Jump to content

Էկոլոգիական հումանիտար գիտություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Էկոլոգիական հումանիտար գիտություն (անգլ.՝ Environmental humanities)(հայտնի նաև որպես բնապահպանական հումանիտար գիտություն)՝ միջդիսցիպլինար հետազոտական ոլորտ, որը հիմնված է վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հումանիտար գիտություններում առաջացած բազմաթիվ բնապահպանական ենթադիսցիպլինարների վրա, ինչպիսիք են մասնավորապես, էկոլոգիական գրականությունը, էկոլոգիական փիլիսոփայությունը, էկոլոգիական պատմությունը, ֆեմինիստական բնածին գիտատեխնիկական հետազոտությունները և էկոլոգիական մարդաբանությունը[1]։ Բնապահպանական հումանիտար գիտություններն զբաղվում են այնպիսի մարդասիրական հարցերով, ինչպիսի են իմաստի, մշակույթի, արժեքների, էթիկայի և պատասխանատվության կարևորթությունը՝ Էկոլոգիական հրատապ խնդիրների լուծման համար։ Բնապահպանական հումանիտար գիտությունները նպատակ ունեն օգնելու հարթել ավանդական տարաձայնությունները գիտությունների և հումանիտար գիտությունների միջև, ինչպես նաև բնական աշխարհի և դրա մեջ մարդկանց տեղին առնչվելու արևմտյան, արևելյան և բնիկների միջև։ Ոլորտը նաև դիմակայում է «բնության» և «մշակույթի» ավանդական բաժանմանը ՝ ցույց տալով, թե քանի «բնապահպանական» խնդիր է առնչվում արդարադատության, աշխատանքի և քաղաքականության հարցերի հետ։ Բնապահպանական հումանիտար գիտությունները նաև տարբեր ոլորտներից մեթոդների սինթեզման միջոց են` բնապահպանական խնդիրների միջոցով մտածողության նոր ձևեր ստեղծելու համար[2]։

Բնապահապանական գիտությունների առաջացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած էկոլոգիական հումանիտար գիտությունների հիմքում ընկած հասկացություններն ու գաղափարները դարերի խորքից են գալիս, այն համախմբվել է "բնապահպանական հումանիտար գիտություններ" անվանո ներքո 2000-ական թվականներին 1970-ականների, 1980-ականների և 1990-ականների կայուն զարգացումից հետո հումանիտար և հասարակական գիտությունների այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են գրականությունը, պատմությունը, փիլիսոփայությունը, գենդերային հետազոտություններն ու մարդաբանությունը։ Ավստրալիացի հետազոտողների խումբը օգտագործել է «էկոլոգիական հումանիտար գիտություններ» անվանումը `նկարագրելու իրենց աշխատանքը 1990-ական թվականներին.։ Ոլորտը, որը համախմբվել էր «բնապահպանական հումանիտար գիտություններ» անվան տակ, ստեղծվել է 2010 թվականին[3] ։ Աշխարհում կան տասնյակ բնապահպանական հումանիտար կենտրոններ, ծրագրեր և հաստատություններ։ Տասնյակ համալսարաններ տալիս են ասպիրանտուրաների, մագիստրոսի կոչումներ, ավարտական վկայականներ և բակալավրի աստիճան բնապահպանական հումանիտար գիտությունների ոլորտում[4]։ Բնապահպանական հումանիտար դասընթացները դասավանդվում են ամբողջ աշխարհում[5] ։ Էկոլոգիական հումանիտար գիտությունները առաջացել են ոչ միայն Արևմտյան ակադեմիական մտածողների կողմից, այլև բնիկների, հետգաղութային և ֆեմինիստական մտածողություն ունեցողների կողմից։

