատուցում է մերձավորարևելյան բազմաթիվ շուկաներ հասանելիության բացակայությանը։ Երկար տարիներ իսրայելական տնտեսության հիմնական խնդիրը հանդիսանում է բացասական առևտրային հաշվեկշիռը, այսինքն Իսրայել ներմուծումն ավելին է, քան արտահանումը։ 1990-ական թվականներից սկսած արտահանումը խիստ դիվերսիֆիկացված է։

ԱՄՆ ԿՀՎ փաստերի համաշխարհային գրքի գնահատմամբ՝ 2017 թվականի վերջին Իսրայելի արտաքին պարտքը գերազանցել է 88 միլիարդ դոլարը։ Միևնույն ժամանակահատվածում այդ երկրի ոսկու տարադրամային ռեզերվը կազմել է 113 միլիարդ դոլար։

Չնայած Թել Ավիվում արժեթղթերի առք ու վաճառքն սկսվել է դեռևս 1935 թվականից, մինչև Իսրայել Պետության ստեղծումը, առաջին և 2020-ական թվականների դրությամբ միակ հարթակը Թել Ավիվի ֆոնդային բորսան է։ Արժեթղթերի առք ու վաճառքի այս հարթակն ստեղծվել է 1953 թվականին։

Բանկեր

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի բանկային համակարգ

Վարկաբանկային համակարգը գլխավորում է Իսրայելի բանկը, որը հիմնադրվել է 1954 թվականին։ 1990-ական թվականների վերջին կառավարությունն իրականացրել է երկրի երեք խոշորագույն բանկերի մասնավորեցման գործընթաց։ Այդ բանկերն էին «Բանկ Լեումի լե Իսրայելը», «Բանկ Ապոալիմը» և «Բանկ Դիսկոնտ լե Իսրայելը»։ 2022 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելում կան բազմաթիվ առևտրային, հիփոթեքային և ներդրումային բանկեր, որոնք ինչպես տեղական բանկեր են, այնպես էլ արտասահմանյան բանկերի մասնաճյուղեր։ Իսրայելի բանկային համակարգին բնորոշ է մասնագիտացման բարձր մակարդակը։

Իսրայելի բանկի համաձայն՝ երկրի տարածքում պաշտոնապես իրենց գործունեությունն են ծավալում արտասահմանյան բանկերի և ֆինանսական խմբերի ներկայացուցչությունները։ Դրանցից մի քանիսն ունեն լիարժեք բանկերի կարգավիճակ և հաճախորդներին մատուցում են բանկային ծառայությունների ամբողջական ցուցակ։ Մյուսներն ունեն առևտրային, արդյունաբերական կամ ներդրումային բանկերի կարգավիճակ, այդ իսկ պատճառով նրանց կողմից մատուցվող ծառայությունները սահմանափակ են և նեղ պրոֆիլային։

Արժույթ

Հիմնական հոդված՝ Նոր իսրայելական շեկել

Նոր տեսակի 200-շեկելանոց թղթադրամը (դեկտեմբեր, 2015 թվական)։

1985 թվականից ի վեր Իսրայելի Պետության արժույթը նոր իսրայելական շեկելն է (եբրայերեն՝ שקל חדש‎, շեկել խադաշ, անգլ.՝ New Israeli Sheqel)։ Խորհրդանշանները՝ ₪, NIS, համաձայն ISO-4217 հաշվեցուցակի՝ ILS։ 2003 թվականի հունվարի 1-ից նոր շեկելը հանդիսանում է ազատ փոխարկելի արժույթ։ 2008 թվականի մայիսի 26-ից նոր իսրայելական շեկելը, ազատ փոխարկելի մի քանի այլ արժույթների հետ միասին, կիրառվում է միջազգային միջբանկային CLS համակարգի հաշվարկներում։

2017 թվականի վերջին Իսրայելում կանխիկ գումարի շրջանառությունը կազմել է մոտ 82 միլիարդ շեկել։ Տարածված է, ինչպես միջազգային, այնպես էլ տեղական «Իսրաքարտ» ընկերության կրեդիտ քարտերի օգտագործումը, որոնք կիրառելի չեն արտասահմանում կամ առցանց խանութներում վճարումներ անելու համար (թողարկվել է մոտ կես միլիոն այդպիսի քարտ)։ Իսրայելի բանկը, անվտանգության միջազգային չափանիշներին համապատասխանության շրջանակներում, երկրի մասնավոր ողջ ոլորտին 2019 թվականից պարտավորեցրել է օգտագործել տերմինալներ, որոնք կարող են կարդալ EMV չիպեր։

Արտաքին տնտեսական հարաբերություններ

Իսրայելական արտադրանքի արտահանման ամենամեծ բաժինը հասնում է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին (2017 թվականի դրությամբ՝ 28,8%), Հոնկոնգին (7%), Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանը (5,4%) և Բելգիային (4,5 %)։ Դեպի Իսրայել արտադրանքի ներկրման առաջատարներն են ԱՄՆ-ն (2017 թվականի դրությամբ՝ 11,7%), Չինաստանը (9,5%), Շվեյցարիան (8%) և Գերմանիան (6,8%)։ Ներկրման ցուցանիշներում Մեծ Բրիտանիայի և Բելգիայի բաժինը կազմում է մոտ 6-ական %։ Ընդհանուր առմամբ 2017 թվականին ներկրվող ապրանքների և ծառայությունների արժեքը կազմել է 66,76 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Նույն տարվա ընթացքում արտահանման ընդհանուր ցուցանիշները կազմել են 64,54 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։

Իսրայելական արտահանման հիմնական բաղադրիչներն են տեխնիկան և սարքավորումները, ծրագրային ապահովումները, ադամանդը և քիմիական նյութերը։ Իսրայելի եկամտի ամենամեծ աղբյուրներից մեկն սպառազինության և պաշտպանական տեխնիկայի արտահանումն է։ Խաղաղության խնդիրների ուսումնասիրության Ստոկհոլմի ինստիտուտի տվյալներով՝ 2017 թվականին այդ երկիրն աշխարհում սպառազինության արտահանման հնգյակի կազմում է եղել՝ զիջելով միայն ԱՄՆ-ին, Ռուսաստանին, Ֆրանսիային և Գերմանիային։

Իսրայելի ներկրման հիմնական բաղադրիչներն են հումքը, վառելիքը, գյուղատնտեսական արտադրանքը (մասնավորապես՝ հացահատիկ), չմշակված ալմաստը և սպառազինությունը։ Լինելով սպառազինության խոշորագույն արտահանողներից մեկը՝ Իսրայելը միևնույն ժամանակ մտնում է նաև դրա հիմնական ներկրողների շարքում՝ 2017 թվականին աշխարհում զբաղեցնելով 18-րդ հորիզոնականը։ Իսրայել զենքի մատակարարման հիմնական երկրներն են ԱՄՆ-ն, Կանադան, Գերմանիան և Իտալիան։

Ժողովրդագրություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի բնակչություն և Իսրայելցիներ

Իսրայելի բնակչության բուրգը

2021 թվականի օգոստոսի 31-ի դրությամբ Իսրայելի բնակչությունը գնահատվում էր 9 393 500 մարդ։ 2019 թվականին բնակչության 74,2%-ը կազմում էին հրեաները, 20,9%-ը՝ արաբները, 4,8%-ը՝ ոչ արաբ քրիստոնյաները և մարդիկ, որոնք կրոն չունեին։ Վերջին տասնամյակի ընթացքում մեծ թվով ներգաղթյալ աշխատողներ են Ռումինիայից, Թաիլանդից, Չինաստանից, Աֆրիկայից և Հարավային Ամերիկայից բնակություն հաստատել Իսրայելում։ Վերջիններիս ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ, քանի որ շատերն անօրինական են ապրում երկրում, բայց մոտավոր քանակը տատանվում է 166 000-203 000-ի միջև։ 2012 թվականի հունիսի դրությամբ մոտավորապես 60 000 աֆրիկացի ներգաղթյալ է բնակություն հաստատել Իսրայելում։ Իսրայելցիների մոտ 92%-ը բնակվում է քաղաքային բնակավայրերում։ Իսրայելի պաղեստինցիների 90%-ը բնակվում է հիմնականում Գալիլեա, Եռանկյունի և Նեգև շրջանների 139 խիտ բնակեցված քաղաքներում և գյուղերում, իսկ մնացած 10%-ը՝ այլ քաղաքներում և շրջաններում։ 2016 թվականին Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության հրապարակած տվյալներով իսրայելցիների կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը 82,5 տարի է, ինչն աշխարհում վեցերորդ ցուցանիշն է։ Իսրայելի արաբների կյանքի ակնկալվող տևողությունը 3-4 տարով քիչ է, սակայն աշխարհի արաբների և մուսուլմանների հետ համեմատած՝ կրկին ամենաբարձրն է։

1948–2015 թվականների ներգաղթն Իսրայել։ Ամենաբարձր ցուցանիշները եղել են 1949 և 1990 թվականներին։

