Tenerife

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Tenerife (homónimos).

Tenerife é unha illa situada no océano Atlántico fronte ás costas africanas, e que pertence á Comunidade Autónoma das Canarias (España). Xunto coas illas de La Palma, La Gomera e El Hierro conforma a provincia de Santa Cruz de Tenerife. Cunha poboación de 904.713 (2018) habitantes é a illa máis poboada das illas Canarias e de España. Santa Cruz de Tenerife é a capital e a sede do Parlamento das Illas Canarias e Cabido de Tenerife. San Cristóbal de la Laguna foi declarada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO e é a súa sede na Universidade de La Laguna (a primeira universidade das Canarias). O volcán Teide, cos seus 3.718 metros é a máis elevada en España e no volcán a terceira maior do mundo a partir da súa base. O Teide e todo o parque nacional son tamén Patrimonio da Humanidade desde 2007.

Tenerife

Bandeira
Localización
28°16′07″N 16°36′20″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Illas Canarias
Provincia	Provincia de Santa Cruz de Tenerife
Poboación
Poboación	931.646 (2022) (458,04 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Illas Canarias
Superficie	2.034 km²
Bañado por	Océano Atlántico
Altitude	10 m
Punto máis alto	Teide (3.718 m)
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC±00:00
Código NUTS	ES709
Sitio web	tenerife.es

Descrición

Vista 3D de Tenerife.

A súa orografía é abrupta e volcánica, produto de sucesivas erupcións ao longo da historia (a máis recente foi o Chinyero en 1909). É a illa máis poboada e extensa das Canarias, con 2.034,38 km² de superficie. Os seus 908.555 habitantes (2012) convértena ademais na illa máis poboada de España.

Situación e extensión

Tenerife é a maior das sete illas que compón o Arquipélago Canario. Está situada entre os paralelos 28 e 29 N e os meridianos 16 e 17 O, lixeiramente ao norte do Trópico de Cáncer, e ocupa unha posición central entre as illas de Gran Canaria, La Gomera e La Palma.

A illa atópase a un pouco máis de 300 km do continente africano e a uns 1.000 km da Península Ibérica. Ten 2.034 km² de superficie e unha forma triangular, alzándose no seu centro o Teide.

Paisaxe e orografía

Panorámica do Macizo de Anaga.

Tenerife é unha illa de orixe volcánica, cuxa formación comezou a xestarse no fondo oceánico hai uns 20-50 millóns de anos (m.a.). Tras longo tempo de acumulación de materiais o nacemento da illa produciuse no final do Mioceno (Era Terciaria). Hai sete millóns de anos emerxeron as zonas de Teno, Anaga e Macizo de Adeje, na que se denomina Serie Basáltica Antiga ou Serie I. Constituíronse deste xeito tres illas cronolóxica e estratigraficamente distintas nos extremos oeste, leste e sur da actual Tenerife. Fai aproximadamente 3 m.a. comeza un segundo ciclo volcánico (Formacións Postmiocenas ou Series Recentes II, III e IV), moito máis intenso, que incorpora elementos na zona central da illa, a cal tamén emerxe e unifica nun só aos tres edificios anteriormente descritos. A estrutura conformada nese momento recibe o nome de Edificio pre-Cañadas, sobre cuxos restos se erixiría máis tarde o Edificio Cañadas I. Este ultimou experimentou diversos colapsos e emitiu unha gran variedade de materiais explosivos que deron lugar ás chamadas Bandas do sur (sur-sueste actual). Posteriormente, sobre as ruínas deste complexo xurdiría o Edificio Cañadas II, xa por encima dos 2.500 metros, tamén con intensos procesos explosivos. Fai ao redor de 1 m.a. iniciouse a construción da Cordilleira Dorsal, cun vulcanismo do tipo físgoa, a partir dos restos dos edificios xa parcialmente desmantelados da Serie I. A Cordilleira Dorsal é a de maior altitude e longo do Arquipélago Canario, con 1.600 metros de altura e 25 quilómetros de lonxitude. Neste mesmo espazo cronolóxico (hai 800.000 anos) teñen lugar dous deslizamientos gravitacionais que motivaron a aparición dos vales de La Orotava e Güímar.

Teide, o terceiro maior volcán do mundo.

Finalmente, xa en tempos máis próximos (200.000 anos), comezan as erupcións que levantarían o Edificio Pico Vello-Teide no centro da illa, sobre a Caldera das Cañadas. O Pico do Teide, o terceiro volcán máis grande do planeta, é por antonomasia o símbolo de Tenerife e das Canarias. A súa situación central, as súas importantes dimensións, a súa silueta e a súa paisaxe nevada, dótano dunha singular personalidade. Xa os aborixes o consideraban lugar de culto e adoración.

Montaña Vermella ao fondo, Praia da Tejita.

Desde 1954 o Teide e todo o circo do seu ao redor (aínda que houbo unha ampliación posterior dos seus límites), está declarado como Parque nacional. Ademais, desde xuño de 2007 está incluído, pola UNESCO, dentro dos espazos Patrimonio da Humanidade como Ben Natural.

A abrupta orografía insular e a súa variedade de climas dan como resultado un territorio de múltiples paisaxes e formas, desde o Parque Nacional do Teide coa súa amálgama de cores froito das sucesivas erupcións volcánicas, ata os Cantís dos Xigantes coas súas paredes verticais, pasando por zonas semidesérticas con plantas resistentes á sequidade no sur, ou por ambientes de carácter soamente volcánico como é o Malpaís de Güímar. Tamén conta con praias naturais como a d'O Médano, con paraxes protexidas na súa contorna como Montaña Vermella e Montaña Pelada, vales con cultivos tropicais e subtropicais, boscosas paraxes de laurisilva nos macizos de Anaga e Teno con profundos e escarpados barrancos e extensos bosques de piñeiros por encima desta última formación vexetal.