Կապի գոյաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնապահպանական հումանիտար գիտությունները բնութագրվում են կապի գոյաբանությամբ և երկու հիմնական աքսիոմների հավատարմությամբ, որոնք կապված են էկոլոգիական օրենքներին ենթարկվելու և մարդկությունը որպես ավելի մեծ կենսամակարդակի մաս տեսնելու անհրաժեշտության հետ։ Շրջակա միջավայրի մասին հումանիտար գիտությունների հիմնարար օնտոլոգիական նախադրյալներից մեկն այն է, որ օրգանական աշխարհը և նրա անօրգանական մասերը դիտվում են որպես միասնական համակարգ, որտեղ յուրաքանչյուր մասը կապված է մյուսի հետ։ Այս աշխարհայացքը, իր հերթին, սերտորեն կապված է Լոտկայի ֆիզիոլոգիական փիլիսոփայության և «Համաշխարհային շարժիչի» հետ կապված հայեցակարգի հետ։ Երբ մենք տեսնում ենք, որ ամեն ինչ փոխկապակցված է, տնտեսական և քաղաքական արդարության վերաբերյալ հումանիտար գիտությունների ավանդական հարցերը ընդլայնվում են հաշվի առնելով , թե ինչպես է արդարությունը կապված մեր շրջակա միջավայրի և էկոհամակարգերի վերափոխման հետ[6]։ Նման կապվածության օնտոլոգիայի հետևանքն, ինչպես պնդում են շրջակա միջավայրի մասին հումանիտար գիտությունների կողմնակիցները, այն է, որ մենք սկսում ենք փնտրել արդարության ավելի համապարփակ հայեցակարգ, որը ներառում է անմարդկային էակների, որոնց իրավունք երը պաշտպանված են։ Արդարության այս ընդլայնված հայեցակարգը ներառում է "ընդլայնված" կամ "էկոլոգիական մտածողություն", որը ենթադրում է բազմակի և բազմազան "գիտելիքների"ոլորտներում գիտելիքների փոխանակման ընդլայնում։ Գիտելիքների այս տեսակ փոխանակումը կոչվում է տրանսսիցիպլինարություն"[3]: Այն կապ ունի Հաննա Արենդտի քաղաքական փիլիսոփայության և Իտալո Կալվինոյի ստեղծագործությունների հետ։ Ինչպես ասաց Կալվինոն, «ընդլայնել շրջանակը այնքան, որքան կարող ենք պատկերացնել»։ Այն նաև կապ ունի Լայբնիցի «Լուսավորություն» նախագծի հետ, որտեղ գիտությունները միաժամանակ կրճատվում են և միաժամանակ ընդլայնվում։ Սակայն իրավիճակը բարդանում է այն փաստի ճանաչմամբ, որ կապերը ինչպես տրամաբանակն են, այնպես էլ անտրամբանական[7]։ Այսպիսով, բնապահպանական հումանիտար գիտությունները պահանջում են լեզվի ինչպես գծային, այնպես էլ ոչ գծային մեթոդներ, որոնց օգնությամբ կարելի է խոսել արդարության մասին։ Այսպիսով, առաջանում է դրդապտճառ գտնելու լեզվական մեթոդներ, որոնք կարող են համարժեք կերպով արտահայտել է ինչպես տրամաբանակն, այնպես էլ ոչ տրամաբանական կապերը։

Աքսիոմներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ մտածողների կարծիքով, գոյություն ունեն էկոլոգիական հումանիտար գիտությունների երեք աքսիոմներ։

  1. Էկոհամակարգային օրենքներին ենթարկվելու աքսիոմա;
  2. Էկոլոգիական ազգակցության աքսիոմը, որը մարդկությանը ներկայացնում է որպես ավելի մեծ կենդանի համակարգի մաս
  3. Էկոհամակարգերի սոցիալական կառուցվածքի և էկոլոգիական միասնության աքսիոմա, ըստ որի էկոհամակարգերը և բնությունը կարող են պարզապես լինել հարմար հասկացական սյուբեկտներ։

Առաջին և երկրորդ աքսիոմները միասին խոսում են այն բանի մասին որ, կենդանի արարածների և նրանց միջև կապերը հիմք են հանդիսանում հասկանալու համար, թե ինչպես են էկոհամակարգերը աշխատում, և այդպիսով կազմում են գոյության օրենքները և վարքագծի ուղեցույցները։ Այս աքսիոմներից առաջինը տեղ ունի հասարակագիտական գիտություններում։ Երկրորդ աքսիոմայից «էկոլոգիական մարմնավորում / ներկառուցվածություն» և «բնակավայր» հասկացությունները առաջացել են Քաղաքական տեսությունից՝ իրավունքների, ժողովրդավարության և էկոլոգիզմի հիմնարար կապով։ Երրորդ աքսիոմը բխում է բոլոր "հումանիտար" գիտությունների ուժեղ "ինքնավստահելի" ավանդույթից և բնապահպանական հումանիտար գիտություններին դրդում է ուսումնասիրել սեփական տեսական հիմքը (առանց որի էկոլոգիական հումանիտար գիտությունները պարզապես "բնապահպանություն" են)։

Ժամանակակից գաղափարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքական տնտեսական էկոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ տեսաբաններ ենթադրում են, որ անմարդկային էակնեի ներգրավվումը արդարության քննարկմանը էկոկենտրոն փիլիսոփայությունը կապում է քաղաքական տնտեսության հետ։ Դա բացատրվում է նրանով, որ արդարության տեսաբանումը քաղաքական-տնտեսական փիլիսոփայության գործունեության կենտրոնական ուղղությունն է։ Եթե շրջակա միջավայրի մասին հումանիտար գիտությունների աքսիոմների համաձայն՝ արդարության տեսություններն ընդլայնվում են և ներառում են բնապահպանական արժեքներ, ապա անհրաժեշտ արդյունքը էկոլոգիայի շահերի համադրումն է քաղաքական տնտեսման շահերի հետ։