Իսրայելը հիմնադրվել է որպես հրեա ժողովրդի հայրենիք և հաճախ է վկայակոչվում որպես Հրեական պետություն։ Երկրի Վերադարձի օրենքով բոլոր հրեաները և հրեական ծագում ունեցող անձինք Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալու իրավունք ունեն։ 1948 թվականից ի վեր Իսրայելի բնակչությունը մոտավորապես նույնն է կամ աճել է՝ համեմատած զանգվածային ներգաղթ ունեցած այլ երկրների հետ։ Իսրայելից հրեաների գաղթը (որը երբայերեն կոչվում է երիդա) հիմնականում Միացյալ Նահանգներ և Կանադա, ժողովրդագիրները գնահատում են սակավաթիվ, սակայն Իսրայելի նախարարները հաճախ են այն համարում Իսրայելի ապագային ուղղված լուրջ սպառնալիք։

Բնակչության 3/4-ը հրեաներ են, որոնք տարբեր հրեական ծագում ունեն։ Իսրայելի հրեաների 75%-ը ծնվել է Իսրայելում, 16%-ը ներգաղթյալներ են Եվրոպայից և Հյուսիսային ու Հարավային Ամերիկայից, իսկ 7%-ը՝ Ասիայից և Աֆրիկայից (ներառյալ՝ Արաբական աշխարհը)։ Եվրոպայից և նախկին Խորհրդային Միությունից գաղթած հրեաներն ու նրանց սերունդները՝ ներառյալ աշկենազները, կազմում են հրեա իսրայելցիների մոտ 50%-ը։ Հրեա բնակչության մյուս մասը կազմում են այն հրեաները, որոնք գաղթել են արաբական և մուսուլմանական երկրներից ու նրանց սերունդները՝ ներառյալ միզրահիմները և սեֆարդիները։ Հրեաների միջև խառը ամուսնությունների ցուցանիշը գերազանցում է 35%-ը և վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ սեֆարդիների և աշկենազների խառնամուսնությունից ծնված իսրայելցիների թիվն ամեն տարի աճում է 0,5%-ով. ներկայումս դպրոցականների ավելի քան 25%-ը սերում է այս երկու համայնքից։ Իսրայելցիների մոտ 4%-ը (300 000), որոնք էթնիկապես բնորոշվում են որպես «այլք», հրեական ծագումով ռուս սերունդներ են կամ ընտանիքներ են, որոնք ըստ ռաբունիական օրենքի՝ հրեա չեն համարվում, սակայն Վերադարձի օրենքով կարող են Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալ։

Կանաչ գծից այն կողմ բնակվող իսրայելցիների ընդհանուր թիվն ավելի քան 600 000 է (հրեական ծագում ունեցող իսրայելցիների ≈10%-ը)։ 2016 թվականին 399 300 իսրայելցի է բնակվել Արևմտյան ափի բնակավայրերում՝ այդ թվում նրանք, ովքեր բնակվել են այդտեղ նաև նախքան Իսրայել պետության ստեղծումը և վերաբնակվել են Վեցօրյա պատերազմից հետո այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են Հեբրոնը և Գուշ Էցիոնը։ Բացի Արևմտյան ափի բնակավայրերը, ավելի քան 200 000 հրեա է բնակվում Արևելյան Երուսաղեմում, 22000 էլ՝ Գոլանի բարձունքներում։ Մոտավորապես 7800 իսրայելցի է բնակվել Գազայի հատվածի բնակավայրերում (հայտնի են Գուշ Կատիֆ անվամբ) նախքան իշխանությունների կողմից տարհանվելը՝ որպես իրենց 2005 թվականի անջատման պլանի մաս։

Իսրայելի արաբները (ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմի և Գոլանի բարձունքների արաբ բնակչությունը) կազմում են բնակչության 21,1%-ը կամ 1 995 000 մարդ։ 2017 թվականին հեռախոսով անցկացված հարցման արդյունքում Իսրայելի արաբ քաղաքացիների 40%-ը նույնականացվել է որպես «Իսրայելի արաբ» կամ «Իսրայելի արաբ քաղաքացի», 15%-ը՝ որպես «պաղեստինցիներ», 8,9%-ը՝ որպես «Իսրայելի պաղեստինցի» կամ «Իսրայելի պաղեստինցի քաղաքացի», իսկ 8,7%-ը՝ որպես «արաբ»։ Իսրայելի արաբների 60%-ը դրական է վերաբերվում պետությանը։

Քաղաքային մեծ բնակավայրեր

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի քաղաքների ցանկ

Թել Ավիվի համայնապատկեր

Իսրայելը չորս մեծ մետրոպոլիս ունի՝ Գուշ Դանը (Թել Ավիվի մետրոպոլիս, բնակչությունը՝ 3 854 000), Երուսաղեմի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 1 253 900), Հայֆայի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 924 400) և Բեեր Շևայի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 377 100)։

Իսրայելի ամենամեծ քաղաքը՝ բնակչությամբ և տարածքով, Երուսաղեմն է. 125 կմ² տարածքում բնակվում է 936 425 մարդ։ Իսրայելի իշխանությունները Երուսաղեմի վիճակագրության մեջ ներառում են նաև Արևելյան Երուսաղեմի բնակչությունն ու տարածքը, որը հիմնականում համարվում է Պաղեստինի տարածք՝ բռնազավթված Իսրայելի կողմից։ Իսրայելի հաջորդ երկու մեծ քաղաքներն են Թել Ավիվը և Հայֆան՝ համապատասխանաբար 460 613 և 285 316 բնակչությամբ։ Բնեյ Բրակ քաղաքն Իսրայելի ամենախիտ բնակեցված քաղաքն է և աշխարհի տասն ամենախիտ բնակեցված քաղաքներից մեկը։

Իսրայելն ունի 16 քաղաք, որոնց բնակչությունը 100 000-ից ավել է։ Ընդհանուր առմամբ Իսրայելի բնակավայրերից 77-ին Ներքին նախարարությունը շնորհել է քաղաքի կարգավիճակ, որոնցից չորսը գտնվում է Արևմտյան ափին։ Նախագծվել է ևս երկու քաղաք. Կասիֆը, որը պետք է կառուցվի Նեգևում և Հարիշը, որը փոքր քաղաք է և 2015 թվականից ընդլայնվում է, որպեսզի դառնա մեծ քաղաք։

Իսրայելի խոշոր քաղաքները
	Դիրք		Մարզ	Բնակ․	Դիրք		Մարզ	Բնակ․
Երուսաղեմ Թել Ավիվ	1	Երուսաղեմ	Երուսաղեմ	936,425	11	Ռամատ Գան	Թել Ավիվ	163,480	Հայֆա Ռիշոն լե Ցիոն
	2	Թել Ավիվ	Թել Ավիվ	460,613	12	Ալքելոն	Հարավային	144,073
	3	Հայֆա	Հայֆա	285,316	13	Ռեհովոթ	Կենտրոնական	143,904
	4	Ռիշոն լե Ցիոն	Կենտրոնական	254,384	14	Բաթ Յամ	Թել Ավիվ	129,013
	5	Պետահ-Տիկվա	Կենտրոնական	247,956	15	Բեյթ-Շեմեշ	Երուսաղեմ	124,957
	6	Աշդոդ	Հարավային	225,939	16	Քֆար Սաբա	Կենտրոնական	101,432
	7	Նեթանիա	Կենտրոնական	221,353	17	Հերզլիյա	Թել Ավիվ	97,470
	8	Բեեր Շևա	Հարավային	209,687	18	Հադերա	Հայֆա	97,335
	9	Բնեյ Բրակ	Թել Ավիվ	204,639	19	Մոդիին-Մաքքաբիմ-Ռեութ	Կենտրոնական	93,277
	10	Հոլոն	Թել Ավիվ	196,282	20	Նազարեթ	Հյուսիսային	77,445

^ա Թիվը ներառում է նաև Արևելյան Երուսաղեմի և Արևմտյան ափի տարածքը, որի ընդհանուր բնակչությունը 2019 թվականի տվյալներով կազմել է 573 330 մարդ։ Իսրայելի իշխանությունը Արևելյան Երուսաղեմի նկատմամբ միջազգայնորեն ճանաչված չէ։

Լեզու

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի լեզուներ

Ճանապարհային նշան եբրայերեն, արաբերեն և անգլերեն

Իսրայելն ունի պաշտոնական լեզու՝ եբրայերենը։ Մինչև 2018 թվականն արաբերենը ևս Իսրայել պետության երկու պետական լեզուներից մեկն է եղել, սակայն 2018 թվականին դրա կարգավիճակը նվազեցվել է՝ «հատուկ կարգավիճակի», իսկ պետական կառույցների կողմից դրա կիրառումը պետք է ամրագրվի օրենքով։ Պետության առաջնային լեզուն եբրայերենն է, որով ամեն օր խոսում է բնակչության մեծամասնությունը։ Արաբերեն է խոսում արաբ փոքրամասնությունը, իսկ արաբական դպրոցներում դասավանդվում է նաև եբրայերեն։