Imaxe desde o espazo de Tenerife.

Flora e fauna

A illa de Tenerife, a pesar da súa reducida superficie, goza dunha diversidade ecolóxica que é consecuencia dunhas condicións ambientais especiais, xa que a accidentada orografía reinante modifica localmente as condicións climáticas xenerais, orixinando unha exquisita variedade de microclimas. Esta vasta existencia de microclimas e, polo tanto, de hábitats naturais, faise manifesta na vexetación insular, constituída por unha flora rica e variada (1400 especies de plantas superiores), entre as que destacan numerosos endemismos canarios (200) e tinerfeños (140). Ao concentrar este patrimonio vexetal dunhas 140 especies exclusivas, a illa de Tenerife mostra a maior relación de endemismos florísticos da denominada Macaronesia. Ademais, a diferente composición química dos diversos materiais volcánicos que constrúen o edificio insular, sempre baixo a acción combinada dos factores climáticos, dan lugar a unha gran diversidade de chans. A conxunción destes axentes determina a presenza de múltiples hábitats que albergan numerosas comunidades de plantas e animais que constitúen os singulares ecosistemas de Tenerife.

O estudo da flora e a fauna tinerfeña pode realizarse dun modo máis ordenado se é clasificada segundo os diferentes pisos ecolóxicos nos que se divide o terreo da illa. Devandita división atende especialmente á orientación norte ou sur das vertentes da illa e por suposto á altitude:

• Cardonal - Tabaibal: 0-700 metros: este estrato caracterízase por unha forte insolación e escaseza de precipitacións. Nel destacan como especies vexetais as tabaibas, os cardones e cardoncillos, bexeques, entre outras. En canto á fauna, son pobres as especies animais vertebradas neste ecosistema. Se seica, algunhas aves ou réptiles. En cambio os insectos atópanse moi ben representados.
• Bosques Termófilos: 200-600 metros: este piso posúe maior grao de humidade e precipitacións, e unha menor insolación. Son importantes, dentro das especies arbóreas as palmeiras, as sabinas, as oliveiras silvestres e unha serie de endemismos como peralillos, guaidís, españeros, malvas de risco e cinerarias. En relación coa fauna, é preciso citar a bolboreta vanessa vulcania e mais aves insectívoras como a curruca cabecinegra e o capirote.

Gallotia Galloti, especie endémica de Tenerife.

• Laurisilva: 500-1.000 metros: trátase dun bosque denso de grandes árbores, herdeiros da flora da Era Terciaria, que crecen en zonas de abundantes néboas e choivas frecuentes. As especies vexetais superiores que abundan son loureiros, tileiros, viñátigos, barbusanos, e outras de menor tamaño como o bicácaro, a crista de galo, a corregüela e unha gran variedade de fentos. Con respecto á fauna, a laurisilva é o estrato máis rico en invertebrados e con maior porcentaxe de endemismos, entre os que se atopan lombrigas, moluscos e sobre todo artrópodos. Dentro da fauna vertebrada hai que mencionar algunhas especies de morcegos e dúas aves endémicas en perigo de extinción como son as pombas turqué e rabiche.

Tajinaste vermello.

• Faial-Brezal: 1.000-1.500 metros: trátase tamén dun bosque, pero neste caso máis seco e pobre en especies. Destacan floristicamente as faias, uces, acebiños. Tamén abundan diferentes especies de cogomelos, tanto comestibles como moi velenosos.
• Piñeiral: 800-2.000 metros: bosque de piñeiros en formación aberta que se caracteriza por un aumento da insolación e por unha menor uniformidade nas temperaturas diúrnas-nocturnas e estacionais. Sobresae por encima de calquera outra especie o piñeiro canario. A fauna é pouco diversa, pero existen dúas aves endémicas de singular beleza como o pimpín azul e o pico picapinos.
• Alta montaña: por encima de 2.000 metros: posúe un clima seco, unha insolación moi alta e temperaturas extremas. A pesar destas esixentes condicións, crecen endemismos vexetais de grande importancia científica como tajinastes, xestas, codesos ou violeta do Teide, ademais de especies animais principalmente invertebradas como escaravellos, chinches, e bolboretas.

Tamén existe unha extensa fauna mariña, entre a que destacan vellas, meros, abades, sabogas, samas ou pragos, xunto coa tartaruga boba e as colonias permanentes de baleas e golfiños que habitan o litoral sur da illa. Tenerife posúe un inventario faunístico que ascende a 56 especies de aves, 13 de mamíferos terrestres, 5 de réptiles, varios miles de invertebrados, 2 de anfibios e 400 de peixes ademais dalgunhas especies de tartarugas mariñas e cetáceos.

Clima

Tenerife coñécese internacionalmente como a "illa da eterna primavera". A atribución desta denominación climática prodúcese en gran medida grazas aos ventos alisios, cuxa humidade, principalmente, se condensa nas zonas de medianías do norte e nordeste insular, constituíndo amplos mares de nubes que se dispón preferentemente entre os 600 e 1.800 metros de altura; outro factor que inflúe na suavidade do clima das Illas con respecto ao que por latitude correspondería (Deserto do Sáhara), é a corrente mariña fría das Canarias, que arrefría a temperatura das augas que bañan as costas e praias insulares con respecto á ambiental. Para rematar, a propia orografía tinerfeña tamén habería que tela en conta nesta terna de axentes encargados de facer realidade o anteriormente citado slogan.

A grandes liñas, o clima de Tenerife é moderado, amornado e moi suave en calquera estación do ano. Non hai períodos de moito frío pero tampouco os hai de calor asfixiante. As temperaturas medias flutúan entre os 17-18 °C no inverno e os 24-25 °C na estación estival, aínda que estes sexan valores relativos e xerais. Evidentemente prodúcense importantes contrastes, como o que se produce durante os meses de inverno, nos cales é posible gozar do sol en zonas de costa e, con todo, 3.000 metros por encima poder contemplar a branca estampa nevada do Teide e os seus arredores, lugar no que neva todos os anos.