Էներգետիկ համակարգերի լեզու

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարցը, թե որ լեզուն կարող է լավագույնս պատկերել էկոլոգիական համակարգերի տրամաբանակա և ոչ տրամաբանակա պատճառահետևանքային կապերը, կարծես թե առաջ է քաշվել էկոլոգիայի դպրոցի կողմից , որը հայտնի է որպես համակարգային էկոլոգիա։ Պատկերելով էկոհամակարգերի տրամաբանական և ոչ տրամաբանական ներքին առնչությունը, որտեղ ջերմոդինամիկայի օրենքները զգալի հետևանքներ ունեն, Օդումը (1994) սահմանեց Էներգետիկ համակարգերի լեզուն էկոլոգիական էներգետիկայի սկզբունքների վերաբերյալ։ Բնապահպանական էներգետիկայում, ինչպես բնապահպանական հումանիտար գիտություններում, կապերի միջև պատճառահետևանքային կապը համարվում է օնտիկական կատեգորիա։ Ավելին, էներգետիկ համակարգերի լեզվով էկոլոգիական համակարգերի մոդելավորման արդյունքում Հ.Տ. Օդումը հակասական առաջարկ արեց, որ մարմնավորված էներգիան կարող է ընկալվել որպես արժեք, որն ինքնին քայլ է դեպի վերևում նշված Քաղաքական տնտեսական էկոլոգիայի ոլորտ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Rose, Deborah Bird; van Dooren, Thom; Chrulew, Matthew; Cooke, Stuart; Kearnes, Matthew; O'Gorman, Emily (2012 թ․ մայիսի 1). «Thinking Through the Environment, Unsettling the Humanities». Environmental Humanities (անգլերեն). 1 (1): 1–5. doi:10.1215/22011919-3609940. ISSN 2201-1919.
  2. ↑ «The Environmental Humanities at UCLA» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 Emmett, Robert S., 1979- author. (2017 թ․ հոկտեմբերի 6). The environmental humanities : a critical introduction. ISBN 9780262036764. OCLC 978286393. {{cite book}}: |last= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  4. ↑ «"Where to Study - ASLE"». Association for the Study of Literature and Environment.
  5. ↑ O’Gorman, Emily, Thom van Dooren, Ursula Münster, Joni Adamson, Christof Mauch, Sverker Sörlin, Marco Armiero, Kati Lindström, Donna Houston, José Augusto Pádua, Kate Rigby, Owain Jones, Judy Motion, Stephen Muecke, Chia-ju Chang, Shuyuan Lu, Christopher Jones, Lesley Green, Frank Matose, Hedley Twidle, Matthew Schneider-Mayerson, Bethany Wiggin, and Dolly Jørgensen. "Teaching the environmental humanities: international perspectives and practices." Environmental Humanities 11, no. 2 (2019): 427-460.
  6. ↑ S. Kingsland, Modeling Nature. The University of Chicago Press. Chapter 2. 1985.
  7. ↑ Chapter 5. Archived from the original on 2005-12-17. Retrieved 2006-01-27. 2002. {{cite book}}: |first= missing |last= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Italo Calvino, On Fourier, III: A Utopia of Fine Dust, The Literature Machine, Picador, London.
  • R. Eckersley (1996) ‘Greening Liberal Democracy’, in Doherty, B. and de Geus, M. ed. Democracy & Green Political Thought: Sustainability, Rights and Citizenship, Routledge, London, pp. 212–236.
  • R. Eckersley (1998) ‘The Death of Nature and the Birth of Ecological Humanities’, Organization and Environment, Vol 11, No. 2, pp. 183–185.
  • R. Eckersley (2001) 'Symposium Green Thinking – from Australia', Environmental Politics, Vol.10, No.4, pp. 85–102.
  • J.B. Foster and P.Burkett (2004) ‘Ecological Economics And Classical Marxism’, Organization & Environment, Vol. 17, No.1, pp. 32–60.
  • B. Hannon, R.Costanza and R.Ulanowicz (1991) ‘A General Accounting Framework for Ecological Systems: A Functional Taxonomy for Connectivist Ecology’, Theoretical Population Biology, Vol. 40, 78-104.
  • A. Marshall (2002) The Unity of Nature: Wholeness and Disintegration in Ecology and Science. London: Imperial College Press.
  • J. Martinez-Alier (1987) Ecological Economics, Basil Blackwell.
  • K. Marx (1968), in Karl Marx: 1818/1968, a collection of essays, Inter Nationes, Bad Godesberg.
  • H.T. Odum (1994) Ecological and General Systems: An Introduction to Systems Ecology, Colorado University Press, Boulder, Colorado.
  • B.C. Patten, R.W.Bosserman, J.T.Finn and W.B.Cale (1976) ‘Propagation of Cause in Ecosystems’, in Patten, B.C. ed. Systems Analysis and Systems Simulation in Ecology, Academic Press inc. New York.
  • S. Podolinsky (2004) ‘Socialism And The Unity Of Physical Forces’, Organization & Environment, Vol. 17, No. 1, pp. 61–75.
  • D. Rose and L. Robin (2004) 'The Ecological Humanities in Action: An Invitation', Australian Humanities Review, 31-2
  • D.R. Weiner (2000) Models of Nature: Ecology, Conservation and Cultural Revolution in Soviet Russia, University of Pittsburgh Press, U.S.A.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էկոլոգիական_հումանիտար_գիտություն&oldid=9805168» էջից