Որպես ներգաղթյալների երկիր՝ փողոցներում կարելի է լսել բազում լեզուներ։ Նախկին Խորհրդային Միությունից և Եթովպիայից (Եթովպիայից ժամանած 130 000 հրեա է բնակվում Իսրայելում) զանգվածային ներգաղթի հետևանքով լայն տարածում ունի ռուսերենը և ամհարերենը։ 1990-2004 թվականներին հետխորհրդային պետություններից Իսրայել է ժամանել ավելի քան մեկ միլիոն ռուսախոս ներգաղթյալ։ Ֆրանսերեն է խոսում իսրայելցիների գրեթե 700 000-ը, որոնք հիմնականում ծագում են Ֆրանսիայից և Հյուսիսային Աֆրիկայից։ Մանդատային ժամանակաշրջանում պետական լեզու էր անգլերենը, որն իր կարգավիճակը կորցրեց Իսրայելի հիմնադրմամբ, սակայն ունի պետական լեզվին հավասար դեր. կարելի է հանդիպել անգլերեն ճանապարհային նշանների և պետական փաստաթղթերի։ Շատ իսրայելցիներ լավ են հաղորդակցվում անգլերենով, քանի որ մի շարք հեռուստատեսային ծրագրեր անգլերեն են հեռարձակվում՝ ենթագրերով, իսկ տարրական դասարաններից անգլերեն է ուսուցանվում։ Բացի այդ, Իսրայելի համալսարաններում տարբեր առարկաների շրջանակներում անգլերեն դասընթացներ կան։

Կրոն

Տե՛ս նաև՝ Աբրահամյան կրոններ

Կրոնն Իսրայելում

     Հրեաներ ·     Մուսուլմաններ ·
     Քրիստոնյաներ ·     Դրուզներ ·     Այլ.
Մինչև 1995 թվականը քրիստոնյաները
ներառված էին «Այլ» կատեգորիայի մեջ։

Իսրայելն ընդգրկում է Սուրբ Երկրի մեծ մասը, որը մեծ կարևորություն ունի բոլոր Աբրահամյան կրոնների համար՝ ներառյալ հուդդայականությունը, քրիստոնեությունը, իսլամը, սամարիտանիզմը, դրուզների հավատքը և Բահայի հավատքը։

Իսրայելի հրեաների կրոնական պատկանելիությունը տարբեր է. 2016 թվականին Փյու հետազոտական կենտրոնի անցկացրած հարցումը ցույց է տվել, որ նրանց 49%-ը իրեն համարում է հիլոնի (աշխարհիկ), 29%-ը՝ մասորտի (ավանդական), 13%-ը՝ դաթի և 9%-ը՝ հարեդի (ուլտրա-ուղղափառ)։ Ակնկալվում է, որ 2028 թվականին Իսրայելի հրեաների ավելի քան 20%-ը կազմելու են հարեդիները։

Իսրայելում կրոնական և աշխարհիկ խմբերն առանձին սոցիալական աշխարհներ են ձևավորում, որոնք շատ քիչ թվով մոտ ընկերներ ունեն և իրենց խմբից դուրս քիչ են խառնամուսնությունները։ 2014-2015 թվականներին անցկացված հարցումը ցույց տվեց, որ հավատացյալ հուդայականների, մուսուլմանների, քրիստոնյաների և դրուզների գերակշիռ մեծամասնության մոտ ընկերները, որպես կանոն, իրենց իսկ կրոնական համայնքին են պատկանում։ Գրեթե բոլոր հուդայականները, մուսուլմանները, քրիստոնյաները և դրուզներն ամուսնանում կամ արտամուսնական հարաբերություններ է ունենում միայն իր կրոնական խմբի ներկայացուցիչների հետ։ Իսրայելի հրեաների ներքին խմբերը նույնպես մեկուսացած են միմյանցից կրոնական առումով. այսպես, հարեդիների 95%-ի ամուսինը ևս ուլտրա-ուղղափառ է, իսկ ոչ հավատացյալ հրեաների 93%-ը՝ ոչ հավատացյալ ամուսին/զուգընկեր ունի։

Մուսուլմաններն Իսրայելի ամենամեծ կրոնական փոքրամասնությունն են՝ կազմելով բնակչության մոտ 17,6%-ը։ Մնացած բնակչության գրեթե 2%-ը քրիստոնյա է, իսկ 1,6%-ը՝ դրուզներ։ Քրիստոնյա բնակչությունը կազմված է հիմնականում արաբ քրիստոնյաներից և արամեացի քրիստոնյաներից, սակայն կան նաև Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ներգաղթածներ, բազմազգ ծագում ունեցող օտարերկրյա աշխատավորներ և մեսիական հուդայականության հետևորդներ, որոնց քրիստոնյաների մեծամասնությունն ու հրեաները քրիստոնեության ճյուղ են համարում։ Մյուս կրոնական խմբերի անդամները՝ ներառյալ բուդդիստները և հինդուիստները, փոքր թիվ են կազմում Իսրայելում։ Նախկին Խորհրդային Միությունից մեկ միլիոն գաղթած մարդկանցից մոտ 300 000-ին Իսրայելի գլխավոր ռաբբիությունը հրեա չի համարում։

Ժայռի գմբեթը և Լացի պատը Երուսաղեմում

Երուսաղեմը հատուկ կարևորություն ունի հրեաների, մուսուլմանների և քրիստոնյաների համար, քանի որ այստեղ են գտնվում այն վայրերը, որոնք առանցքային են նրանց կրոնական համոզմունքների համար. այդ վայրերից են Հին քաղաքը, որտեղ են գտնվում Լացի պատը, Տաճարի լեռը (Ալ-Ակսա մզկիթը) և Սուրբ Հարության տաճարը։ Իսրայելում կրոնական նշանակություն ունեցող մյուս վայրերն են Նազարեթը (քրիստոնեության մեջ համարվում է սուրբ՝ որպես Մարիամ Աստվածածնի ավետման վայր), Տիբերիան և Ցֆատը (հուդայականության մեջ չորս սուրբ քաղաքներից երկուսը), Ռամլայի Սպիտակ մզկիթը (իսլամում սուրբ է համարվում, քանի որ Սալիհ մարգարեի սրբավայրն է) և Լոդի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի-մզկիթ (քրիստոնեության և իսլամի մեջ սուրբ է համարվում, քանի որ այստեղ է գտնվում Սուրբ Գևորգի կամ ալ-Խիդրի գերեզմանը)։ Մի շարք այլ կրոնական տեսարժան վայրեր գտնվում են Արևմտյան ափին, որոնց թվում են Հովսեփի դամբարանը Նաբլուսում, Սուրբծննդյան տաճարը, Ռաքելի գերեզմանը Բեթղեհեմում և Պատրիարքների քարանձավը Հեբրոնում։ Բահայիի վարչական կենտրոնը և Բաբի տաճարը գտնվում են Հայֆայի Բահայիի համաշխարհային կենտրոնում. հավատքի առաջնորդը թաղված է Աքքայում։ Բահայիի համաշխարհային կենտրոնից մի քանի կիլոմետր հարավ գտնվում է Մահմուդի մզկիթը, որը կապված է ռեֆորմիստական Ահմադիյա շարժման հետ։ Քաբաբիրը հրեաների և Ահմադիյա արաբների խառը թաղամաս է Հայֆայում, որտեղ բնակվում են հրեաներ և արաբ-ահմադիներ։ Այն իր տեսակի մեջ մի քանի այսպիսի վայրերից է, մյուսներն են՝ Յաֆֆան, Աքքան, Հայֆայի մյուս թաղամասերը, Հարիշը և Վերին Նազարեթը։

Թվականություն

«Հիմնական օրենք. Իսրայելը՝ որպես հրեա ժողովրդի ազգային պետություն» օրենքով Իսրայելում ամրագրվում է հրեական օրացույցի պաշտոնական կարգավիճակը, որն օրացուցային տարվա տևողությամբ չի համընկնում Գրիգորյան օրացույցի հետ։ Ըստ այս օրացույցի՝ շաբաթը տոնական օրվա կարգավիճակ ունի։ Այս նույն օրացույցով են սահմանվում նաև կրոնական և ոչ կրոնական պետական տոների մեծ մասը և հիշատակի օրերը (ներառյալ Անկախության օրը, Աղետի օրը և Հիշատակի օրը)։ Կրոնական փոքրամասնություններն իրավունք ունեն ազատ օրեր վերցնել իրենց կրոնական տոների օրերին.։

1998 թվականից Իսրայելում գործում է օրենք, որը պետական հաստատություններին պարտավորեցնում է փաստաթղթերում ամսաթվերը նշել ինչպես հրեական, այնպես էլ Գրիգորյան օրացույցով, սակայն հրեական օրացույցով նշելը չի տարածվում այն բնակավայրերի վրա, որոնց բնակչության զգալի մասը հրեաներ չեն, ինչպես նաև այն կրթական հաստատությունների վրա, որտեղ ուսուցումը եբրայերենով չէ։ Իսրայելցիների անձը հաստատող փաստաթղթերում ծննդյան ամսաթվերը նշված են թվականության երկու համակարգով՝ թե՛ Գրիգորյան, թե՛ հրեական օրացույցով։ Քանի որ Իսրայելում մեծ թիվ են կազմում նախկին ԽՍՀՄ-ից հայրենադարձները, 2017 թվականին որպես պետական տոն ընդունվել է նաև Հաղթանակի օրը, որը տոնում են ոչ թե հրեական, այլ Գրիգորյան օրացույցով՝ մայիսի 9-ին։

