Ramón Piñeiro

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Ramón Piñeiro (homónimos).

Ramón Piñeiro López, nado en Armea de Abaixo (Lama, Láncara) o 31 de maio de 1915 e finado en Santiago de Compostela o 27 de agosto de 1990, foi un filósofo, ensaísta e político galego, un dos principais artífices da reconstrución cultural galega na posguerra. Piñeiro vía utópica a formación dun partido político galeguista na situación política e social de entón. Se xa fora un partido minoritario cando as circunstancias eran favorables, e nin sequera conseguira manter a unidade interna, ao seu ver, moitas menos posibilidades ía ter baixo a ditadura. Loitar nesta dirección parecíalle un fracaso seguro. Así foi xurdindo a idea da autodisolución do Partido Galeguista e, por outra banda, en 1950, a fundación da Editorial Galaxia.

Ramón Piñeiro

Nome orixinal	(es) Ramón Piñeiro López
Biografía
Nacemento	31 de maio de 1915 Armea de Abaixo, España
Morte	27 de agosto de 1990 (75 anos) Santiago de Compostela, España
Deputado do Parlamento de Galicia
Datos persoais
Educación	Universidade de Santiago de Compostela
Actividade
Ocupación	político, escritor, filósofo
Partido político	Partido Galeguista
Membro de	Real Academia Galega (académico de número) (1967–1990) Real Academia Galega (membro correspondente) (1953–1967)
Xénero artístico	ensaio
Familia
Cónxuxe	Isabel López García
Premios
(2009)  Día das Letras Galegas (1985)  Medalla Castelao (1984)  Creu de Sant Jordi
Sinatura

Dedicóuselle o Día das Letras Galegas do ano 2009.

Toda a súa vida loitou Piñeiro para conseguir que tódalas forzas políticas, económicas e sociais recoñecesen as señas de identidade de Galicia e reivindicasen os seus dereitos como pobo. E loitou con tal forza, entrega e convencemento que, como tén dito Fole, fixo conciencia da conciencia de Galicia.

(Benxamín Casal: A política como un deber).

Traxectoria

Infancia

Foi o terceiro fillo de Vicenta López Fernández e Salvador Piñeiro García, empregado municipal de Láncara. Con seis anos acode á escola e bate co castelán empregado polo seu mestre. Lembrábao así nas súas memorias:

Deica entón -deica os 6 anos- a miña lingua única fora o galego, así que o choque máis importante que me produciu a escola foi o cambio de lingua. O escolante, que era de Lugo, falaba en castelán dentro e fóra da escola e falábao con todo o mundo, mesmo que fosen nenos ou vellos, homes ou mulleres, labregos ou cregos. Non facía a menor concesión. Falaba en castelán coa intransixente firmeza de quen cumpre un alto e sagrado deber. [...] a utilización ríxida dunha lingua distinta da nosa, dunha lingua que 'excluía' a nosa, dáballe unha autoridade estraña, unha autoridade que [...] en lugar de establecer a 'superioridade persoal' do mestre trataba de establecer a nosa 'inferioridade colectiva'. E non só a nosa inferioridade en canto escolares senón a inferioridade nosa en canto galego falantes.

(Ramón Piñeiro: Da miña acordanza).

Con nove anos foi vivir a Lugo, onde estudou o bacharelato para regresar despois a Armea e máis tarde instalarse en Sarria, en 1931, onde traballou como contable na ferraxería dun amigo do pai, Pedro Cortiñas. Ao pouco proclamouse a República e, no decurso da campaña electoral, Piñeiro asistiu nesta localidade a un mitin que deron Xulio Sigüenza, Lois Peña Novo e Ánxel Fole, e o que alí escoitou acordou o seu sentimento galeguista e o seu interese pola cultura e a política galegas.

Fundación do Partido Galeguista en 1931, un dos partidos políticos aos que Piñeiro estivo vinculado.

