Protectorado Español de Marrocos

Protectorado Español de Marrocos

Protectorado español en Marruecos (es) الحماية الإسبانية على المغرب (ar)
Localización
40°N 0°L
Capital	Tetuán
Poboación
Lingua oficial	lingua castelá
Relixión	Islam
Datos históricos
Precedido por	República do Rif e Sultanato Alawí
Creación	30 de marzo de 1912
Disolución	6 de abril de 1956
Sucedido por	Marrocos
Organización política
Forma de goberno	protectorado
Moeda	peseta
Identificador descritivo
Fuso horario	África/Ceuta

O Protectorado Español de Marrocos (en árabe: حماية إسبانيا في المغرب ḥimāyat Isbāniyā fi-l-Magrib) é a figura xurídica aplicada a unha serie de territorios de Marrocos nos que España, segundo os acordos franco-españois asinados o 27 de novembro de 1912, exerceu un réxime de protectorado.

O protectorado consistía en dous territorios do actual Marrocos, xeograficamente separados: a zona do norte de Marrocos, que inclúe as rexións do Rif e Yebala, e a de Tarfaya, lindando coa ex colonia española do Sáhara Español, ao suroeste e ao norte co río Draa como fronteira. Oito meses antes dos acordos, Francia creara o seu propio protectorado sobre a maior parte do actual Marrocos. Con todo, a creación dunha administración colonial sobre os territorios do protectorado no Rif non se produciría ata 1927, unha vez a zona fora pacificada. O protectorado duraría ata o día 7 de abril de 1956, salvo o que se coñecía como o protectorado meridional ou rexión norte das tres en que se dividiu o Sáhara Español.

Antecedentes

As orixes remotas do protectorado poderían acharse nos intentos casteláns e portugueses de expansión no norte de África. Durante a segunda metade do século XV e primeira do XVI, Castela ocuparía sucesivamente Melilla (1496), Cazaza e Mazalquivir (1505), o Peñón de Vélez da Gomera (1508), Orán (1509), o peñón de Alxer, Béjaïa e Trípoli (1510), Bona, Bizerta, Tunisia e La Goulette (1535), en tanto que Portugal centraba a súa expansión no litoral atlántico, tomando Ceuta (1415), Tánxer (1471), Mazagán (1502), Mogador (1516), Agadir (1505)...

A maior parte das prazas foron perdidas durante o mesmo século XVI, de forma que á asunción da coroa portuguesa por parte de Filipe II, as únicas prazas en mans dos reis hispánicos eran Melilla, o Peñón de Vélez da Gomera, Orán-Mazalquivir (polo lado castelán) e Ceuta, Tánxer e Mazagán (polo portugués).

Aínda que durante o reinado de Filipe III conquistáronse tamén Larache (1610) e A Mámora (1614), o ascenso da dinastía alauí significou a conquista da maior parte das prazas en mans de países occidentais. Á morte do sultán Ismail (1672-1727), só Mazagán (Portugal), Tánxer (Inglaterra) e Ceuta (que preferira seguir á beira dos reis españois en 1640, cando Portugal independizouse), Melilla, as illas Alhucemas (ocupadas en 1673) e o Peñón de Vélez da Gomera, en mans españolas, escapaban do seu dominio. Desta forma, só Ceuta, Melilla, as illas Alhucemas e o Peñón de Vélez da Gomera seguían en mans españolas ao comezo do século XIX.

A Batalla de Tetuán, de Mariano Fortuny (MNAC)

As prazas conservaran sempre un carácter de presidios, cuxa ampliación fora unha constante durante o século XVIII. En 1774, o sultán Sidi Mohamed atacou Melilla, a cal estivo sometida a un asedio que durou tres meses. Con todo, o asedio foi infrutuoso e o sultán de Marrocos decidiu adoptar unha política amigable cara a España.