Տոներ

Պետական մակարդակով Իսրայելում տոնում են հիմնականում ավանդական հուդայական տոներն ու պասերը, ինչպես նաև Իսրայել պետության պատմության հետ կապված օրերը (Աղետի և հերոսության օր, Իսրայելի պատերազմներում ընկածների հիշատակի օր, Անկախության օր և Երուսաղեմի օր)։ Ընդհանուր առմամբ, Իսրայելում տոնում են 12 կրոնական (ներառյալ շաբաթը) և 4 աշխարհիկ տոներ։ Դրանք բոլորը տոնում են արևամուտից արևամուտ, իսկ դրանց ամսաթվերը սահմանվում են ըստ հրեական լուսնային օրացույցի։ Սա է պատճառը, որ ամեն տարի Իսրայելում պետական տոները նշվում են Գրիգորյան օրացույցի տարբեր ամսաթվերին։

Միաժամանակ այլ կրոնների հետևորդներն ունեն իրենց կրոնական ու ազգային տոները։

Կրթություն

Հիմնական հոդված՝ Կրթությունն Իսրայելում

Բար Իլանի համալսարանին կից գործող ուղեղի հետազոտման բազմապրոֆիլ կենտրոնը

Իսրայելում կրթությունը բարձր է գնահատվում և հիմնաքարային է եղել հին իսրայելցիների համար։ Լևանտի հրեական համայնքներն առաջինն էին, որ կրթությունը դարձրին պարտադիր, որի համար ոչ միայն ծնողներն էին պատասխանատու, այլև կազմակերպված համայնքը։ Մի շարք միջազգային գործարարներ, ինչպիսին է Մայքրոսոֆթի հիմնադիր Բիլ Գեյթսը, գովաբանել է Իսրայելը կրթության բարձր որակի համար, որն օգնում է խթանել Իսրայելի տնտեսական զարգացումը և տեխնոլոգիական բումը։ 2015 թվականին Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրների ցանկում Իսրայելը զբաղեցրել է երրորդ հորիզոնականը բարձրագույն կրթություն ստացած 25-64 տարեկանների թվով. վերջիններիս տոկոսը կազմել է 49, իսկ ՏՀԶԿ երկրների միջին ցուցանիշը՝ 35% է։ 2012 թվականին երկիրն աշխարհում երրորդ տեղն է զբաղեցրել բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող գիտական աստիճանների թվով (բնակչության 20%-ը)։

Իսրայելում դպրոցական կյանքը միջինում 16 տարի է, իսկ գրագիտության աստիճանը՝ 97,8%։ 1953 թվականին ընդունված Կրթության մասին պետական օրենքը դպրոցների հինգ տեսակ էր սահմանում՝ պետական աշխարհիկ, պետական կրոնական, ուլտրա-ուղղափառ, համայնքային դպրոցներ և արաբական դպրոցներ։ Հանրային աշխարհիկ դպրոցներն ամենաշատն են և Իսրայելի հրեաների և ոչ արաբ աշակերտների մեծ մասը հաճախում է այս դպրոցներ։ Արաբների մեծամասնությունն իրենց երեխաներին ուղարկում է այնպիսի դպրոցներ, որտեղ ուսուցումն արաբերեն է։ Իսրայելում 3-18 տարեկանների շրջանում կրթությունը պարտադիր է։ Հանրակրթությունը բաժանված է երեք մակարդակի՝ տարրական (1-6 դասարաններ), միջնակարգ (7-9 դասարաններ) և ավագ դպրոց (10-12 դասարաններ). վերջինս ավարտելիս պետք է հանձնել Բագրուտի քննություններ։ Բագրուտի վկայական ստանալու համար պարտադիր է լավ տիրապետել հետևյալ առարկաներին՝ մաթեմատիկա, եբրայերեն, եբրայական և ընդհանուր գրականություն, անգլերեն, պատմություն, Աստվածաշունչ և քաղաքացիական իրավունք։

Իսրայելի հրեա բնակչությունը պահպանում է հարաբերական բարձր կրթական մակարդակ. Իսրայելի հրեաների գրեթե կեսը (46%) բարձրագույն կրթություն ունի։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում այս թիվը կայուն պահպանվում է։ Իսրայելի հրեաները (25 տարեկան և ավել) դպրոցում սովորում են միջինում 11,6 տարի, ինչը նրանց աշխարհի հիմնական կրոնական խմբերի մեջ ամենակրթվածն է դարձնում։ Արաբական, քրիստոնեական և դրուզների դպրոցներում Աստվածաշնչի քննության փոխարեն աշակերտները քննություն են հանձնում մուսուլմանությունից, քրիստոնեությունից կամ դրուզների ժառանգությունից։ Մաարիվ թերթը քրիստոնյա արաբների դպրոցները բնութագրում է որպես «ամենահաջողված կրթական համակարգը», քանի որ քրիստոնյաները կրթության առումով լավագույն արդյունքներն են ցուցաբերել՝ Իսրայելում ցանկացած մեկ այլ կրոնի հետ համեմատած։ Ավագ դպրոցներում ռուսախոս ընտանիքների երեխաներն ավելի բարձր անցողիկ միավոր ունեն Բագրուտից։ Նախկին Խորհրդային Միությունում ծնված ներգաղթյալ երեխաների շրջանում Բագրուտի անցողիկ միավորն ավելի բարձր է եվրոպական երկրներում ծնվածներից, իսկ անցողիկ միավորը ցածր է Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի երկրներից ներգաղթած ընտանիքների երեխաների շրջանում։ 2014 թվականին Իսրայելի տասներկուերորդ դասարանցիներից 61,5%-ը ստացել է ավարտական վկայական։

Երուսաղեմի հրեական համալսարանի Սկոպուս լեռան կամպուսը

Իսրայելում բարձրորակ բուհական կրթությունը մեծապես նպաստում է երկրի ներկայիս տնտեսական զարգացմանը։ Իսրայելում կա ինը պետական բուհ, որոնք սուբսիդավորվում են պետության կողմից և 49 մասնավոր քոլեջ։ Երուսաղեմի հրեական համալսարանում, որն Իսրայելի՝ Տեխնիոնից հետո երկրորդ ամենահին համալսարանն է, տեղակայված է Իսրայելի ազգային գրադարանը։ Աշխարհի բուհերի ակադեմիական վարկանիշային ցանկում Տեխնիոնը և Հրեական համալսարանը պարբերաբար հայտնվում են աշխարհի հարյուր համալսարանների թվում։ Երկրի մյուս մեծ համալսարաններն են Վեյցմանի գիտական ինստիտուտը, Թել Ավիվի համալսարանը, Բեն Գուրիոնի անվան համալսարանը, Բար Իլանի անվան համալսարանը, Հայֆայի համալսարանը և Իսրայելի բաց համալսարանը։ Արևմտյան ափին գտնվող Արիելի համալսարանը ամենաերիտասարդ բուհական հաստատությունն է, որը երեսուն տարվա մեջ առաջինն է, որ փոխել է կարգավիճակը և քոլեջից դարձել համալսարան։

Տիեզերական ծրագիր

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի տիեզերական գործակալություն

«Օֆեկ-3» արբանյակ

1981 թվականին Իսրայելի ռազմական հետախուզությունը՝ Ամանը, 5 մլն դոլար հատկացրեց տիեզերական սարքավորումների և կրող հրթիռների ստեղծման համար։ Նույն թվականին վարչապետ Բեգինը հաստատեց Իսրայելի տիեզերական ծրագրի ստեղծումը, և 1983 թվականին ստեղծվեց Իսրայելի տիեզերական գործակալությունը, որի ղեկավարումը ստանձնեց գիտնական, ֆիզիկոս Յուվալ Նեեմանը։ 1988 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Իսրայելը, օգտագործելով իր ստեղծած «Շավիթ» եռաստիճան կրող հրթիռը, Պալմահիմ (եբրայերեն՝ ‏פלמחים‏‎‎) տիեզերակայանից արձակեց իր առաջին արբանյակը՝ «Օֆեկ-1»-ը։ 1995 թվականին արձակած «Օֆեկ-3»-ը Իսրայելի առաջին հետախուզական արբանյակն էր։ Ավելի ուշ արձակվեցին «Օֆեկ-5», «Օֆեկ-7» և «Օֆեկ-9» հետախուզական արբանյակները։ «Օֆեկ» ծրագրի հիման վրա մշակված Երկրի դիստանցիոն զոնդման «Էրոս» ապարատները միաժամանակ կիրառվում են Իսրայելի ռազմական գերատեսչությունների կողմից և որակյալ տվյալներ են հաղորդում աշխարհագրական տարածության տվյալների միջազգային շուկա։