Incursión no movemento galeguista

En 1932, de novo en Lugo para estudar o bacharelato superior, asistiu a un mitin no que escoita a Paz Andrade, Suárez Picallo e Castelao, cos que se identifica plenamente e decide integrarse no movemento galeguista. Participou na fundación das Mocidades do Partido Galeguista xunto a outros compañeiros de instituto, e axiña foi nomeado Secretario de Cultura. Alí coñeceu a Ramón Otero Pedrayo, a raíz dunha conferencia organizada polos alumnos do instituto, e, en 1933, con ocasión dunha asemblea do Partido Galeguista, a outros persoeiros do galeguismo político (Castelao, Bóveda, Fole, Pimentel e outros).

Dende os seus primeiros momentos nas mocidades galeguistas destacou o seu intenso labor político, e en outubro de 1933, con 18 anos, participou nunhas xuntanzas en Santiago de Compostela como representante dos galeguistas lucenses. Pouco despois enferma de tuberculose e vese obrigado a abandonar os estudos, o que lle permitiu dedicar todo o seu tempo á lectura e á actividade política. En 1934 participou no mitin das Arengas, celebrado na praza da Quintana (Santiago de Compostela) o 25 de xullo, con Castelao, Bóveda, Otero Pedrayo, Paz Andrade e Suárez Picallo, entre outros; en 1935 participou de novo no mitin das Arengas.

En 1936, con 21 anos, resulta elixido secretario do comité provincial para o plebiscito do Estatuto de Autonomía de Galicia, organizado polo Partido Galeguista, se ben a súa opinión persoal era pesimista ao considerar que non chegara o momento oportuno para o Estatuto, dada a febleza e escasa implantación do partido.

Ante o Golpe de Estado do 18 de xullo, o Gobernador Civil de Lugo, Ramón García Núñez, organizou unha comisión asesora cos partidos políticos na defensa da República, comisión na que Piñeiro e Ánxel Fole representaban o Partido Galeguista. A Garda Civil non tardou en ocupar o edificio, o 20 de xullo, para arrestar o Gobernador e mailos seus acompañantes. Piñeiro logrou fuxir, simulando ser un simple funcionario, e acudiu á sede do partido, onde repartiu con outros compañeiros que alí estaban as fichas e libros de actas para agochalos nas súas casas. En agosto, avisáronlle de que fora denunciado pola súa militancia política e por posuír armas, razón pola que foxe en busca de refuxio a Armea. Cando ao cabo de pouco tempo volveu a Lugo comprobou que se mantiñan as denuncias contra el e decidiu seguir o consello dos amigos e incorporarse ao exército para loitar na guerra civil no bando nacional, na fronte de Aragón.

Durante a súa estadía na fronte aínda tivo que soportar novas denuncias contra el. Porén, o máis doloroso foi comprobar a progresiva insensibilización dos seus compañeiros perante a morte e o sufrimento, o que lle provocou unha depresión que requiriu de tratamento médico. Semella que desta experiencia naceu o seu interese pola filosofía, na busca dunha resposta á deshumanización que observara.

Froito das reflexións que me inspiraron aqueles feitos [...] naceu o meu interese pola filosofía e o meu abandono dos meus proxectos iniciais, anteriores á guerra civil, de estudar filoloxía. [...] Despois de trinta meses de horror, vendo as mortes, os asasinatos, os fusilamentos, o comportamento da xente, tiña a sensación de que a vida se volvera incomprensible.

(Ramón Piñeiro: Da miña acordanza).