Xa no século XIX, a debilidade do sultanato marroquí leva a unha progresiva intervención de países occidentais nos seus asuntos internos, notablemente Francia, Reino Unido e España. No caso español, co pretexto de responder a un ataque sobre Ceuta levado a cabo por algunhas tribos limítrofes (as tribos de Anyera), España ataca ás forzas marroquís desenvolvendo unhas operacións militares de certa envergadura que desembocan na batalla dos Castillejos, a toma de Tetuán (1860) e a firma dos tratados de 1860 (Tratado de Paz e de Amizade entre España e Marrocos ou de Wad-Ras) e 1861. Mediante estes tratados:

• Amplíanse os límites de Ceuta e Melilla.
• Concédese a España un territorio en Santa Cruz do Mar Pequeno (o que sería logo Sidi Ifni) que permita instalar un establecemento pesqueiro.
• Obrígase ao sultán de Marrocos a pagar unha indemnización de 100 millóns de francos-ouro, garantidos pola ocupación de Tetuán.
• Marrocos comprométese á firma dun tratado comercial e a facilitar o establecemento diplomático español en Fes.

Aínda que o pago da indemnización creou enormes dificultades financeiras a Marrocos, a indemnización foi finalmente pagada, polo que Tetuán foi devolta o 2 de maio de 1862.

Marrocos converteuse nunha encrucillada dos intereses europeos: Reino Unido, moi sensible a calquera ameaza á súa ruta imperial cara á India, recelaba da presenza francesa no norte de África. Francia, dona xa de Alxeria e logo de Tunisia, desexa consolidar o seu dominio sobre o norte de África, á vez que velaba pola seguridade de Alxeria, pronto dividida en tres departamentos franceses. España, pola súa banda, buscaba asegurar os seus presidios norteafricanos á vez que impedir ser afogada por outros países, notablemente Francia. Tamén buscaba unha alternativa aos imperios coloniais perdidos en América. Finalmente, Alemaña interviría en Marrocos buscando atizar as diverxencias entre Reino Unido e Francia. Son precisamente as apetencias alemás as que forzan a Francia e o Reino Unido a chegar a un acordo, de forma que en 1890, Reino Unido decide deixar mans libres en Marrocos a Francia, que fixo o propio con Exipto en favor de Alemaña.

Tras os tratados asinados entre o sultán de Marrocos e o goberno español nos anos sesenta, as relacións con España foron de paz relativa, co propósito de manter o statu quo. Con todo, a paz veríase perturbada pola crise de Melilla, que comezou en 1890 e seguiu durante os tres anos seguintes. Durante eses anos, os choques entre as tropas españolas estacionadas en Melilla e as tribos rifeñas limítrofes foran incrementándose, ata culminar no ataque á cidade durante os días 27 e 28 de outubro de 1893, no que morreu o xeneral Margallo, gobernador militar de Melilla. O goberno español destaca tropas a Melilla ao mando do xeneral Martínez Campos, ante a posibilidade dunha guerra, o sultán Hassan I destaca ao seu irmán, con fortes efectivos, o cal logra reducir a rebelión rifeña.

A estes enfrontamentos seguiu un novo período de paz relativa, que habería de cambiar tras a perda das últimas colonias en América e o Pacífico en 1898. A partir de entón, a política exterior de España céntrase no norte de África. Ademais España intenta saír do seu illamento internacional e intentar participar nas novas políticas de alianzas que se dan en Europa a comezos do século XX. Desde 1898 España intentou establecer acordos entre Francia, Inglaterra ou ambos á vez, pero foron dificultados polos continuos cambios de goberno. Foi achegando posicións con Francia, estando interesada esta en dominar Marrocos para unificar o norte de África baixo dominio francés. Xa en 1902 ofreceu a España a repartición de Marrocos en dúas zonas de influencia. Daba a España unha zona ao norte, entre os ríos Sebú e Muluya, e outra ao sur, en torno ao antigo establecemento de Santa Cruz do Mar Pequeno. O goberno español non aceptou entón, reclamando que Inglaterra fose informada para evitar a súa hostilidade. España intentou un novo acordo ao ano seguinte, pero xa non interesaba a Francia, que iniciara un achegamento a Inglaterra. Nestes momentos España era partidaria de manter o status quo na zona, pero en 1904 unha declaración conxunta franco-británica deixaba sen efecto esa política, pasando á idea de penetración pacífica en ausencia dun goberno estable ou a existencia dun goberno hostil. España non tiña intereses coloniais en Marrocos, vía a cuestión como unha necesidade de defensa nacional, vendo con malos ollos que unha potencia como Francia fose fronteira tanto ao norte como ao sur.