Masca.

Outro exemplo de contraste climático atopariámolo na cidade de Santa Cruz con respecto á cidade da Laguna. Municipios unidos fisicamente pero distanciados en canto a condicións climáticas. Xeralmente Santa Cruz ten durante todo o ano un clima cálido con temperaturas sensiblemente superiores ás que se gozan na contigua La Laguna, onde frecuentemente fai máis frío e existe maior probabilidade de precipitacións.

O norte e o sur de Tenerife posúen igualmente diferentes características climáticas. En barlovento rexístrase un 73% das precipitacións totais ademais, a humidade relativa do aire é superior e a insolación inferior. Os máximos pluviométricos rexístranse en barlovento a unha altitude media entre 1.000-1.200 metros, case exclusivamente nos montes de La Orotava. Pero quizais sexa máis significativo que todo o norte da illa careza dun espazo no que a pluviosidade media sexa inferior aos 250 mm anuais. En cambio, na vertente sur da illa os valores pluviais son substancialmente menores. Os únicos redutos do sur que se salvan desta situación son Masca e Güímar, probablemente debido ás súas características físicas que posibilitan unha maior presenza do alisio.

A modo de anécdota é interesante saber que os médicos europeos, sobre todo ingleses e holandeses, do pasado século XIX eloxiaban o clima do norte de Tenerife, e recomendábano aos seus pacientes para aliviar doenzas da idade e do aparello circulatorio.

Datos climáticos	Xan	Feb	Mar	Abr	Mai	Xuñ	Xul	Ago	Set	Out	Nov	Dec
Ø Horas de sol/Día	5,9	6,6	7,1	7,7	8,8	9,8	10,6	9,8	8,5	6,9	5,9	5,5
Aire [°C]	17,9	17,9	18,6	19,0	20,4	22,2	24,3	25,0	24,3	22,8	20,6	18,7
Auga [°C]	19	18	18	18	19	20	21	22	23	23	21	20
Ø Días de choiva	5	5	5	3	1	0	0	1	1	3	5	6

A auga

O chan volcánico de Tenerife, xeralmente de carácter poroso e permeable é motivo para que unha considerable fracción da auga procedente da choiva, unida a aquela produto de condensacións en zonas boscosas e á proveniente do desxeo dos cumes máis elevados da illa, infíltrese no subsolo. A construción de encoros e presas como principais métodos de obtención de auga esta desaconsellada debido ás mencionadas condicións xeolóxicas, que non permiten o almacenamento do prezado líquido en superficie, así como á irregularidade das precipitacións. Deste xeito, a maior parte da auga (90%) procede de pozos e principalmente de galerías, importantes sistemas que serven para extraer o recurso hídrico do acuífero. Tenerife dispón na actualidade de máis dun milleiro de galerías perforadas.

Historia

Organización política anterior á conquista

O nome orixinal guanche da illa era Achinet ou Chenet. Uns cen anos antes da conquista, existía un mencey chamado Tinerfe o Grande, fillo do Mencey Sunta. Tinerfe tiña o seu corte en Adeje ata que os seus nove fillos se rebelaron e se repartiron a illa en 9 menceyatos e 2 achimenceyatos independentes (chamados "capitanías" polos conquistadores). Os menceyatos e os seus menceys (por orde de descendencia) foron os seguintes:

• Taoro: actualmente Puerto de la Cruz, La Orotava, La Victoria de Acentejo, La Matanza de Acentejo, Los Realejos e Santa Úrsula as súas menceyes foron Bentinerfe, Inmobach, Bencomo e Bentor.
• Güímar: na actualidade El Rosario, Candelaria, Arafo e Güímar e os seus menceyes foron Acaymo, Añaterve e Guetón.
• Abona: Fasnia, Arico, Granadilla de Abona, San Miguel de Abona, Arona e os seus menceyes foron Atguaxoña e Adxoña (ou Adjona).
• Anaga: Santa Cruz de Tenerife e San Cristóbal de la Laguna (a zona da propia lagoa) e os seus menceyes foron Beneharo e Beneharo II.
• Tegueste: Tegueste e unha zona costeira de San Cristóbal de la Laguna e as súas menceyes foron Tegueste, Tegueste II e Teguaco.
• Tacoronte: Tacoronte e El Sauzal e os seus menceyes foron Rumén e Acaymo.
• Icode: San Juan de la Rambla, La Guancha, Garachico e Icod de los Vinos e os seus menceyes foron Chincanayro e Pelicar.
• Daute: El Tanque, Los Silos, Buenavista e Santiago del Teide e os seus menceyes foron Cocanaymo e Romén.
• Adeje: Guía de Isora, Adeje e Vilaflor e os seus menceyes foron Atbitocazpe, Pelinor, e Ichasagua.

Tamén se atopaba o Achimenceyato de Punta del Hidalgo gobernado por Aguahuco (o "Hidalgo pobre", fillo ilexítimo do Gran Tinerfe) e Zebenzui.

Conquista

Coñecida polos romanos como Nivaria (do latín nix, nivis, "neve"), en clara referencia ás neves pousadas sobre o volcán coñecido como o Teide. O nome da illa tamén garda relación co volcán, xa que foi posto polos benehaoritas (aborixes da Palma): "Tene-" (montaña) "-ife" (branca), a castelanización do nome provocou que se engadise unha -r para unir ambas as palabras quedando Tenerife. Para os nativos de Tenerife, a illa era coñecida como Chenech, Chinech ou Achinech.

