Աճանստվածք

Աճանստվածք կամ ակրեցիա, երկնային մարմնի զանգվածի աճը շրջապատող տարածությունից ձգողության միջոցով նյութը իր շուրջը հավաքելու ճանապարհով։

Ակրեցիա միասեռ միջավայրում

Մարմնի համեմատ անշարժ գազային միջավայրում աճանստվածքը գնդային համաչափություն ունի։ Ճառագայթող մարմինների դեպքում գազի՝ գնդային համաչափություն ունեցող ակրեցիան հնարավոր է միայն այն ժամանակ, երբ մարմնի լուսատվությունը չի գերազանցում ծայրահեղ լուսատվությանը, այսինքն՝ ձգողականության ուժերը գերազանցում են ձգող մարմնի ճառագայթման ճնշմանը։

Շարժվող ձգող մարմինների դեպքում ակրեցիան մոտ է գնդային համաչափությանը, երբ որ մարմնի արագությունը փոքր է միջավայրում ձայնի արագությունից։ Ձգող մարմնի՝ գազային միջավայրով՝ գերձայնային արագությամբ շարժվելու ժամանակ, ակրեցիան տեղի է ունենում է ունենում կոնում, որը գտնվում է մարմնի ետևում (այսինքն՝ մարմնի արագության վեկտորից ետ) և սահմանափակված է իր կողմից ստեղծված հարվածային ալիքով։

Ակրեցիան մագնիսական դաշտում

Երկնային մարմնի վրա պլազմայի ակրեցիայի ժամանակ, որն ունի սեփական մագիսկանան դաշտ, ակրեցիայի մեխանիզմները որոշվում են մագիսական դաշտի և պլազմայի մագնիսահիդրոդինամիկական փոխազդեցությամբ։

Եթե մարմնի ծայրերի մագնիսական դաշտի ճնշումը գերազանցում է ակրեցիայի ենթարկվող պլազմայի գազային ճնշմանը, ապա ակրեցիան կանգ է առնում ալվենոսյան շառավղի հեռավորության չափ, այսինքն՝ մագնիսոլորտի սահմանին, և ուղղվում է դեպի երկնային մարմնի մագնիսական բևեռներին։ Պլազամայի ակրեցիայի անհրաժեշտ պայման է նրա՝ թափանցումը մագնիսոլորտ, որը տեղի է ունենում մագնիսահիդրոդինամիկական անկայունությունների (Ռելեյ֊Թեյլորի անկայությունյուն) զարգացման հաշվին։ Մանգիսոլորի սահմանը (մագնիսապաուզա) որոշվում է մագնիսական դաշտի և կուտակվող պլազմայի ճնշումների հավասարությունների պայմանով, այսինքն մագնիսոլորտի շառավիղը (ալֆվենյան շառավիղ $r_{A}$) որոշվում է հետևյալ հարաբերությամբ՝

${1 \over {8\pi }}B^{2}(r_{A})={1 \over 2}\rho V^{2}(r_{A})$,

որտեղ $B$֊ն երկնային մարմնի մագնիսական դաշտն է, $\rho$֊ն և $V$֊ն համապատասխանաբար՝ կուտակվող պլազմայի հոսքի խտությունն ու արագությունն են։

Ակրեցիան նեղ երկակի համակարգերում

Երկակի համակարգերի դեպքում աճանստվածքը զգալի չափով անհամաչափ է և կարող է զգալի ներդրում ունենալ ինչպես բուն համակարգի էվոլյուցիայի մեջ, այնպես էլ նրա բաղադրիչների։ Ավելի ինտենսիվ աճանստվածքը երկակի համակարգերում տեղի է ունենում, երբ էվոլյուցիայի գործընթացի ժամանակ բաղադրիչներից մեկը լրացնում է Ռոշի իր խոռոչը, որը հանգեցնում է նյութի արտահոսքին դեպի հարևան աստղ Լագրանժի ներքին կետի միջոցով $L_{1}$։ Այդ գործընթացում հոսող նյութը ձևավորում է աճանստվածքային սկավառակ, որը պատասխանատու է ռենտգենյան աղբյուրների բազմաթիվ դիտելի երևույթների համար։

Աճանստվածքի հետևանքով առաջացած աստղագիտական երևույթներ

Ամենից հետաքրքիր երևույթներ տեղի են ունենում երկակի համակարգի նախաէվոլյուցիոն բաղադրիչի վրա տեղի ունեցող աճանստվածքի ժամանակ։

• Անշարժ աճանստվածքը՝ սպիտակ թզուկների վրա, ուղեկցողի մյուս մարմնի կարմիր հսկա լինելու դեպքում հանգեցնում է նոր թզուկ աստղերի (օրինակ՝ U Gem (UG)) և նորանման փոփոխական աստղերի առաջացմանը։
• Աճանստվածքը՝ սպիտակ թզուկների վրա, որոնք հզոր մագնիսական դաշտ ունեն, ուղղվում է սպիտակ թզուկի մագնիսական բևեռների գոտի, և մերձբևեռային շրջանների աճանստվածքային պլազմայի ճառագայթման ցիկլոտրոն մեխանիզմը՝ տեսանելի գոտում ճառագայթման ուժեղ բևեռացում է առաջացնում։
• Աճանստվածքը՝ ջրածնով հարուստ սպիտակ թզուկների վրա, հանգեցնում է նրա կուտակմանը մակերևույթի վրա (որը կազմված է գլխավորապես հելիումից) և տաքացմանը՝ մինչև հելիումի սինթեզի ջերմիաստիճանի, որը, ջերմային անկայունության զարգազման դեպքում հանգեցնում է պայթյունի, որը երևում է, որպես նոր աստղի առկայծում։
• Բավականին ուժեղ և երկարատեվ աճանստվածքը՝ զանգվածեղ սպիտակ թզուկի վրա, հանգեցնում է զանգվածի մեածացմանը, որը գերազանցում է Չանդրասեկարի սահմանին, և գրավիտացիոն կոլապսի, որը երևում է որպես գերնորի առկայծում, օրինակ՝ la֊ն։

Արտաքին հղումներ

• Постнов К. А., Лекции по Общей астрофизике для физиков
• Самусь Н. Н., Переменные звёзды
• Сулейманов В. Ф., Рентгеновская астрономия
• Bryan Gaensler et al., Astrophysics, abstract astro-ph/0312362
• Mark A. Garlick’s Space Art Արխիվացված 2005-03-08 Wayback Machine