A nova situación internacional supuña a marxinación de Alemaña. En resposta a esa situación e coa escusa das crecentes presións francesa sobre o goberno marroquí, o Káiser desembarcou en Tánxer en 1905, reclamando a independencia do sultán. Para evitar unha guerra, convocouse unha Conferencia internacional para falar sobre Marrocos. En 1906 celebrouse a Conferencia de Alxeciras (15 de xaneiro-7 de abril), a cal, aínda que afirmando respectar a independencia marroquí, significaría de feito o seu fin. Na conferencia víronse frustrados os intentos alemáns por participar na repartición de Marrocos, pero se acordou o dereito de todos os países de lograr acordos económicos con Marrocos. Ademais, aceptábase a repartición do país en zonas de influencia entre Francia e España, e o dereito destas a intervir nelas, se o sultán non era capaz de manter a orde. Tras as desordes de Casablanca (1907), comézase a ocupación das diferentes zonas de influencia. Finalmente, Francia e España aceptan retirar as súas tropas tras diversos episodios bélicos. No caso de España, hai que destacar a denominada guerra de Melilla de 1909, na que as tropas españolas sofren un grave revés militar no monte Gurugú e o barranco do Lobo (endereitado a duras penas) con graves repercusións na política interior española (Semana Tráxica). O resultado sería finalmente a ampliación da zona de influencia melillense pola conca do río Kert ata Zeluan e Nador por unha banda, e ata o Cabo Tres Forcas pola parte oposta.

En 1911, Marrocos estaba en completa anarquía. De acordo co previsto na Conferencia de Alxeciras, o sultán pediu axuda a Francia. As tropas francesas ocuparon a capital de Marrocos, Fes. España ocupou Larache e Alcazarquivir. Alemaña enviou un canoneiro a Agadir. Isto deu lugar ao acordo franco-alemán polo que Alemaña renunciaba a Marrocos, e aceptaba o Protectorado francés sobre este, a cambio dunha cesión de territorios no África Ecuatorial.

Evolución do protectorado

As continuas inxerencias franco-españolas fan insostible a posición do sultán, que en marzo de 1912 asina o Tratado de Fes con Francia, polo que se establece formalmente o protectorado. Mediante o Tratado hispano-francés asinado o 27 de novembro, Francia recoñeceu a España o territorio da zona norte de Marrocos, establecéndose o protectorado español, con capital en Tetuán. Establecíanse os límites entre as zonas francesa e española ao norte do río Uarga. Mediante real decreto de 27 de febreiro de 1913 estableceuse a súa organización.

En febreiro de 1913, comeza a ocupación formal do territorio, coa ocupación pacífica de Tetuán por parte do xeneral español Felipe Alfau Mendoza. Posteriormente chega o primeiro jalifa ou representante do sultán da zona Muley Mohammed Mehedi Uld Ben Ismael, substituído polo seu fillo Muley El Hassan Ben El Mehdi en 1923. A prensa do día seguinte titulou: «La bandera de España tremola al viento sobre la Alcazaba de Tetuán como 53 años ha» (recordando así a primeira entrada realizada en 1860 polo xeneral Prim.