Na clandestinidade

Unha vez concluída a guerra civil, Piñeiro regresou a Galicia e entrou en contacto, xa no verán de 1939, cos antigos compañeiros do partido que aínda quedaban vivos ou non fuxiran ao exilio, como Xaime Illa Couto ou Marino Dónega, cos que comeza a estudar a reorganización do Partido Galeguista na clandestinidade, proxecto que Illa Couto quería afrontar decontado, namentres que Piñeiro defendía a tese de agardar acontecementos. Máis adiante, por encarga de Fernández del Riego, falou tamén con Servando Gómez-Aller de la Vallina, Manuel Gómez Román -daquela secretario xeral do Partido Galeguista-, Ramón de Valenzuela e outros, para valorar as forzas coas que se podía contar nunha hipotética reconstitución do partido, comprobando que cadaquén tiña cadansúa forma de entender tal reorganización. Seis anos despois, o 22 de xullo de 1945, o froito destes contactos foi a reconstrución en Vigo do Partido Galeguista na clandestinidade, cun Comité Executivo no que se integraron Gómez Román (como Secretario Xeral), Pepe Meixide, Cesáreo Saco, Xaime Illa, Francisco del Riego e o propio Ramón Piñeiro, ocupando o posto de Secretario Político.

Facultade de Filosofía e Letras, Santiago de Compostela.

Entrementres, Piñeiro comezara a estudar Filosofía e Letras na Universidade de Santiago, na que se matriculara en agosto de 1940, e, tras cursar dous anos comúns, solicitou en 1942 o traslado da matrícula á Universidade de Madrid, para estudar alí a especialidade de Filosofía pura. En calquera caso, nunca deu rematado a carreira; non obstante, a nova situación permitiulle contactar con outros galeguistas que viñan traballando dende Madrid: Fermín Penzol, Xosé Ramón Fernández-Oxea, Evaristo Mosquera Martínez e outros, así como con nacionalistas vascos e cataláns.

Como representante do Partido Galeguista no interior, reuniuse e negociou con outros partidos e cos galeguistas da diáspora, entrando en contacto co resto da oposición ao franquismo en Galicia e cos nacionalistas cataláns e vascos (especialmente con Koldo Mitxelena, compañeiro de cuarto en Madrid, na pensión localizada no número 10 da rúa Longoria, no distrito de Chamberí) para asegurar a presenza galega en todos os foros pensando nunha vindeira caída do réxime franquista tras a vitoria aliada na segunda guerra mundial, esperanza fanada polo apoio internacional a unha restauración monárquica.

Foi o representante do galeguismo nas negociacións co goberno republicano de Giral no exilio, en París, en marzo de 1946. A tese que defendeu Piñeiro ante Giral era que, se neste Goberno estaban representados os cataláns, con Nicolau D'Olwer, e os vascos, con Manuel de Irujo, os galeguistas debían ter tamén o seu representante, cargo para o que propuxeron a Castelao, aínda que Portela Valladares contase con máis apoios, entre eles cos do propio Giral e o do presidente vasco, José Antonio Aguirre. Castelao escribiulle o seguinte a Portela Valladares:

Seipa, meu querido don Manuel, por si ainda non chegou o seu coñecimento, que arestora está en París un representante de tódalas forzas orgaizadas no interior de Galiza, que vai aí para demandar un posto para o noso país no Goberno Giral. Trátase dun mozo galeguista de moito valer e cree que a súa xestión non será desprezada

(Castelao, 21.02.1946).

Aínda que finalmente se conseguiu o nomeamento de Castelao como Ministro, o rexeitamento inicial de Giral e, sobre todo, o proxecto que presentara este para a restauración da República, fixeron que decidise regresar inmediatamente a España, completamente decepcionado, e buscar outras vías para a reconstrución democrática. Piñeiro consideraba que a visión que tiña o goberno no exilio era totalmente allea á realidade política nese intre no interior do país, e que a vía que propuñan era inxenua e estaba fracasada de antemán. Esta decisión de abandonar París para regresar a España contrariou a Castelao, quen defendía a opción da restauración republicana, e sinalou o comezo do seu distanciamento.

Pero eu esperaba que Santiago agardase por min en París, para representarme provisionalmente nas deliberacións do Consello de Ministros. Deste modo, ao chegar eu alí veríamos o que compría facer, pois eu din o meu nome, non somentes por indicación de Santiago senón porque sei que podo prestar un gran servicio nos primeiros tempos, orgaizando [...] a unión de todo-los galegos do mundo, moito mellor que ningún outro. A saída repentina de Santiago tronzou as ilusións con que eu aceptei o cárrego.