Տեղական «Israel Aerospace Industries» ընկերությունը ստեղծել է մի շարք «Ամոս» կապի արբանյակներ (բացառությամբ շարքի վեցերորդ արբանյակի, որը ստեղծվել է Ռուսաստանում)։ Այն արբանյակները, որոնց ստեղծումը մասնակի ֆինանսավորել է պետությունը (պետական ֆինանսավորման չափը չի հրապարակվում), շահագործում է Ռամատ Գանում գործող «Spacecom» ընկերությունը։ Շարքի առաջին արբանյակը, որը ստեղծվել է ֆրանսիական և գերմանական մասնագետների մասնակցությամբ, շահագործվում է 1996 թվականից.։

Այն ժամանակ, երբ «Օֆեկ»-ները շարունակում են արձակվել իսրայելական հրթիռներով և իսրայելական «Պալմահիմ» տիեզերակայանից, ապա մյուս սերիաների արբանյակներն արձակվել են արտասահմանյան կրող հրթիռների օգնությամբ և այլ երկրների տիեզերակայաններից։ Օրինակ՝ «Էրոս» շարքի առաջին երկու արբանյակներն արձակվել են (2000 և 2006 թվականներին) «Սվոբոդնի» տիեզերակայանից «Ստարտ-1» կրող հրթիռի օգնությամբ։

Միակ իսրայելցին, որը եղել է տիեզերքում, Իլան Ռամոնն է։ Վերջինս 2003 թվականին «Կոլումբիա» կործանված շաթլի անձնակազմի անդամն էր։ ՆԱՍԱ-ն դիտարկում է իսրայելցիներին միջազգային տիեզերական անձնակազմերում ներառելու հնարավորությունը։

Միջուկային ծրագիր

Մասնիկների արագացուցիչ, Վեյցմանի ինստիտուտ

Իսրայելի միջուկային ծրագրի հարցերով զբաղվում է 1952 թվականին ստեղծված Իսրայելի ատոմային էներգետիկայի կոմիտեն։ Իսրայելի գիտնական-ատոմագետները մասնակցել են ֆրանսիական միջուկային զենքի ստեղծման աշխատանքներին, և 1960-ական թվականներին այդ համագործակցության շրջանակներում ֆրանսիական կողմը Նեգևում՝ Դիմոնայի մոտ, կառուցել է միջուկային հետազոտական կենտրոն, որի աշխատանքը հիմնված է ծանր ջրային ռեակտորի վրա։ Եվս մեկ միջուկային հետազոտական կենտրոն, որն աշխատում է թեթև ջրային ռեակտորի հիման վրա, կառուցվել է 1950-ական թվականներին ամերիկյան մասնագետների կողմից «Ատոմ՝ խաղաղության համար» ծրագրի շրջանակներում։ Իսրայելի ատոմային օբյեկտների մի մասը չի գտնվում Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալության վերահսկողության տակ, քանի որ Իսրայելը չի միացել Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրին։

«Սահալ Սորեկ» թեթև ջրային ռեակտորի հզորությունը՝ 5 Մվտ է, իսկ Դիմոնայի ծանր ջրային ռեակտորինը՝ մոտ 75-150 Մվտ։ 2011 թվականին հաղորդվեց Իսրայելի հարավում 1200 Մվտ հզորությամբ ատոմակայանի կառուցման մասին, որը պետք է բավարարի երկրի էլեկտրաէներգիայի կարիքների 10%-ը։

Առողջապահություն

Պետահ Տիկվայում գործող «Ռաբին» բժշկական կենտրոնի գլխավոր մուտքը

Իսրայելում կա պետական բժշկական հաստատությունների զարգացած համակարգ, որը երաշխավորում է բոլոր քաղաքացիների համար բժշկական ծառայություններից օգտվելու հավասար հնարավորություններ։ Այդ իրավունքն ամրագրված է 1995 թվականի օրենքով։ Բժշկական ծառայությունների մատուցումն իրականացվում է պարտադիր բժշկական ապահովագրության շրջանակներում (ապահովագրավճարը սահմանվում է ըստ եկամտի չափի)։ Կան նաև մասնավոր հիվանդանոցներ։ Պետական վերահսկողությամբ բնակչության ապահովագրությամբ զբաղվում են հետևյալ չորս ընկերությունները՝ Կլալիտ, Լեումիտ, Մեուհեդետ և Մաքքաբի։ Հավելյալ մասնավոր բժշկական ապահովագրությունը պարտադիր չէ։ Ապահովագրված ծառայությունների փաթեթի մեջ չեն մտնում հոգեբանական և կախվածություններից բուժման ծառայություններ, կոսմետիկ վիրահատություններ և արտասահմանում կատարվող վիրահատություններ։ Ապահովագրական ծառայությունների ընդլայնված փաթեթում 2013 թվականից ներառված են նաև ատամնաբուժական ծառայությունները։

Իսրայելում կա շտապօգնության երկու տեսակի մեքենա։ Սպիտակը նախատեսված է այն հիվանդներին բուժհաստատություններ հասցնելու համար, որոնք միջին ծանրության հիվանդություններ և վնասվածքներ ունեն և չեն պահանջում հատուկ բուժում ճանապարհին։ Այդպիսի շտապօգնության մեքենայում գտնվում են ֆելդշեր վարորդը և, որպես կանոն, որևէ կամավոր։ Գազարագույն ռեանիմացիոն բրիգադները կազմված են բժիշկներից։ Թե երկու բրիգադից որը պետք է սպասարկի կանչը, որոշում է շտապօգնության ծառայության դիսպետչերը։ Իսրայելում շտապօգնության դիսպետչերական ծառայությանը կարելի է միանալ՝ զանգահարելով 101 կամ էլ բոլոր բջջային հեռախոսներից զանգահարելով 112։

Կյանքի տևողություն, հիվանդացություն և մահացություն

Իսրայելի Կենտրոնական վիճակագրական բյուրոյի տվյալներով՝ երկիրը կյանքի ակնկալվող տևողության ցուցանիշով 2016 թվականին զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականը (2010-2013 թվականներին՝ 8-րդ հորիզոնականը)։ Կյանքի միջին տևողությունը կազմել է 82,5 տարի (84,2 տարի՝ կանանց մոտ և 80,7 տարի՝ տղամարդկանց մոտ)։ Այնպիսի նոր ցուցանիշով, ինչպիսին է առողջ կյանքի ակնկալվող տևողությունը, իսրայելցիները 3-4 տարով առաջ են անցել միջինեվրոպական ցուցանիշներից (կանանց մոտ 65,1՝ ընդդեմ 61,8-ի, իսկ տղամարդկան մոտ՝ 65,4՝ ընդդեմ 61,4-ի)։ 1970 թվականից Իսրայելում կյանքի ակնկալվող տևողությունն աճել է 10,3 տարով։ Մյուս ցուցանիշները՝ հավելյալ քաշ ունեցող (53%) և գեր (17%) բնակչության տոկոսը, հասուն բնակչության շրջանում ծխողների թիվը (19,4%), կաթվածից հետո առաջին 30 օրերի ընթացքում մահացությունը (6,8%), նման են Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության միջին ցուցանիշներին, իսկ ալկոհոլի սպառումը՝ էականորեն ցածր է (տարվա կտրվածքով բնակչության մեկ շնչին բաժին է ընկնում 2,6 լ՝ ի տարբերություն մյուս երկրների 9 լիտրի)։ Շնչառական և սրտի անբավարարության հիվանդություններով հոսպիտալացման հաճախականությունը նվազում է, սակայն դեռ մնում է բարձր, քան Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրների միջին ցուցանիշն է, այն դեպքում, երբ շաքարախտով հոսպիտալացման հաճախականությունը ցածր է (Իսրայելը 37 երկրներից 6-րդ հորիզոնականում է)։ Իսրայելում մանկական մահացության ցուցանիշն ամենացածրերից մեկն է աշխարհում։ Ըստ Կենտրոնական հետախուզական վարչության փաստերի համաշխարհային գրքի՝ 2017 թվականին Իսրայելը 1000 նորածնից 3,4 մահացության քանակով 225 երկրներից զբաղեցրել է 204-րդ հորիզոնականը։ Այդուհանդերձ, 2008֊2011 թվականներին մանկական մահացությունն արաբական բնակչության շրջանում (6,78 մահացություն 1000 երեխայի շրջանում) զգալիորեն ցածր է եղել, քան այլ էթնիկ խմբերի շրջանում (2,72)։

ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ի վիճակը երկրում

1981-2010 թվականներին Իսրայելում գրանցվել է մոտ 6600 ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ով հիվանդ։ 2010 թվականին 100 000 բնակչության շրջանում նոր դեպքերի թիվը կազմել է 5,6 (1986 թվականի 3,6 ցուցանիշի հետ համեմատած)։ Այդ թվի ավելի քան 40%-ը կազմել են վարակվածության բարձր մակարդակ ունեցող երկրներից ժամանածները (օրինակ՝ հիմնականում Եթովպիայից ժամանած հայրենադարձները, ներգաղթած աշխատուժը)։ Բարձր ռիսկայնության մյուս խմբերից են համասեռամոլ տղամարդիկ և ներարկվող թմրամիջոցներ օգտագործողները։ 2016 թվականին գրանցված դեպքերի թիվը գերազանցել է 9100-ը, այն դեպքում, երբ 2013 թվականից վարակվածների թիվն ամեն տարի նվազել է։ Հաղորդվում է ՁԻԱՀ-ի դեմ բուժամիջոցի հաջող կլինիկական փորձարկումների մասին, որը հայտնի է «Գամորա» անվամբ։