A resistencia dos marroquís á ocupación fixo que houbese que enviar reforzos: en 1913 alcanzáronse os 50.000 soldados españois. Con todo, o comezo da Primeira guerra mundial, fixo que España deixase de ocupar territorios, para evitar unha guerra con outras potencias europeas.

Terminada a guerra, renóvanse as operacións militares que levan en 1919 ao alto comisario, xeral Dámaso Berenguer, a establecer a paz en Anyera, o Haus e Wad Ras. En 1920 tómanse as alturas do Gorges e Ben Karrich e en setembro, tras unha longa marcha, as alturas de Beni Hasan e Xauen. Tras o desastre de Annual, en xullo de 1921, ante as cábilas de Abd el-Krim, ábrese o camiño cara á ditadura de Primo de Rivera. Sería no entanto o ditador o que organizaría en 1925 o desembarco de Alhucemas, que con axuda francesa suporía o fin das guerras de Marrocos e o inicio da pacificación definitiva da zona e a súa articulación administrativa.

Durante a Guerra do Rif, en 1921-1927, forzas combinadas franco-españolas lanzaron bombas de gas mostaza sobre os rebeldes bérberes. 100.000 soldados españois e 325.000 franceses foron necesarios para completar o control do territorio.

O 1 de maio de 1931 os obreiros marroquís maniféstanse pedindo a igualdade cos españois, e 800 notables marroquís envían unha carta ao Presidente Niceto Alcalá-Zamora pedíndolle a igualdade en todos os aspectos cos españois. Con todo, a II República só trouxo dous cambios: concedeuse a nacionalidade española aos xudeus, e o 5 de abril de 1934 ocupouse Ifni. En xullo de 1936, España dispuña en Marrocos dun exército de 32.000 homes, incluídos os nativos. O 17 de xullo de 1936 iníciase en Melilla a sublevación militar que se estende ao resto do protectorado. O día 19 chega a Tetuán o xeneral Franco por vía aérea desde as illas Canarias, para facerse cargo do exército de África, cuxo paso ao territorio metropolitano sería clave no desenvolvemento da sublevación e consecuente Guerra Civil.

O réxime franquista aproveitou a derrota francesa en 1940 para ocupar a cidade de Tánxer (ata entón cun estatuto de cidade internacional). A ocupación duraría ata o final da segunda guerra mundial en 1945.

Coa liberación do Marrocos francés en 1942, os marroquís fundaron partidos políticos en todo Marrocos. No Protectorado español xurdiron o Reformista e o Unionista, que rapidamente se fusionaron no Partido Reformista e publicaron un manifesto pedindo a independencia. Ambos os partidos foron apoiados por Ahmed Belbachir Haskouri, a man dereita do Jalifa. Ambos foron tolerados por España. Entre tanto, o sultán de Marrocos Mohamed V refusou por primeira vez en 1944 as decisións do Residente francés (principal representante do goberno). Este xesto era un síntoma da crecente axitación nacionalista en contra do dominio estranxeiro. En 1946 o Partido Reformista reclama que os marroquís poidan explotar as riquezas do seu país en empresas mixtas cos españois, ao estilo do que xa se permitía no Marrocos francés.

En 1948 os partidos nacionalistas marroquís forman unha Fronte Nacional co obxectivo de lograr a independencia. En repetidas ocasións, o sultán sinalou que el desexaba o mesmo. Por iso, en 1952 Francia depuxo ao sultán e desterrouno substituíndoo por outro. España mostrou o seu descontento por non ser informada previamente: en 1954 Franco declara que o Protectorado español permanecerá baixo a soberanía do jalifa, nomeado polo sultán, xa que o cesamento deste esixe o consentimento previo español. En 1955, O Glaoui e as autoridades francesas en Marrocos apoiadas por Valino querían ofrecer provisionalmente o trono de Marrocos enteiro ao jalifa. Ahmed Belbachir Haskouri opúxose á idea xa que os franceses estaban perdendo a guerra en contra da resistencia. Isto fixo que a situación no Marrocos francés fose deteriorándose, o que levou aos franceses a permitir o regreso do sultán en 1955. Un ano despois, o 2 de marzo de 1956, Mohammed V conseguiu o recoñecemento da independencia do seu país por parte de Francia. O 7 de abril de 1956, España, a pesar das protestas formuladas polo Exército (entre outros polo xeneral García Valiño, alto comisario) fai o propio recoñecendo a independencia marroquí. Finalizaban desta forma os protectorados exercidos por Francia e España, respectivamente, sobre Marrocos. A zona sur (Cabo Juby ou Tarfaya) non pasou a soberanía marroquí ata 1958, en tanto que Ifni, que se converteu en provincia española ese mesmo ano, fixo o propio once anos máis tarde, seguindo as resolucións de Nacións Unidas.