(Castelao, carta aos galeguistas do interior, 31.03.1946).

Ao regreso de París, o 9 de abril de 1946, Piñeiro foi arrestado en Madrid durante a celebración dunha reunión clandestina nunha cafetaría madrileña (o Café Pidoux, na Gran Vía), con representantes da Alianza Nacional de Forzas Democráticas. Como consecuencia desta detención, tamén foron detidos os irmáns Cesáreo e Camilo Saco, así como Koldo Mitxelena, do PNV. Un consello de guerra condenouno a seis anos de cárcere, aínda que na realidade habería quedar rebaixado a tres, nas cadeas de Alcalá de Henares, Ocaña e Yeserías. Durante a estadía na cadea, Piñeiro mantivo numerosos contactos con militantes de diversos partidos antifranquistas, ademais de impartir clases aos outros presos, tarefa na que tamén destacou Cesáreo Saco: Piñeiro de filosofía e Saco de gramática galega e castelá.

En decembro de 1946, Giral foi substituído por Rodolfo Llopis, quen propuxo a restauración monárquica baixo unha forma democrática, pero Castelao rexeitou esta opción e ficou excluído do goberno no exilio. Aínda que os galeguistas, a través dun informe atribuído á man de Piñeiro, advertíronlle dos inconvenientes que representaba esa actitude ao defenderen a busca dun réxime democrático, aínda que fose baixo a forma dunha monarquía, Castelao tampouco o aceptou, nin conseguiu ningunha vía intermedia tras unha reunión con Piñeiro na cadea, facilitada por Rodolfo Prada.

A min pareceume que Castelao, naquela crise que se produciu coa caída do goberno, adoptou unha postura máis ideolóxica que política. E canto máis pura e idealista era esa postura, máis incompatible viña ser coa nova saída que se estaba negociando. [...] A partir dese momento, refuxiado na Arxentina e alonxado do escenario europeo e das forzas políticas da oposición, incluídos os vascos e os cataláns, Castelao foi quedando cada vez máis illado (CASARES 2002:95-96)

As distancias entre os galeguistas do interior, encabezados por Piñeiro, e do exterior, encabezados por Castelao, fóronse agudizando progresivamente, entre outras cousas pola intención de constituír unha delegación do partido en París para dirixir a política galeguista do exilio, ou pola de facer a Xoán Xosé Plá parceiro del para "servir as consignas do Comité". As desavinzas continuaron mesmo tras a morte de Castelao en 1950.

Mesmo así, Piñeiro insistiu numerosas veces na defensa da figura histórica de Castelao, por quen sempre manifestou un profundo respecto:

Para nós Castelao é unha das grandes personalidades que produciu Galicia en todos os tempos. Fundamentalmente, Castelao era un grande, un extraordinario patriota galego. Chegou a unha identificación integral, afervoada, mesmo mística coa súa Terra. A súa vida ardeu decote nesta mística comuñón con Galicia. De aí que chegase a ser, xa en vida, un verdadeiro símbolo moral para o seu pobo

(Ramón Piñeiro: Da miña acordanza, dun informe aos galeguistas de Bos Aires, 1957).

En resumo, nestas datas Piñeiro, con outros galeguistas do interior, asumiu definitivamente que o feito de que se perdese a República, e con ela o Estatuto de Autonomía, era un feito inamovible, un feito histórico, e que se impuñan outras solucións alternativas.

Saíu do cárcere en marzo de 1949 e en 1952 casou con Isabel López García, en Xixón, establecéndose en Santiago. Isabel López viñera traballar como enfermeira nun sanatorio de tuberculosos e vivía na casa dunha irmá de Piñeiro, onde se coñeceron. Pouco despois, fixou a súa residencia nun piso da rúa de Xelmírez que lle cedera o seu amigo o doutor García Sabell, onde viviu até a súa morte. Cómpre salientar que García Sabell sempre manifestara un fondo respecto intelectual por Ramón Piñeiro.