Tenerife, no momento da súa conquista, compúñase de nove menceyatos, nome polo que se coñecía os pequenos reinos guanches. Con todo, as forzas militares da Coroa de Castela, baixo o mando do Adiantado ("gobernador militar") Alonso Fernández de Lugo, sufriron unha derrota ás mans dos guanches na primeira Batalla de Acentejo en 1494. Os guanches, superados pola tecnoloxía e polas novas enfermidades, ás cales non eran inmunes, caeron fronte ás tropas da Coroa de Castela o 25 de decembro de 1495.

Como no resto das Illas, os aborixes foron escravizados e unha boa parte da poboación indíxena sucumbiu ás enfermidades importadas, ao mesmo tempo en que os inmigrantes provenientes de protectorados do Imperio Español (Portugal, Flandres, Italia, Alemaña) se asentaban na illa. Os bosques de piñeiro canario de Tenerife foron cortados para deixar paso ao cultivo da cana de azucre en 1520. En séculos sucesivos, a economía da illa centrouse no cultivo doutras materias tales como a vide e a cochinilla para facer as tinguiduras, así como o plátano.

O ataque de Horacio Nelson

Horacio Nelson cae ferido durante o ataque.

Tenerife foi atacada, como as outras illas, por corsarios de varias nacionalidades (ingleses, franceses, holandeses e berberiscos) varias veces ao longo da súa historia, segundo o devir das alianzas e guerras de España. De entre estes ataques destaca polo seu lugar na Historia o ataque dos británicos de 1797. O 25 de xullo, o Almirante Horacio Nelson atacou Santa Cruz de Tenerife, capital da illa e Xefatura da Capitanía Xeneral. Tras un feroz ataque, a defensa organizada polo Xeneral Gutiérrez repeleu aos británicos. Nelson perdeu o seu brazo dereito por unha bala de canón (di a lenda que do canón "Tigre") mentres intentaba desembarcar na beira da costa da zona de "Paso Alto".

O 5 de setembro, outro intento de desembarco na rexión de Porto Santiago foi repelido polos habitantes do Val de Santiago del Teide, que lanzaron pedras aos británicos desde o alto dos Cantís dos Xigantes.

Historia recente

Outros visitantes menos hostís chegarían á illa en séculos sucesivos. O naturalista Alexander von Humboldt ascendeu o pico do Teide e comentou a beleza da illa. Numerosos turistas comezaron a visitar Tenerife a partir da década de 1890, especialmente as cidades do norte de Puerto de la Cruz (primeiro municipio turístico de Tenerife mediante orde ministerial do 13 de outubro de 1955 que o declarou -Lugar de Interese Turístico-) e Santa Cruz de Tenerife.

En marzo de 1936, antes de subir ao poder, Francisco Franco foi destinado a Tenerife polo Goberno Republicano, medorento da súa influencia militar e política, a fin de o afastar dos centros de poder. No Monte da Esperanza no municipio tinerfeño de El Rosario, Franco organizou a conspiración militar que daría lugar á Guerra civil española e posterior caída da II República. As Illas Canarias caeron baixo o bando dos nacionais en xullo de 1936 e a súa poboación sufriu as masivas execucións de opositores ao novo réxime fascista. Nos anos 50, a miseria da posguerra fixo que miles de tinerfeños emigrasen para América latina, principalmente para Cuba e Venezuela.

A colisión ocorrida o 27 de marzo de 1977 no aeroporto de Los Rodeos, situado no norte da illa, era o desastre mortal de aviación máis importante da historia ata os atentados do 11 de setembro de 2001.

Símbolos da illa

Bandeira de Tenerife.

Escudo do Cabido Insular de Tenerife.

A bandeira foi adoptada orixinariamente en 1845 a modo de distintivo ou bandeira de matrícula da que naquel tempo se denominaba provincia marítima das Canarias con base no Porto de Santa Cruz de Tenerife. Na actualidade, esta insignia representa a toda a illa de Tenerife. Foi aprobada a instancia do Cabido Insular por Orde do Goberno das Canarias o 9 de maio de 1989 e publicada o 22 de maio de 1989 no Boletín Oficial das Canarias.

O escudo heráldico de Tenerife foi outorgado mediante diploma real o 23 de marzo de 1510, concedido polo Rei Fernando V "O Católico", foi expedido en Madrid, no nome da súa filla Xoana I, Raíña de Castela. O escudo descríbese en campo de ouro, cun San Miguel (pois a illa foi conquistada o día de San Miguel) armado superando unha montaña da súa cor natural, da que brotan chamas, e que representa o pico do Teide. Baixo esta montaña a illa de sinople sobre ondas azul e prata. Á dereita obsérvase un castelo de goles, e á esquerda un león rampante tamén de goles. O escudo que usa o Cabido Insular diferénciase do que usa o Concello da Laguna no lema que aparece na bordura e no engadido dunhas ramas de palma.

Segundo unha lei do Goberno das Canarias os símbolos naturais da illa son o pimpín azul e o drago.

Órgano de goberno

O órgano de goberno da illa de Tenerife é o Cabido Insular de Tenerife. A organización política das Canarias caracterízase porque non posúe órgano político provincial senón que cada illa posúe un cabido insular propio. Desde que se constituíu en marzo de 1913 dispón dunha ampla serie de competencias propias, hoxe recollidas no Estatuto de Autonomía das Canarias.

Municipios

División municipal da illa de Tenerife.

A illa de Tenerife está dividida en 31 municipios, sendo a illa canaria con maior número de municipios.

De todos eles, só tres non teñen costa: Tegueste, El Tanque e Vilaflor de Chasna que destaca ademais por ser o municipio máis alto de todas as Canarias ao ter o seu capital a 1.400 metros de altitude.

