Դաշտի միասնական տեսություն
Դաշտի միասնական տեսություն, ֆիզիկական տեսություն, որի խնդիրը մատերիայի միասնական, «նախամատերիային» հատուկ ունիվերսալ օրենքներով բոլոր տարրական մասնիկների (կամ մասնիկների խմբի), դրանց հատկությունների, շարժման օրենքների, փոխարկումների նկարագրությունն է։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դաշտի միասնական տեսության կառուցման առաջին փորձն արել է Հենդրիկ Լորենցը՝ էլեկտրոն շարժումը էլեկտրամագնիսական դաշտը նկարագրող օրենքներով բացատրելու օրինակով։ Ընդհատն (էլեկտրոնն ընդունվում էր նյութական կետ) ու անընդհատը (էլեկտրամագնիսական դաշտ) «հաշտեցնելու» այդ ծրագիրը հաջողություն չունեցավ, սակայն ավելի ուշ դարձյալ կիրառվեց մատերիայի տարբեր ֆունդամենտալ տեսակները նկարագրելու համար։ Մատերիայի միասնական նկարագրման գործում մեծ նշանակություն ունեցավ Ալբերտ Այնշտայնի հարաբերականության ընդհանուր տեսությունը, ըստ որի, գրավիտացիան կապվում է տարածության-ժամանակի երկրաչափական հատկությունների հետ։ Այնշտայնը ենթադրում էր, որ այդպիսի երկրաչափական մոտեցումը կարելի է տարածել նաև էլեկտրամագնիսական երևույթների վրա, ստանալով այդ դեպքում միասնական հավասարումներ, որոնց տարբեր լուծումները կտան առանձին մասնիկների շարժման օրենքները։ Այնշտայնը չկարողացավ շատ առաջանալ այդ ծրագրի իրականացման մեջ, քանի որ դրանում հենց սկզբիգ հաշվի չէր առնվել մասնիկների շարժման քվանտային բնույթը։
Մեծ արագացուցիչներով և տիեզերական ճառագայթների բնագավառում բազմաթիվ փորձնական հետազոտությունները հարուստ տևղեկություններ տվեցին տարրական մասնիկների մասին։ Հայտնաբերվեցին կյանքի կարճ տևողությամբ բազմաթիվ նոր մասնիկներ, որոնք բարդ ձևով փոխարկվում են մեկը մյուսին՝ հիմնակաևում ուժեղ և թույլ փոխազդեցությունների շնորհիվ։ «Տարրականություն» հասկացությունն անորոշ դարձավ։ Տարրական մասնիկների միասնակաև նկարագրման փորձերը շարունակվեցին նոր, ավելի բարձր մակարդակով։ Լույսի նեյտրինային տեսության վերաբերյալ Լուի դը Բրոյլի աշխատանքներում ֆոտոնը դիտվում էր իբրև «ձուլված» նեյտրինոների զույգ։ Էնրիկո Ֆերմիի, Յանգ Չժեն Նինի առաջարկած մոդելում մեզոնը դիտվում էր որպես նուկլոնի և հականուկլոնի կապված վիճակ։ ճապոնացի ֆիզիկոս Սոիչի Սակատայի, սովետական ֆիզիկոսներ Մ․ Մարկովի և Լ․ Օկունի մոդելը ենթադրում էր, որ ուժեղ փոխազդող բոլոր մասնիկները կազմված են երեք ֆունդամենտալ մասնիկներից։
1957 թվականին Վերներ Հայզենբերգը և նրա աշխատակիցները փորձեցին տարրական մասնիկների հատկությունները դուրս բերել այսպևս կոչված ոչ գծային միասնական դաշտի հավասարումներից, սակայն այդ հետազոտությունները հուսադրող արդյունքների չհանգեցրին։ 1964 թվականին Մարի Գել-Մանը և Ջորջ Ցվայգը առաջարկեցին քվարկների մոդելը։ Մինչև այժմ քվարկներն ազատ վիճակում չեն հայտնաբերվել։ Հավանական է, որ դրանք գոյություն ունեն միայն կապված վիճակում։ Քվարկների մոդելի հիմնական դժվարությունը հենց այդ հարցի պարզումն է։
Թույլ փոխազդեցությունների բնագավառում հետաքրքիր արդյունքների են հասել Սթիվեն Վայնբերգը և Աբդուս Սալամը (1967)։ Թույլ և էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունների նրանց ստեղծած տեսության համաձայն, թույլ փոխազդեցությունն իրագործվում է հատուկ ծանր մասնիկների՝ այսպես կոչված միջանկյալ բոզոնների միջոցով, այնպես, ինչպես էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը՝ ֆոտոննևրի միջոցով։ Միջանկյալ բոզոնների մեծ զանգվածով (100 պրոտոնի զանգվածի կարգի) են բացատրվում թույլ փոխազդեցությունների մոտազդող բնույթը և փոքր ինտենսիվությունը (էլեկտրամագնիսական ուժերի համեմատ)։ Ֆոտոնները և միջանկյալ բոզոնները համապատասխանում են էլեկտրամագնիսական բնույթի միևնույն դաշտի տարբեր քվանտային վիճակների։ Թույլ և էլեկտրամագնիսական միասնական տեսությունը կանխագուշակում էր նեյտրինոյի առաձգական ցրումը էլեկտրոնի և պրոտոնի վրա (այսպես կոչված, չեզոք հոսանքների էֆեկտ)։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 288)։ 
|