O Piñeirismo

Casa na que viviu Ramón Piñeiro en Santiago (Rúa Xelmírez, 15).

Naqueles anos a situación de Franco e o seu goberno fronte a Francia, Inglaterra ou os Estados Unidos mudara sensiblemente, canto ao progresivo recoñecemento internacional do réxime franquista. A restauración da república era xa impensable e Franco deixara ben claro que tampouco admitiría a restauración monárquica. Unha vez que lle quedara patente que os países aliados non ían axudar á oposición española nos seus intentos de derrocar o réxime franquista, Piñeiro optou pola actividade cultural fronte á loita armada e política, liña esta que defendían os galeguistas do exilio (partidarios da guerrilla), radicados sobre todo na Arxentina, antifranquistas e republicanos, así como moitos galeguistas do interior. O obxectivo que buscaba era máis a galeguización da sociedade, fornecer as xeracións novas do apego á cultura galega para preparalos con vistas á transición democrática, traballar para que os novos universitarios se imbuísen do galeguismo independentemente da súa ideoloxía política ou postura artística. Nas súas propias palabras, tratábase de "crear unha conciencia de Galicia".

Xa pasaran catorce anos de franquismo e as xeracións novas, nas escolas, nos institutos e na universidade, estábanse formando absolutamente á marxe da súa condición de galegos. Había, polo tanto, un baleiro nas novas xeracións que estaban sendo formadas como súbditas do Estado español, pero non como galegas (CASARES 2002:102)

Tamén pensaba que para que Galicia recuperase a súa maltratada condición, tiña que recuperar antes a súa cultura porque nela se acubillaba, durmindo, a nosa conciencia. [...] Todo semellaba indicar que Piñeiro se propuña máis galeguizar a política que politizar o galeguismo

(Xosé Luís Allué: "O outro Piñeiro", en Eloi Caldeiro: Ramón Piñeiro. A terra e a saudade).

Esta opción non foi comprendida por boa parte dos galeguistas e nacionalistas. Durante o tardofranquismo determinados ideólogos do galeguismo foron especialmente críticos con Ramón Piñeiro e co grupo representado por Galaxia, cualificándoos de "conservadores". Exemplo disto foi Xosé Luís Méndez Ferrín, quen na novela Retorno a Tagen Ata (1971) mesmo chega a matar a Ulm Roan, o ideólogo do nacionalismo clásico e non revolucionario, que os seus lectores ben poderían identificar con Ramón Piñeiro (quen, pola súa parte, non tiña reparos en permitir a recensión de tal novela na revista Grial). Ferrín, non obstante, desbancouse desta interpretación, negando que Ulm Roam fose unha sátira de Ramón Piñeiro, e mencionándoo coma un simple personaxe de ficción.

Outro exemplo da inimizade de numerosos galeguistas con Piñeiro foi a falacia que se fixo circular sobre a suposta pertenza de Piñeiro á CIA norteamericana.

Fronte á nova actitude adoptada por Ramón Piñeiro e outros galeguistas do interior, xurdiron tamén duras críticas dos galeguistas no exilio, representados por Castelao como presidente do Consello de Galiza. Mentres aqueles (xunto os nacionalistas vascos e cataláns e mailos socialistas) argüían que a forma concreta do futuro réxime importaba moito menos que a recuperación democrática, os galeguistas de Castelao defendían a tese da república e a aceptación do Estatuto de 1936 como única saída política. A maiores, tampouco aceptaban unha dirección no exilio e buscaban, en troques, que a toma de decisións se orixinase no interior de Galicia.

É en Galicia, e non noutro país calquera, onde radica necesariamente o centro de gravidade da política galega. Polo mesmo, toda tentativa de dislocación dese centro de gravidade natural, situándoo en terras alleas e lonxanas, equivale, inevitablemente, a unha desgaleguización da nosa política, que quedará baleira de contido real e camiñará fatalmente cara á pura utopía. [...] A base real da política galega está na propia Galicia. Non hai, hoxe en día, máis que un órgano naturalmente responsable da súa orientación: o galeguismo que vive e actúa na terra.