O municipio máis extenso con 207,31 km² é o de La Orotava, que abarca gran parte do Parque nacional do Teide. O municipio máis pequeno da illa e do arquipélago é Puerto de la Cruz, cunha superficie inferior aos 9 km².

A gran maioría destes municipios conflúen na zona de cume central da illa e a partir de aí esténdense cara á costa, orientándose uns cara ao norte e outros cara ao sur.

Á súa vez, é frecuente atopar outro tipo de división insular, é aquela que establece o territorio segundo unha Zona Metropolitana, ao redor da área de influencia das cidades de Santa Cruz e La Laguna, Zona Norte (aqueles municipios que se abren ao océano polo norte) e Zona Sur (aqueles que o fan cara ao sur).

A continuación móstrase a relación de todos os municipios tinerfeños ordenados alfabeticamente:

Adeje Arafo Arico Arona Buenavista del Norte Candelaria El Rosario El Sauzal El Tanque Fasnia

Garachico Granadilla de Abona Guía de Isora Güímar Icod de los Vinos La Guancha La Matanza de Acentejo La Orotava La Victoria de Acentejo Los Realejos Los Silos

Puerto de la Cruz San Cristóbal de La Laguna San Juan de la Rambla San Miguel de Abona Santa Cruz de Tenerife Santa Úrsula Santiago del Teide Tacoronte Tegueste Vilaflor de Chasna

Demografía

A illa de Tenerife, a máis poboada do arquipélago, albergaba a data de 1 de xaneiro de 2006 e segundo fontes do INE un total de 852.945 habitantes censados, dos cales, máis dun 26% (223.148 habitantes) estábano no seu capital, Santa Cruz de Tenerife, e cerca do 50% (423.022 persoas) na súa área metropolitana. Á cidade de Santa Cruz de Tenerife seguen en poboación San Cristóbal de la Laguna (142.161), Arona (69.100), La Orotava (40.644), Adeje (36.764), Los Realejos (36.746), Granadilla de Abona (34.595) e Puerto de la Cruz (30.585). Ata aí os municipios que exceden os 30.000 habitantes. O municipio de Vilaflor de Chasna é o que conta con menor poboación de toda a illa (1.905). Ademais, Tenerife rexistra un moi alto nivel de poboación non censada xa que o elevado número de turistas que recibe anualmente e os crecentes fenómenos migratorios pono de manifesto.

Xentilicio

O xentilicio formal é tinerfeño/a, aínda que tamén de xeito coloquial utilízase o xentilicio chicharrero/a, aínda que na propia illa este resérvase para os habitantes da capital, Santa Cruz.

O xentilicio "chicharrero" ten a súa orixe nun termo despectivo empregado polos habitantes da próxima cidade de La Laguna, entón capital da illa, para os habitantes do entón pobre e pequeno porto de pescadores. Xustamente por devandita pobreza debían os habitantes de Santa Cruz rebaixarse a comer chicharros, un peixe pequeno e barato de relativa baixa calidade, de onde procede o termo, entón despectivo. Co tempo e o crecemento de Santa Cruz, ata conseguir o traslado da capitalidade desde La Laguna, baixo o reinado de Fernando VII (século XIX), os seus cidadáns tomaron o insulto a honra e asumiron como propio o xentilicio.^{[Cómpre referencia]}

Economía

Xardín Botánico en Puerto de la Cruz.

A economía tinerfeña, do mesmo xeito que a doutras illas das Canarias, baséase fundamentalmente no turismo. Xa no século XIX e gran parte do XX destacaba a afluencia de turismo estranxeiro, sobre todo do inglés debido aos intereses agrarios que posuía nesta illa.

Praia do sur de Tenerife.

Máis tarde coas guerras mundiais este sector reséntese, pero entrada a segunda metade do pasado século comeza a evolucionar dun modo moi notable. Nun principio destaca o Puerto de la Cruz polo seu bondadoso clima e por todos os atractivos que o Val do norte de La Orotava concentraba, pero perseguindo captar o turismo de sol e praia, ao redor de 1980 nace o boom turístico do sur de Tenerife, onde destacan cidades como Arona ou Adeje, que hoxe albergan máis do 65% das prazas hoteleiras de toda a illa. Tenerife recibe cada ano máis de 5.000.000 de turistas, sendo deste xeito, de entre todo o arquipélago canario, a illa preferida a este respecto. Con todo, este dato tamén pon de manifesto a gran cantidade de recursos que esta actividade consome (espazo, enerxía, auga etc.). A pesar de que máis do 60% do PIB tinerfeño constitúeo o turismo, e en consecuencia o sector servizos, o sector primario e a industria son responsables do 40% restante. En canto á agricultura destacan o cultivo de plátanos, os tomates, a videé, as papas e as flores. A pesca supón tamén gran parte da economía tinerfeña (As Canarias é a segunda rexión pesqueira do estado español). Xa finalmente, e a pesar dos diversos polígonos industriais que existen no territorio insular, a importancia da actividade industrial radica na refinaría de petróleo de Santa Cruz de Tenerife, a cal fornece produtos petrolíferos non só ao arquipélago canario senón tamén ao mercado peninsular, africano e americano.

Arte

Literatura

Nos séculos XVI e XVII destaca, no campo da poesía épica, Antonio de Viana. Este escritor que nace na Laguna compuxo o poema Antigüidades das Illas Afortunadas, un material de gran valor antropolóxico para entender as formas de vida daquel tempo.

Xa posteriormente, no chamado Século das Luces (século XVIII) aparecen figuras relevantes da Ilustración en Tenerife como José Vise y Clavijo, Tomás de Iriarte, Angel Guimerá y Jorge, Mercés Pinto ou Domingo Pérez Minik, entre outros, que achegan as súas obras dentro desta escena literaria.