Սոցիալական ապահովություն

Իսրայելի բնակչության սոցիալական ապահովությամբ զբաղվում է Սոցիալական ապահովության նախարարությունը և նրան ենթակա Ազգային ապահովագրական ինստիտուտը։ Պետական ապահովագրության մասին օրենքը պարտավորեցնում է 18 տարին լրացած Իսրայելի բնակիչներին վճարումներ կատարել պետական ապահովագրական համակարգին։ Ապահովագրական կանոնավոր վճարումները հնարավորություն են տալիս տարբեր նպաստներ ստանալ (ապրելու համար անհրաժեշտ նվազագույն զամբյուղի ապահովում, աշխատանքի ժամանակավոր կորստի դեպքում, ծերության, երեխայի ծննդի և դաստիարակման նպաստներ)։

Մշակույթ

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի մշակույթ

Իսրայելի մշակութային բազմազանությունը գալիս է իր բնակչության բազմազանությունից։ Սփյուռքի հրեաներն իրենց հետ բերել են իրենց մշակութային և կրոնական ավանդույթները՝ ստեղծելով հրեական սովորույթների և հավատքների բույլ։ Մշակույթի տարբեր ոլորտներում, ինչպիսիք են ճարտարապետությունը, երաժշտությունը և խոհանոցը, զգացվում է արաբական ազդեցությունը։ Իսրայելն աշխարհի միակ երկիրն է, որտեղ ընդունված է հրեական օրացույցը։ Աշխատանքային և դպրոցական արձակուրդները որոշվում են հրեական տոների հիման վրա, պաշտոնական հանգստյան օրը շաբաթն է՝ հրեական շաբաթը։

Գրականություն

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի գրականություն

Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Շմուել Ագնոնը

Իսրայելի գրականությունը նախևառաջ եբրայերեն պոեզիան է և արձակը, որը գրվել է եբրայերենի՝ 19-րդ դարի կեսերին որպես խոսակցական լեզու վերածննդի ժամանակ, թեև գրականության մի փոքր հատված էլ հրապարակվել է այլ լեզուներով, օրինակ՝ անգլերեն։ Օրենքով Իսրայելում բոլոր տպագրվող նյութերից երկու օրինակ պետք է պահպանվի Երուսաղեմի հրեական համալսարանում տեղակայված Ազգային գրադարանում։ 2001 թվականին օրենքում փոփոխություններ կատարվեցին, որպեսզի տպագիր նյութերից բացի գրադարան ուղարկվեն նաև աուդիո և վիդեո ձայնագրություններ և այլ՝ ոչ տպագիր մեդիա նիշքեր։ 2016 թվականին գրադարան փոխանցված 7300 գրքերի 89%-ը եբրայերեն է եղել։

1966 թվականին Շմուել Ագնոնը գրականության Նոբելյան մրցանակը կիսեց գերմանական ծագմամբ հրեա գրող Նելլի Զաքսի հետ։ Հայտնի պոետներից են Հուդա Ամիխայը, Նաթան Ալտերմանը, Լեա Գոլդբերգը, Ռախել Բլուվշտեյնը։ Միջազգային հարթակում հայտնի ժամանակակից գրողներից են Ամոս Օզը, Էդգար Քերետը, Դավիթ Գրոսսմանը։ Իսրայելի արաբ երգիծաբան Սայեդ Կաշուան (որը գրում է եբրայերեն) ևս միջազգայնորեն ճանաչում ունի։ Իսրայելում է ծնվել, ստեղծագործել արաբ գրող Էմիլ Հաբիբին, որի «Սաիդի գաղտնի կյանքը. հոռետեսը» վեպը և մյուս ստեղծագործություններն արժանացել են Իսրայելի մրցանակի՝ արաբական գրականության անվանակարգում։

Երաժշտություն և պար

Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի երաժշտություն և Իսրայելական պար

Իսրայելի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը. դիրիժոր՝ Զուբին Մեթա

Իսրայելի երաժշտությունը կրում է ամբողջ աշխարհի ազդեցությունը՝ միզրահիների և սեֆարդիների երաժշտություն, հասիդական մեղեդիներ, հունական երաժշտություն, ջազ, փոփ ռոք։ Համաշխարհային ճանաչում ունեցող նվագախմբերից է Իսրայելի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը, որը գործում է ավելի քան յոթանասուն տարի և ամեն տարի տալիս է ավելի քան երկու հարյուր համերգ։ Իսրայելում ծնված երաժիշտներ Իցհակ Պերլմանը, Պինխաս Ցուկերմանը և Օֆրա Հազան միջազգային ճանաչում ունեն։ Իսրայելը 1973 թվականից գրեթե ամեն տարի մասնակցել է Եվրատեսիլ երգի մրցույթին, որտեղ հաղթել է չորս անգամ, իսկ մրցույթը հյուրընկալել՝ երկու անգամ։ 1987 թվականից յուրաքանչյուր ամառ Էյլաթում կազմակերպվում է Կարմիր ծովի ջազ փառատոնը, որը միջազգային երաժշտական փառատոն է։ Ժողովրդական կանոնական երգերը, որոնք հայտնի են «Իսրայել հողի երգեր», պատմում են Հրեական հայրենիքը կառուցողների մասին։

Կինո և թատրոն

Իսրայելի հիմնադրման օրից ի վեր տասը ֆիլմ է առաջադրվել Օսկարի՝ «Լավագույն օտարալեզու ֆիլմ» անվանակարգում։ Պաղեստինյան ծագում ունեցող իսրայելցի կինեմատոգրաֆիստները մի շարք ֆիլմեր են նկարահանել արաբա-իսրայելական հակամարտության և Իսրայելում պաղեստինցիների կարգավիճակի վերաբերյալ։ Դրանցից են 2002 թվականին Մուհամեդ Բաքրիի նկարահանած «Ջենին, Ջենին» և «Սիրիացի հարսնացուն» ֆիլմերը։

Շարունակելով Արևելյան Եվրոպայում իդիշական թատրոնի թատերական ավանդույթները՝ Իսրայելը վառ թատերական կյանքով է ապրում։ Հիմնադրված լինելով 1918 թվականին՝ Թել Ավիվի Հաբիմա թատրոնն Իսրայելի ամենահին թատերական խաղացանկային ընկերությունն է և ազգային թատրոնը։

ԶԼՄ

Իսրայելի մամուլը և հեռուստառադիոհեռարձակող ընկերությունները տարբերվում են իրենց քաղաքական, կրոնական և տնտեսական հայացքներով ու հեռարձակվող լեզուներով։ Խոշոր թերթերի մեծ մասը հիմնադրվել են դեռևս մինչև Իսրայել պետության հռչակումը։ Օրինակ՝ «Գաարեց»-ը հիմնադրվել է 1919 թվականին, «The Jerusalem Post»-ը՝ 1932 թվականին (թողարկվում է անգլերեն), իսկ «Եդիոթ ահրոնոթ»-ը՝ 1939 թվականին։ Այս թերթերը շարունակում են հանրահայտ լինել նաև մեր օրերում։ Խոշոր պարբերականներից են նաև 1948 թվականին ստեղծված եբրայերեն «Մաարիվ» օրաթերթը և 2007 թվականին ստեղծված անվճար, եբրայերեն «Իսրայել Հայոմ» թերթը, որը 2010 թվականի կեսերին դարձավ երկրի ամենատարածվող օրաթերթը։

Իսրայելում հրապարակվում է ավելի քան հազար պարբերական, որոնց մեծ մասը հասանելի է համացանցում։ Թերթերի մեծ մասը թողարկվում է եբրայերեն և արաբերեն, սակայն կան նաև ռուսերեն, գերմաներեն և իդիշ լեզվով թողարկվող պարբերականներ։

Հեռուստատեսությունն Իսրայելում երևան է եկել 1960-ական թվականներին։ 1969 թվականի վերջից պետական հեռուստատեսության հեռարձակումները (տվյալ պահին միակ) դարձան ամենօրյա, իսկ 1981 թվականին՝ գունավոր։ Պետական հեռուստաալիքները մինչև 2017 թվականը հեռարձակումներն անում էին Իսրայելի հեռուստառադիոհեռարձակման վարչության վերահսկողությամբ, իսկ 2017 թվականից՝ Իսրայելի հանրային ռադիոհեռարձակման ընկերության վերահսկողությամբ։ Առաջին կոմերցիոն հեռուստաալիքը սկսեց իր աշխատանքները 1994 թվականին։ Իսրայելում ընտանիքների մեծ մասը բաժանորդագրված է հեռուստաալիքների կաբելային կամ արբանյակային փաթեթների։ Բազմալեզվությունը հատուկ է նաև այս փաթեթներին։ Օրինակ՝ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում «Հոտ» կաբելային ընկերության հիմնական փաթեթի մեջ կային 12 լեզվով հեռուստաալիքներ։ 2002 թվականի նոյեմբերից կենտրոնական իսրայելական ալիքների թվում ընդգրկվեց նաև ռուսերեն հեռուստաալիք։