(Informe do Partido Galeguista, 1957).

Nacemento de Galaxia

Busto de Francisco Fernández del Riego na praza que leva o seu nome, en Vigo.

O 25 de xullo de 1950, Francisco Fernández del Riego e Xaime Illa Couto acordan en Santiago crear a Editorial Galaxia, con outros moitos galeguistas. Piñeiro estaba nese intre en Santander, operándose de cataratas; así e todo, foi nomeado director literario da editorial. Tamén neste novo proxecto, Piñeiro manifestou ter dúbidas da viabilidade económica da empresa e da consecución dos necesarios permisos administrativos.

Coa editorial Galaxia buscaban un camiño para dar cobertura legal ao galeguismo e aos galeguistas e, en pleno franquismo, comezou a publicar libros en galego e sobre asuntos relacionados con Galicia, asemade que servía de modo de participación a moitos galegos que, sen quereren "meterse en política", podían así axudar á expansión da lingua e cultura galegas, baixo a forma de accionistas desta empresa.

Para levar a cabo esta segunda actividade -achegarse ás novas xeracións e espertar nelas a conciencia galega- non había outro camiño que o cultural. Certamente era moi estreito, moi limitado nas súas posibilidades inmediatas, pero, naquela altura, non había outro. [...] A carón da batalla sotarega da oposición clandestina era preciso emprender a batalla pública da actividade cultural. E así se decidiu.

(Xaime Illa Couto: Ramón e Galaxia, 1991).

Foron aparecendo, deste xeito, textos básicos como a Historia da literatura galega, de Fernández del Riego; Historia de Galicia, de Risco ou a Gramática elemental del gallego común, de Carvalho Calero. E non só foron textos literarios senón que tamén abriron as portas a outras áreas, de tal xeito que un par de anos máis tarde Galaxia publicou a Revista de Economía de Galicia, dirixida por Illa Couto e onde comeza a ser analizado o desenvolvemento económico de Galicia. Seguindo a mesma liña, co obxecto de atraer as novas xeracións, Galaxia tamén creou a colección Illa Nova destinada á edición de obras dos escritores nacidos despois da guerra, non vencellados ao galeguismo histórico.

Paralelamente ás publicacións editadas por Galaxia e á falta do permiso para editar unha revista periódica, comezaron a editar tamén unha serie de traballos monográficos, baixo o título colectivo de Colección Grial. Foi nesta colección onde Piñeiro publicou o seu primeiro ensaio filosófico "Siñificado metafísico da saudade", no primeiro número, titulado "Presencia de Galicia" (abril de 1951). A colección só puido publicar catro números ata que a censura ordenou a súa suspensión. Piñeiro dirixiu a editorial Galaxia e traballou nela ata o ano 1966.

En 1954 redactou un documento rexeitando a represión á que se vía sometida a lingua e a cultura galegas baixo o réxime de Franco. Este documento, asinado por outros intelectuais e diversos centros galegos de América, foi presentado na VIII Asemblea Xeral da UNESCO, provocando un serio enfrontamento cos representantes oficiais de España, no que Alonso Montero denominou a "batalla de Montevideo".

No transcurso do seu labor de promoción e difusión culturais participou en diferentes faladoiros con persoeiros do talle de Otero Pedrayo, Méndez Ferrín, Franco Grande, Bouza Brey, Del Riego e tantos outros. Porén, moito máis coñecida é a súa atención case diaria a mozos e estudantes que acudían ao seu domicilio, e a quen Piñeiro dirixía e estimulaba nas que deviñeron célebres conversas ao redor da súa mesa de braseiro (denominada coloquialmente como mesa camilla e hoxe conservada na Fundación Penzol). Moitos dos que hoxe conforman as elites culturais e políticas da Galicia do século XXI foron escoitados e aconsellados alí e lembran como Piñeiro sabía escoitar en silencio para, logo, facer ver ao interlocutor as fendas dos seus argumentos e abrirlles novas vías de actuación.