Pintura

O primeiro núcleo de arte pictórica en Tenerife distínguese na cidade da Laguna, onde no transcurso do século XVI aparecen algúns pintores de renome. Máis adiante súmanse artistas doutros lugares como Garachico, Santa Cruz, La Orotava e Puerto de la Cruz. Orixinarios de La Orotava son dous dos mellores pintores do arquipélago do século XVII, referímonos a Cristóbal Hernández de Quintana e Gaspar de Quevedo, con numerosas obras distribuídas por igrexas da illa. No Puerto de la Cruz, concretamente na igrexa da nosa Señora da Pena de Francia, pódese contemplar a achega realizada por Luís de la Cruz y Ríos. Nado en 1775, o que fose pintor de cámara do rei Fernando VII e miniaturista, obtén un recoñecido prestixio na Corte, onde é coñecido como O Canario.

No ano 1849 nace en Santa Cruz de Tenerife o paisaxista Valentín Sanz. O Museo Municipal de Belas Artes de Santa Cruz conta cunha abundante mostra do seu quefacer. Tamén neste museo da capital se poden observar cadros de Juan Rodríguez Botas (1880-1917), que é considerado o primeiro impresionista canario. Do mesmo xeito cabe citar, dentro do grupo expresionista, a Mariano de Cossío. A este autor hai que atribuír os frescos da igrexa de Santo Domingo, en San Cristóbal de la Laguna. Doutra banda, en 1874 nace Francisco Bonnín Guerín, acuarelista de Santa Cruz que formou unha escola para promover o seu labor pictórico.

Para rematar, en 1906 nace na Lagoa un dos pintores canarios máis universais, Óscar Domínguez. Pertencente ao surrealismo, inventou a técnica da decalcomanía e contribuíu cunha obra pictórica de internacional recoñecemento.

Escultura

Poderíase considerar que a práctica escultórica comeza en Tenerife a partir do século XVII, momento no cal chega á illa o arquitecto e escultor Martín de Andújar Cantos desde Sevilla, onde recibira instrucións do mestre Juan Martínez Montañés. Con el arribaron novas técnicas e formulacións da escola hispalense que transmitiu aos seus discípulos, entre os que destaca o garachiquense Blas García Ravelo.

Outros escultores que, nesta época e no posterior século XVIII, irrompen á escena son Sebastián Fernández, Lázaro González, Rodríguez da Oliva, e principalmente o orotavense Fernando Estévez, alumno de Luján Pérez, quen contribúe cunha extensa colección de imaxes relixiosas e tallas repartidas por diversas igrexas de Tenerife, por exemplo, na Catedral da Laguna, a Igrexa da Concepción tamén na Laguna, a Basílica de Candelaria e en distintos lugares de culto de La Orotava.

Actualmente, o ámbito escultórico tinerfeño atópase representado entre outros por José Abad, Fernando Garcíarramos e José Luís Fajardo.

Música

Timple.

O ámbito musical ten na figura de Teobaldo Power y Lugo Viña un dos seus expoñentes máis claros. Natural de Santa Cruz, trátase dun pianista e compositor, autor dos Cantos Canarios. En concreto, os arranxos da melodía do arrorró destes Cantos Canarios constitúen o Himno da Comunidade Autónoma.

Neste campo tamén destaca o folclore. Similar ao do resto das illas, caracterízase pola participación de timples, guitarras, bandurras, laúdes e distintos tipos de instrumentos de percusión. Son numerosos os grupos folclóricos que se reparten pola xeografía insular e que adoitan aparecer en distintas celebracións populares como as romarías. Neste aspecto habería que citar a Os Sabandeños, que conforman un importante símbolo da cultura canaria. Este grupo folclórico rescatou a idiosincrasia do pobo insular nun momento no que o carácter uniformador da cultura española dos anos setenta fai caer practicamente na decadencia e o esquecemento diferentes elementos da música canaria.

As cancións típicas das illas: isa, folía, tajaraste, malagueña. Configúranse como melodías mestizas entre a música ancestral dos guanches con distintos enlaces entre o andaluz e hispanoamericano.

Arquitectura

Do mesmo xeito que a que predomina nas outras illas, na arquitectura tinerfeña sobresaen as directrices dos caseróns señoriais e as das casas máis humildes e populares. Este tipo arquitectónico, que ten notables influencias de Andalucía e Portugal, presenta, no entanto unha forte personalidade propia.

Das casas señoriais hai que subliñar os exemplos que existen en La Orotava e na Laguna. Estas edificacións caracterízanse polos seus balcóns típicos e pola presenza de patios interiores. A madeira, especialmente a tea (piñeiro), cobra un gran protagonismo nestas construcións. Estas casas presentan fachadas non demasiado complexas con pouca ornamentación. Son típicos os grandes balcóns de madeira e o uso de celosías. As fiestras pechan en guillotina e son habituais os asentos interiores encostados a elas. Os patios interiores funcionan como verdadeiros xardíns que serven para dar iluminación ás habitacións. Estas comunícanse co patio por medio de galerías rematadas frecuentemente en pedra e madeira. Dispositivos como as destiladeras, as bombas de auga, os bancos e mesóns son elementos que moitas veces forman parte destes patios interiores.

Auditorio de Tenerife, símbolo da cidade de Santa Cruz de Tenerife.

En canto ás casas tradicionais, estas caracterízanse por ser edificios de escasa altura, con bastas paredes de cores variadas. En ocasións a continuidade destas paredes vese interrompida pola presenza de bloques de pedra que asoman á superficie de forma ornamental. Ao longo de toda a illa son moitos os exemplos a contemplar desta arquitectura.