«Կոլ Իսրայել» ռադիոկայանը հեռարձակվում է ութ թեմատիկ ալիքներով. հեռարձակվում է նաև արտասահմանում։ Հաղորդումները հեռարձակվում են 17 լեզվով։ Բացի «Կոլ Իսրայելից», Իսրայելում գործում է երկու ռադիոկայան, որոնք վերահսկվում են Իսրայելի պաշտպանության բանակի կողմից («Գալեյ ցախալ» և «Գալգալաց») և ավելի քան տասը մասնավոր ռադիոկայաններ։

2017 թվականին «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպությունն իր հաշվետվության մեջ նշել է, որ իսրայելցի լրագրողներն օգտվում են Մերձավոր Արևելքում հազվադեպ հանդիպող իրենց կարծիքն ազատ արտահայտելու հնարավորությունից։ 2005 թվականին այս նույն կազմակերպությունն իսրայելական ԶԼՄ-ներին նկարագրել է որպես «ուժեղ և անկախ»՝ այդուհանդերձ համաշխարհային ԶԼՄ-ների անկախության իրենց ցանկում Իսրայելին դնելով 67-րդ հորիզոնականում։ Հիմնական նկատառումը կապված էր ԶԼՄ-ների գործունեության մեջ ռազմական գերատեսչության միջամտության հետ՝ հատկապես բռնազավթված տարածքներում։

Կերպարվեստ և ճարտարապետություն

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի ճարտարապետություն

Երուսաղեմի «Hyatt Regency» հյուրանոցը, ճարտարապետ՝ Դավիդ Ռեզնիկ

Էրեց Իսրայելի հրեական բնակչության շրջանում կերպարվեստի զարգացման համար կարևոր քայլ էր 1906 թվականին Երուսաղեմում Բեցալելի անվան արվեստի և դիզայնի ակադեմիայի բացումը։ Ճարտարապետության մեջ սկզբնական շրջանում հիմնականում կրկնօրինակում էին արևելյան և միջնադարյան ոճերը, սակայն հետագայում սկսեցին օգտագործել ժամանակակից արևմտյան ճարտարապետական դպրոցների փորձը, այդ թվում՝միջազգային ոճը և ֆունկցիոնալիզմը։ Այս ոճերով են կառուցվել Թել Ավիվի գլխավոր կառույցը և Հայֆայի Տեխնիոնը։ Իսրայելի հիմնադրումից հետո այնտեղ աշխատել են այնպիսի հայտնի արտասահմանյան ճարտարապետներ, ինչպիսիք են Օսկար Նիմեյերը (Հայֆայի համալսարանի գլխավոր կորպուսը) և Ֆիլիպ Ջոնսոնը։ 20-րդ դարի վերջին Իսրայելի ճարտարապետության վրա նշանակալի հետք են թողել պոստմոդեռնիստ Մոշե Սաֆդին և Դավիդ Ռեզնիկը։

1934 թվականին Էրեց Իսրայելում ստեղծվել է Գեղանկարիչների և քանդակագործների ասոցիացիան (հետագայում՝ Իսրայելի նկարիչների միություն)։ Գեղարվեստական կրթություն, բացի Բեցալելի ակադեմիայից, տալիս են նաև Թել Ավիվի և Բեեր Շևայի ուսումնարանները, իսկ որակավորված ճարտարապետների պատրաստում է հիմնականում Հայֆայի Տեխնիոնը։

Թանգարաններ

Գրքի տաճարը՝ Երուսաղեմում Կումրանի ձեռագրերի պահոցը

Երուսաղեմում գտնվող Իսրայելի թանգարանը երկրի ամենակարևոր մշակութային հաստատություններից մեկն է, որտեղ պահվում են Կումրանի ձեռագրերը, ինչպես նաև հրեական ծիսական արվեստի ու եվրոպական մշակույթի ցուցանմուշներ։ Իսրայելի Հոլոքոստի ազգային թանգարանը՝ Յադ Վաշեմը, Հոլոքոստի վերաբերյալ ամբողջ ինֆորմացիայի կենտրոնական արխիվն է աշխարհում։ Սփյուռքի թանգարան - Հրեա ժողովրդի թանգարանը, որը գտնվում է Թել Ավիվի համալսարանի կամպուսում, ինտերակտիվ թանգարան է՝ նվիրված ամբողջ աշխարհում հրեական համայնքների պատմությանը։ Բացի մեծ քաղաքներում խոշոր թանգարաններից, մի շարք փոքր քաղաքներում և կիբուցներում կան բարձրորակ արվեստի կենտրոններ։ Էին Հարոդ Մուհադ կիբուցի Միշկան արվեստի թանգարանը երկրի հյուսիսում գտնվող ամենամեծ արվեստի թանգարանն է։

Իսրայելը մեկ բնակչին բաժին ընկնող թանգարանների թվով աշխարհում ամենաշատ թանգարաններն ունի։ Որոշ թանգարաններ նվիրված են իսլամական մշակույթին, որոնցից են Ռոքֆելերի թանգարանը և Իսլամական արվեստի թանգարանը՝ երկուսն էլ Երուսաղեմում։ Ռոքֆելերի թանգարանում պահվում են Օսմանյան կայսրության և Միջին Արևելքի պատմական տարբեր ժամանակաշրջանների հնագիտական գտածոներ։ Այստեղ է գտնվում նաև առաջին հոմինիդի գանգը, որը գտել են Արևմտյան Ասիայում. ցուցադրվում է Իսրայելի թանգարանում։

Խոհանոց

Հիմնական հոդված՝ Իսրայելական խոհանոց

Ուտեստ, որը բաղկացած է ֆալաֆելից, հումուսից, ֆրիից և իսրայելական աղցանից

Իսրայելական խոհանոցը ներառում է ինչպես տեղական ուտեստներ, այնպես էլ սփյուռքից «բերված» հրեական խոհանոցի այլ ուտեստներ։ 1948 թվականին պետության հիմնադրումից ի վեր և հատկապես 1970-ական թվականների վերջից զարգացել է իսրայելական ֆյուժն խոհանոցը։ Իսրայելական խոհանոցը շարունակաբար վերցրել և իրեն է հարմարեցրել տարրեր միզրահի, սեֆարդի և աշքենազ խոհանոցներից։ Այն ներառում է լևանտական, արաբական, միջինարևելյան և միջերկրական խոհանոցի ավանդական կերակուրներ, ինչպիսիք են ֆալաֆելը, հումուսը, շակշուկան, կուսկուսը և զաթարը։ Իսրայելում տարածված է նաև շնիցելը, պիցցան, համբուրգերը, ֆրին, բրինձը և աղցանները։

Իսրայելահրեական բնակչության գրեթե կեսը հավաստիացնում է, որ տանը պահպանում է կաշերային սնունդը։ 1960-ական թվականներին հազվադեպ հանդիպող կաշերային ռեստորանները 2015 թվականին արդեն կազմում էին ընդհանուր ռեստորանների գրեթե մեկ քառորդը։ Հյուրանոցների ռեստորանները հիմնականում մատուցում են կաշերային սնունդ։ Ոչ կաշերային սննդի շուկան սովորաբար փոքր էր, սակայն զգալիորեն և արագ աճեց, երբ 1990-ական թվականներին հետխորհրդային երկրներից ներգաղթյալների հոսք սկսվեց։ Ոչ կաշերային ձկան, ճագարների և ջայլամների հետ միասին խոզի միսը հաճախ են Իսրայելում անվանում «սպիտակ միս». դրանք բուծվում և սպառվում են, թեև արգելված են թե՛ հուդդայականության, թե՛ իսլամի օրենքներով։