Administración

O réxime administrativo do Protectorado derívase do concepto mesmo de protectorado, existindo unha dualidade formal de autoridades. Por unha banda, existe unha administración marroquí, á fronte da cal atopábase o jalifa, o cal exercía, por delegación do sultán, todos os seus poderes, fundamentalmente o lexislativo, que exercía mediante o dahir (decreto). Tamén era a máxima autoridade relixiosa. Este goberno dirixido polo jalifa recibía a denominación de Majzén e atopábase dividida en departamentos, a modo de ministerios, coordinados polo Gran Visir. Os ministros eran o qadi al-qudat (xefe ou xuíz de xuíces), o Visir dos Habus (patrimonio inalienable cuxas rendas destinar a unha obra ou institución piadosa ou relixiosa), o amin al-amlak e o amin al-umana (ministro de Facenda). Contaba cun consello consultivo formado por dous representantes de cada unha das cinco rexións. O jalifa era elixido polo sultán de entre unha dupla proposta polo goberno español. O primeiro jalifa, Muley el Mehdi, tomou posesión do seu cargo en Tetuán o 27 de abril de 1913. Só dous jalifas ocuparon o cargo ata a independencia de Marrocos, o xa citado Muley el Mehdi (entre 1913 e 1923) e o seu fillo Muley el Hassán bin el Mehdi (que asumiu aos trece anos, «reinando» entre 1925 e 1941 e máis tarde entre 1945 e 1956), pertencentes á familia real marroquí e descendentes do príncipe Muley Ismail, irmán do Sultan Muley Hassan I.

A administración española estaba dirixida por un alto comisario, unha figura desenvolvida a imaxe e semellanza dos altos comisionados ingleses, formalmente acreditada ante o jalifa, como representante do sultán, pero de feito a máxima autoridade no Protectorado. A Alta Comisaría dirixía a acción política de España no Protectorado, e dela emanaban as ordes e instrucións. O alto comisario estaba asistido por diversas departamentos (Asuntos Indíxenas, Fomento e Facenda). Existía un interventor territorial en cada unha das rexións, representado directamente á Delegación de Asuntos Indíxenas. Subordinados a el existía un seguinte chanzo, con interventores comarcais e, finalmente, interventores locais.

O mantemento da orde estaba a cargo dos Regulares (forzas do exército español con "indíxenas") e da Policía Indíxena. No aspecto militar, o alto comisario estaba asistido por tres comandantes con sede en Ceuta, Melilla e Larache.

Houbo un total de vinte altos comisarios nos corenta e tres anos de duración do Protectorado, sendo na súa inmensa maioría militares (todos menos Silvela, que exerceu en 1923, e tres dos cinco nomeados pola República, Luciano López Ferrer, Juan Moles e Manuel Rico Avello):