Os edificios oficiais ou de carácter relixioso fóronse conformando segundo as distintas correntes arquitectónicas que en cada momento imperaron. Os núcleos urbanos das cidades da La Laguna e La Orotava están declarados como monumentos histórico-artístico nacionais. Nos últimos anos, por parte dos diferentes gobernos, predominou o concepto de levar a cabo grandes proxectos, en ocasións ostentosos, deseñados por recoñecidos arquitectos. Entre eles poderíase incluír por exemplo, a remodelación da Praza de España polos arquitectos suízos Herzog De Meuron, o novo proxecto do francés Dominique Perrault da Praia das Teresitas, o Centro Magma Arte Congresos, as Torres de Santa Cruz ou o Auditorio de Tenerife. Este último edificio, obra do arquitecto español Santiago Calatrava álzase ao leste do Parque Marítimo, na capital tinerfeña. Un dos seus elementos máis destacables é a estampa da súa vea alada simulando un barco, que se converteu nun dos símbolos da illa. Tamén destaca a Basílica de Nosa Señora da Candelaria, un lugar onde eles adoran a Virxe da Candeloria, padroeira das Illas Canarias.

Cultura

Educación

O nacemento da educación débese na illa ás ordes relixiosas. No ano 1530, Tenerife accedeu á cultura da man da cátedra de filosofía que, posúen os dominicos no convento d'A Concepción da Laguna. A pesar diso, ata ben avanzado o século XVIII non comezan a funcionar as poucas escolas que naquel tempo existían. Neste sentido, hai que recalcar o traballo desempeñado pola Real Sociedade Económica de Amigos do País, que creou diversas escolas en San Cristóbal de la Laguna. Foi en 1846 cando se instaurou o primeiro instituto de ensino secundario, a fin de suplir o peche da Universidade de San Fernando (véxase Universidade da Lagoa). Anexa a este edificio fundouse en 1850 a primeira Escola Normal Elemental do arquipélago que pasaría a denominarse Escola Normal Superior de Maxisterio en 1866. Así se mantivo esta situación xa que a pesar de que o ditador Primo de Rivera crease algúns centros, o punto de inflexión supono a política educativa que desenvolveu a Segunda República, de modo que en apenas catro anos (1929-1933) case se dobra o número de escolas existentes. Posteriormente, o inicio da Guerra Civil e a ulterior ditadura de Francisco Franco constituíron un considerable retroceso.^{[Cómpre referencia]} A educación nas mans de ordes relixiosas tivo certa importancia no devir dos tinerfeños ata que en 1970 a Lei Xeral de Educación restou peso a estas institucións relixiosas en favor dos centros públicos. Estes últimos, e xa en menor grao os primeiros, comezaron a multiplicarse desde entón e foron impulsados coa instauración da democracia. Tenerife conta actualmente con 301 centros de educación infantil, 297 colexios de primaria, 140 de secundaria e 86 institutos de bacharel.^{[Cómpre referencia]} Ademais, na illa existen ata 5 centros de estudos universitarios ou de posgrao: Universidade de La Laguna (a de maior presenza), Universidade Nacional de Educación a Distancia, Universidade Internacional Menéndez Pelayo, Universidade Alfonso X el Sabio e Universidade de Vic (Escola Universitaria de Turismo de Santa Cruz de Tenerife).

Investigación

Observatorio do Teide, pertencente ao Instituto de Astrofísica das Canarias.

O campo da investigación, historicamente, non se desenvolveu dun modo especialmente relevante. Porén, entre os centros que se dedican a este labor destaca sobre todo o Instituto de Astrofísica das Canarias que ten sede nesta illa. Así mesmo cabería citar o Instituto de Bio-Orgánica Antonio González, vinculado á Universidade da Laguna. Tamén adheridos a esta universidade se atopan o Instituto de Lingüística Andrés Belo, o Instituto Universitario da Empresa, o Instituto de Dereito Rexional e o Instituto Universitario de Ciencias Políticas e Sociais, do mesmo xeito que o Instituto de Enfermidades Tropicais (pertencente á Rede de Investigación de Centros de Enfermidades Tropicais, que dispón de sete nodos estendidos ao longo do país, un deles nas Canarias). Na cidade da Laguna atópase o Instituto Canario de Investigacións Agrarias. Outros organismos que traballan no ámbito da investigación que teñen sede en Tenerife son o Instituto Tecnolóxico das Canarias, o Instituto Vulcanológico das Canarias, a Asociación Industrial das Canarias, o Instituto Tecnolóxico de Enerxías Renovables e o Instituto Oceanográfico das Canarias situado na cidade de Santa Cruz de Tenerife.

Comunicacións

Aeroportos

O principal medio para chegar a Tenerife é o avión. Existen dous aeroportos na illa: o aeroporto Reina Sofía (Tenerife Sur) e o aeroporto de Los Rodeos (Tenerife Norte). A pesar de que o aeroporto Tenerife Sur é o que recibe maior número de pasaxeiros, ambos dispón de voos regulares coas capitais doutras illas, con moitas cidades peninsulares (Madrid, Barcelona, Sevilla, Valencia, Málaga, Bilbao etc.), con cidades europeas do Reino Unido, Alemaña, Francia e Italia entre outras e tamén con cidades americanas e africanas. Tendo en conta os dous aeroportos, Tenerife é a illa canaria que máis pasaxeiros recibe anualmente. Debido ao turismo, é fácil atopar voos directos máis económicos coas principais cidades alemás ou británicas que coas peninsulares.

Portos

Ademais do avión, Tenerife ten dous portos marítimos principais que lle serven de conexión. O Porto de Santa Cruz que conecta coas capitais de cada illa, e en particular con aquelas da provincia oriental, e o Porto de Los Cristianos que se centra en maior medida nas comunicacións coas capitais da provincia de Santa Cruz de Tenerife. Ademais é posible o tráfico de pasaxeiros entre os Portos de Santa Cruz de Tenerife e Cádiz e viceversa. Está previsto construír un gran porto de importancia no sur da Illa, o de Granadilla, e outro na parte oeste, en Fonsalía.