Սպորտ

Հիմնական հոդված՝ Սպորտն Իսրայելում

Երուսաղեմի Տեդդի մարզադաշտը

Ամենահայտնի սպորտաձևերն Իսրայելում ֆուտբոլն է և բասկետբոլը։ Իսրայելի պրեմիեր լիգան երկրի բարձրագույն ֆուտբոլային առաջնությունն է, իսկ Իսրայելի բասկետբոլի պրեմիեր լիգան՝ բասկետբոլի բարձրագույն առաջնությունն է։ Հայֆայի Մաքքաբին, Թել Ավիվի Մաքքաբին, Հապոելը և Բեյթարը խոշոր ֆուտբոլային ակումբներն են։ Թել Ավիվի Մաքքաբին, Հայֆայի Մաքքաբին և Հապոելը հանդես են եկել ՈՒԵՖԱ-ի չեմպիոնների լիգայում, իսկ Հապոելը հասել է ՈՒԵՖԱ-ի գավաթի կիսաեզրափակիչ։ 1964 թվականին Իսրայելը հյուրընկալել և հաղթել է Ֆուտբոլի Ասիայի գավաթը։ 1970 թվականին Իսրայելի ֆուտբոլի ազգային հավաքականն անցել է ՖԻՖԱ-ի աշխարհի առաջնության որակավորման փուլը. դա այն եզակի դեպքն է, երբ թիմը մասնակցել է Աշխարհի գավաթին։ 1974 թվականին Թեհրանում կայացած Ասիայի առաջնությունը վերջին Ասիական խաղերն էին, որին մասնակցել է Իսրայելը. արաբական երկրները հրաժարվում էին մրցել Իսրայելի հետ։ Իսրայելը հեռացվել է 1978 թվականի Ասիական խաղերից և դրանից հետո չի մասնակցել Ասիական սպորտի որևէ միջոցառման։ 1994 թվականին ՈՒԵՖԱ-ն համաձայնվեց ընդունել Իսրայելին և վերջինիս ֆուտբոլային թիմերն այժմ հանդես են գալիս Եվրոպայում։ Թել Ավիվի Մաքքաբի բասկետբոլի հավաքականը վեց անգամ հաղթել է Եվրոպայի առաջնությունում։ 2016 թվականին երկիրն ընտրվել է որպես Եվրոբասկետ 2017-ի անցկացման վայր։

Իսրայելն Օլիմպիական խաղերում նվաճել է ինը մեդալ. առաջինը եղել է 1992 թվականին։ Ոսկե մեդալ է նվաճել նաև 2004 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերում՝ վինդսերֆինգի մրցումներում։ Պարաօլիմպիկ խաղերում Իսրայելը նվաճել է 100 ոսկե մեդալ և ընդհանուր մեդալների քանակով զբաղեցնում է 20-րդ հորիզոնականը։ Մաքքաբիական խաղերի, որոնք Օլիմպիական խաղերի ոճի միջոցառում է հրեա և իսրայելցի մարզիկների համար, բացումը եղավ 1930-ականներին և կազմակերպվում է չորս տարին մեկ անգամ։ Իսրայելի թենիսի չեմպիոն Շահար Պեերը 2011 թվականի հունվարի 31-ին զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականն աշխարհում։ Կրավ մագա ձեռնամարտը, որը մշակել են հրեական գետտոների պաշտպանները Եվրոպայում ֆաշիզմի դեմ պայքարի ժամանակ, այժմ կիրառվում է Իսրայելի անվտանգության ուժերի և ոստիկանության կողմից։ Դրա արդյունավետությունն ու ինքնապաշտպանության նկատմամբ պրակտիկ մոտեցումը համընդհանուր հիացմունք և ճանաչում են ստացել ամբողջ աշխարհում։

Շախմատ

Գրոսմայստեր Բորիս Գելֆանդը

Շախմատն առաջատար սպորտ է Իսրայելում և տարբեր տարիքի մարդիկ են զբաղվում շախմատով։ Իսրայելցի գրոսմայստերները շատ են, իսկ իսրայելցի շախմատ խաղացողները հաղթել են մի շարք երիտասարդական համաշխարհային առաջնություններում։ Իսրայելում ամեն տարի կազմակերպվում է միջազգային առաջնություն, իսկ 2005 թվականին այստեղ կայացավ Շախմատի աշխարհի թիմային առաջնությունը։ Կրթության նախարարությունը և Շախմատի համաշխարհային ֆեդերացիան համաձայնության եկան, որպեսզի Իսրայելի դպրոցներում դասավանդվի շախմատ, և առարկան ներառվեց մի քանի դպրոցի ուսումնական պլաններում։ Բեեր Շևա քաղաքը դարձել է շախմատի ազգային կենտրոն. նույնիսկ քաղաքի մանկապարտեզներում է դասավանդվում շախմատ։ Մասամբ նաև Խորհրդային Միությունից ներգաղթյալների շնորհիվ այստեղ բնակվում են մեծ թվով գրոսմայստերներ։ 2008 թվականի Շախմատի օլիմպիադայում Իսրայելի շախմատի թիմը նվաճել է արծաթե և բրոնզե մեդալ՝ 2010 թվականի օլիմպիադայում 148 թիմերի մեջ զբաղեցնելով երրորդ հորիզոնականը։

Տես նաև

• Թել Ավիվ
• Երուսաղեմ
• Իսրայելի վարչական բաժանում

Գրականություն

• Abadi, Jacob (2004). Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge. ISBN 978-0-7146-5576-5.
• Barton, John; Bowden, Julie (2004). The Original Story: God, Israel and the World. Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 978-0-8028-2900-9.
• Ben-Sasson, Hayim (1985). A History of the Jewish People. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-39731-6.
• Bregman, Ahron (2002). A History of Israel. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-67631-8.
• Broughton, Simon; Ellingham, Mark; Trillo, Richard (1999). World Music: The Rough Guide. Rough Guides. ISBN 978-1-85828-635-8.
• Cole, Tim (2003). Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto. Routledge. ISBN 978-0-415-92968-4.
• Fraser, T.G. (2004). The Arab-Israeli Conflict. Palgrave Macmillan Limited. ISBN 978-1-4039-1338-8. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 12-ին.
• Gelvin, James L. (2005). The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85289-0.
• Gilbert, Martin (2005). The Routledge Atlas Of The Arab–Israeli conflict (8th ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-35900-9.
• Goldreich, Yair (2003). The Climate of Israel: Observation, Research and Application. Springer. ISBN 978-0-306-47445-3.
• Harkavy, Robert E.; Neuman, Stephanie G. (2001). Warfare and the Third World. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-312-24012-7.
• Henderson, Robert D'A. (2003). Brassey's International Intelligence Yearbook (2003 ed.). Brassey's Inc. ISBN 978-1-57488-550-7.
• Herzl, Theodor (1946). The Jewish State. American Zionist Emergency Council. ISBN 978-0-486-25849-2.
• Jacobs, Daniel (1998). Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide (2nd revised ed.). Rough Guides. ISBN 978-1-85828-248-0.
• Kellerman, Aharon (1993). Society and Settlement: Jewish Land of Israel in the Twentieth Century. State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1295-4.
• Kornberg, Jacques (1993). Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33203-5.
• Lustick, Ian (1988). For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel. Council on Foreign Relations Press. ISBN 978-0-87609-036-7.
• Mazie, Steven (2006). Israel's Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1485-8.
• McNutt, Paula M. (1999). Reconstructing the Society of Ancient Israel. Westminster John Knox. ISBN 978-0-664-22265-9.
• Miller, Robert D. (2012) [First published 2005]. Chieftains of the Highland Clans. ISBN 978-1-62032-208-6.
• Morçöl, Göktuğ (2006). Handbook of Decision Making. CRC Press. ISBN 978-1-57444-548-0.
• Morris, Benny (2008). 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press. ISBN 978-0-300-14524-3.
• Mowlana, Hamid; Gerbner, George; Schiller, Herbert I. (1992). Triumph of the File: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective. Westview Press. ISBN 978-0-8133-1610-9.
• OECD (2011), Study on the Geographic Coverage of Israeli Data (PDF), OECD Statistics Directorate
• Roberts, Adam (1990). «Prolonged Military Occupation: The Israeli-Occupied Territories Since 1967». The American Journal of International Law. 84 (1): 44–103. doi:10.2307/2203016. JSTOR 2203016. S2CID 145514740.
• Romano, Amy (2003). A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-0-8239-3978-7.
• Rosenzweig, Rafael (1997). The Economic Consequences of Zionism. Brill Academic Publishers. ISBN 978-90-04-09147-4.
• Rummel, Rudolph J. (1997). Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence. Transaction Publishers. ISBN 978-0-7658-0523-2.
• Scharfstein, Sol (1996). Understanding Jewish History. KTAV Publishing House. ISBN 978-0-88125-545-4.
• Segev, Tom (2007). 1967: Israel, the War, and the Year that Transformed the Middle East. Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-7057-6.
• Shindler, Colin (2002). The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I.B.Tauris Publishers. ISBN 978-1-86064-774-1.
• Skolnik, Fred (2007). Encyclopedia Judaica. Vol. 9 (2nd ed.). Macmillan. ISBN 978-0-02-865928-2.
• Smith, Derek (2006). Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86465-7.
• Stein, Leslie (2003). The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press. ISBN 978-0-275-97141-0.
• Stendel, Ori (1997). The Arabs in Israel. Sussex Academic Press. ISBN 978-1-898723-23-3.
• Stone, Russell A.; Zenner, Walter P. (1994). Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-1959-5.
• Torstrick, Rebecca L. (2004). Culture and Customs of Israel. Greenwood Press. ISBN 978-0-313-32091-0.

Արտաքին հղումներ

• Իսրայել - Հայաստան - Երկկողմ հարաբերություններ
• Հայաստան-Իսրայել հարաբերությունների թունավոր ճաքերը
• Իսրայելի մասին ԲիԲիՍիի կայքում (անգլ.)
• «Israel». The World Factbook (անգլերեն). CIA. 2018 թ․ հոկտեմբերի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
• Իսրայելի մշակութային պորտալ (եբրայերեն)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իսրայել» հոդվածին։