Mandato	Titular
1913	Felipe Alfau y Mendoza
1913 - 1915	José Marina Vega
1915 - 1919	Francisco Gómez Jordana
1919 - 1922	Dámaso Berenguer y Fusté
1922 - 1923	Ricardo Burguete
1923	Luis Silvela
1923 - 1924	Luis Aizpuru
1924 - 1925	Miguel Primo de Rivera
1925 - 1928	José Sanjurjo Sacanell (Primeiro mandato)
1928 - 1931	Francisco Gómez-Jordana Sousa
1931	José Sanjurjo Sacanell (Segundo mandato)
1931 - 1933	Luciano López Ferrer
1933 - 1934	Juan Moles (Primeiro mandato)
1934 - 1936	Manuel Rico Avello
1936	Juan Moles (Segundo mandato)
1936	Arturo Álvarez-Buylla (En funcións)
1936	Eduardo Sáenz de Buruaga (Xefe provisional das tropas sublevadas en Marrocos)
1936	Francisco Franco (Xefe do exército español sublevado en Marrocos)
1936 - 1937	Luis Orgaz Yoldi (Primeiro mandato)
16 de abril de 1937 - 1939	Juan Beigbeder
1940 - 1941	Carlos Asensio
1941 - 1945	Luis Orgaz Yoldi (Segundo mandato)
1945 - 1951	José Enrique Varela
1951 - 1956	Rafael García Valiño

Organización territorial

Territorios e posesións españolas no norte de África cara a 1950.

Nun principio, as autoridades españolas distribuíron o territorio asignado de forma xenérica en tres demarcacións postas baixo a autoridade das comandancias xerais de Ceuta, Melilla e Larache. Con todo, esta división non foi definitiva. En 1918, o protectorado dividíase en dúas únicas zonas, oriental e occidental, baixo a autoridade das comandancias militares de Melilla e Ceuta respectivamente. En 1927, unha vez pacificado e ocupado efectivamente o territorio, a Alta Comisaría comezou a organizar o territorio en rexións. Ao caer a monarquía e instaurarse a República, creáronse tres rexións civís. A organización definitiva, que se mantería ata o final do protectorado, data de 1935, cando o servizo de Intervencións dividiu o territorio en cinco rexións: Yebala, Lucus, Gomara, Rif e Kert.

Rexión	Superficie (km²)	Capital
Lucus	3.114	Larache
Yebala	3.038	Tetuán (capital)
Gomara	3.912	Xauen
Rif	3.475	Villa Sanjurjo (actual Alhucemas)
Kert	6.117	Villa Nador (actual Nador)

Localidades máis importantes: Arcila, Xauen, Tetuán, Villa Sanjurjo, Villa Nador, Larache.

Prensa

A historia da prensa no protectorado comeza xa en 1860, na cidade de Tetuán, co Eco de Tetuán fundado por Pedro Antonio de Alarcón, que tras fusionarse co El Norte de África, pasaría a chamarse La Gaceta de África. Os xornais máis importantes editados en lingua española no protectorado son os seguintes: En Xauen edítase desde 1920 El Eco de Chef Chauen, no que colabora Tomás Borrás.

En Larache editábase desde 1925 El Heraldo de Marruecos. Finalmente, en Tánxer, aínda que zona internacional, chegáronse a editar El Porvenir, Diario de África e o diario España, que foi publicado entre 1938 a 1967.

Porén editáronse outros moitos xornais tales como:

• En Tetuán: Marruecos, Diario de África, El Mediterráneo e El Norte de África.
• En Tánxer: La Crónica, Democracia, Diario de Tánger, Presente, Tánger Gazette e Aucomar.
• En Ketama: Mástil
• En Larache: Diario Marroquí, La Correspondencia de África, Diario de Larache e El Popular.

Deportes

Varios equipos de fútbol participaron na liga española durante os anos de protectorado. O Atlético Tetuán foi o único que chegou a xogar na Primeira división española de fútbol, aínda que só durante unha tempada (1951-52). Outros como o Larache, Alcázar ou o Pescadores chegaron a xogar en Terceira.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• "El Protectorado Español en Marruecos (1912-1956). Una perspectiva histórica", de Eloy Martín Corrales.
• La gestión municipal de las ciudades del norte de Marruecos durante la época del Protectorado español: 1912-1956