Guaguas

A illa conta tamén cunha extensa rede de guaguas Nome polo que se coñece nas Canarias os autobuses, tanto urbanos como interurbanos que conectan a gran maioría dos núcleos de poboación. Para iso conta con estacións de guaguas en todas as cidades, como o Intercambiador de Transportes de Santa Cruz de Tenerife.

Tranvía

Artigo principal: Tranvía de Tenerife.

O tranvía en Ofra (Santa Cruz de Tenerife) en fase de probas (2007).

O 2 de xuño de 2007 inaugurouse a liña 1 do Tranvía de Tenerife, que une destacados sectores do conurbación Santa Cruz-La Laguna e puntos como os dous centros hospitalarios da zona. A segunda fase chegará ata o Aeroporto de Tenerife Norte (Os Rodeos).

Pertencente á mesma empresa que explota o Tranvía de Tenerife, en 2008 espérase que comece, tras a aprobación da súa construción polo pleno do Cabido Insular de Tenerife o 27 de abril de 2007, os traballos para habilitar un tren que unirá Santa Cruz de Tenerife co sur da illa. O percorrido total será de 80 quilómetros e ten previsto realizar o seu traxecto completo en 35 minutos e se tivese que parar en todas as estacións, faríao en 45 minutos. Na reforma actual da autoestrada do sur (TF-1), nalgúns tramos xa é visible o lugar por onde discorrerá ese tren.

Gastronomía

Peixes

Como resulta lóxico pola influencia mariña, os produtos do mar gozan aquí de certa abundancia tanto en cantidade como en variedade. Entre as especies máis apreciadas están as vellas, e tamén, entre outros, a sama, o bocinegro, a saboga, o cherne, o mero. Destacan así mesmo os diversos tipos de túnidos que abundan nas súas costas. As xardas, sardiñas e chicharros tamén deben ser citadas entre os peixes máis consumidos. Outra especie que goza de certa fama é a morena, que é costume servir frita. Estas variedades mariñas adóitanse preparar simplemente sancochadas (cocidas), ou ás costas, ao sal etc. É frecuente que se acompañen con mollo e papas engurradas.

Carnes

No apartado de carnes, é un prato moi popular a típica carne de festa (tacos de porco adobados) que se prepara para os festexos dos pobos en ventorrillos, bares e casas particulares. O coello en salmorejo, o cabrito, e por suposto o vacún, o porcino e as carnes de ave son tamén consumidas habitualmente.

Papas engurradas

Patacas engurradas con mollo.

Tanto os peixes como as carnes adoitan acompañarse con patacas engurradas. É este un prato típico do conxunto das Canarias que responde simplemente á forma de cociñar as papas. Con auga, moito sal, e sen pelar.

Mojos

Con esta palabra, seguramente de ascendencia portuguesa, desígnanse as salsas típicas do as illas. Os mollos constitúen un auténtico mundo de sabores, cores, texturas etc., entre os que se atopan o mollo de coandro, de perexil, de pemento e o distinguido mollo picón a base de pementa. Porén o abanico destas salsas é moi amplo e permite o uso de distintos ingredientes na súa elaboración como améndoas, queixo, azafrán, pan frito, entre outras posibilidades.

Queixos

Vén ser outro dos pratos máis comunmente elaborados e consumidos. Destacan os producidos en granxas de Arico, La Orotava ou Teno. Á súa vez, son diversas variedades as que existen: queixos tenros, curados, semicurados, afumados. Hoxe en día predominan os queixos de cabra, aínda que por veces se confeccionan con certa cantidades de leite de ovella ou de vaca. Adoitan servirse a modo de entrante ou simplemente como refrixerio. Os queixos canarios gozan dunha boa crítica internacional, entre outras cousas pola súa suavidade e polo seu sabor, dotándoos dunha personalidade que os diferenza doutros queixos europeos.

Gofio

Gofio escaldado.

O gofio é un máis dos elementos tradicionais da cociña canaria e particularmente de Tenerife. Realízase con grans de cereais que son torrados e posteriormente moídos. O xénero de maior consumo na illa é o de trigo, aínda que existen outros tipos como o de millo ou en menor medida o de garavanzo. É tamén relativamente frecuente aquel de tipo mixto, trigo-millo. Anntes da conquista das Canarias xa servía de sustento para os guanches. En posteriores tempos de fame negra e escaseza de alimentos fixo parte da dieta popular canaria. Hoxe en día utilízase como prato único (gofio escaldado) ou como complemento en pratos de distinta índole, carnes, peixes, potaxes, sobremesas, ata algún cociñeiro de prestixio confeccionou xeados de gofio, recibindo boas críticas.

Repostería

A repostería en Tenerife atópase representada e fortemente influenciada pola repostería palmeira, con exquisiteces como o bienmesabe, o leite asado, o Príncipe Alberto, o frangollo, os ovos moles, o quesillo e un longo etcétera. Do mesmo xeito, os rosquetes, as troitas, e diversos tipos de pasteis, entre os que se atopan os laguneros e os singulares rosquetes de Guía de Isora, fan parte deste capítulo do receitario.

Viños

O cultivo da vide no arquipélago e especialmente en Tenerife nace tras a conquista, cando os colonizadores traen variedades de viñas e comproban a nobreza que adquirían os caldos canarios. Nos séculos XVI e XVII, o viño alcanza un gran peso na economía tinerfeña pois son moitas as familias que se dedicaban ao seu cultivo e posterior negocio. Especial mención merece o malvasía canario, que chegou a ser considerado o mellor viño do mundo e era ansiado polas cortes europeas e as maiores adegas de Europa e América. Escritores como William Shakespeare ou Walter Scott fan referencia nalgunhas das súas obras a estes viños.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Cabido Insular de Tenerife
• Auditorio de Tenerife