Durante anos, polo piso de Ramón Piñeiro [...] desfilou unha grande cantidade de xente, especialmente xoves universitarios, sobre os cales exercía un fondo maxisterio espiritual. Deste xeito puido desenvolver en parte a vocación docente que non puidera cumprir na Universidade, ó ve-la súa carreira interrompida polos anos pasados no cárcere.

(Carlos Casares).

Ramón Piñeiro regala tempo coma un patricio regala bens materiales. É o seu gasallo. Sempre a dar, sempre a entregar, sempre a escoitar, sempre a aturar nos demáis. I os demáis cáseque nunca se decatan de que tal despilfarro custa caro, moi caro. Custa en obra piñeirán que se proieita e se non leva a cabo. Custa en meditacións tronzadas que despóis se non enderezan. Custa en estudo contínuo do que sae, cando se leva a perfeición, o intenso ensaio, a grande obra da que todos sempre agardamos luces i ensino. Ramón Piñeiro é unha man furada que enriquece ós outros emprobecéndose ela mesma.

(Domingo García Sabell no discurso de resposta a Piñeiro na Real Academia).

O 5 de maio de 1963, e coa intervención de Piñeiro, nace en Vigo a Fundación Penzol. O 23 de agosto, no despacho de Sebastián Martínez Risco, participou na fundación do Partido Socialista Galego, xunto a persoeiros como Salvador García Bodaño, Xosé Luís Rodríguez Pardo, Cesáreo Saco e Manuel Caamaño. Como era de esperar, non todos os galeguistas estiveron de acordo con isto e xorden, sobre todo nos sectores máis novos, discrepancias fronte ao que dan en chamar piñeirismo. Así naceu, por exemplo, a Unión do Pobo Galego, en 1964.

Tamén apareceu neste tempo a revista Grial, que dirixe xunto a Francisco Fernández del Riego. Esta revista foi un dos primeiros obxectivos de Galaxia, pero a censura imperante nese momento non lle concedeu os permisos que entón precisaba. Piñeiro e Don Paco dirixiron, na práctica, a revista desde o seu nacemento ata que cumpriu os 25 anos.

Universidade de Middlebury, Vermont.

De seguido se converteu nunha revista de prestixio, dentro e fóra do país, na que colaboraron xentes de todas as ideoloxías do galeguismo e que levou a cabo un labor tanto de estudio da realidade galega, como de información da cultura exterior, seguindo a filosofía aperturista da que xa temos falado.

(Ramón Piñeiro: Da miña acordanza).

En 1966 trasladouse aos Estados Unidos, como profesor convidado da Universidade de Middlebury, en Vermont, onde impartiu cursos de verán sobre o pensamento español, entre esa data e 1970.

Recoñecemento

O 25 de novembro de 1967 ingresou na Real Academia Galega, co discurso A lingoaxe i as língoas, que foi respondido por García-Sabell, membro tamén da Xeración Galaxia. O seu discurso baseábase no carácter da lingua galega como signo de identidade do pobo. A proposta de nomealo académico xa fora presentada por Ricardo Carvalho Calero, Domingo García-Sabell e Xulio Rodríguez Yordi en xullo de 1963, informada favorablemente por Antón Fraguas, del Riego e Otero Pedrayo, e aprobada por unanimidade o 29 de decembro dese mesmo ano, se ben a recepción e lectura do discurso atrasouse case 4 anos.

Nós, os galegos -e xustamente como galegos-, somos unha desas unidades naturales en que a Humanidade se realiza. Somos unha das formas de expresión do pulo creador da vida humá. Porque somos un pobo dotado dunha língoa e, polo mesmo, dunha cultura, somos unha realidade orixinal dentro do patrimonio humán. A nosa misión consiste en facer que esa realidade orixinal acade a súa plenitude. Somos os responsables de que prospere ou fracase unha creación que a vida humá expresa a través de nós. Si por un momento nos mergullamos no mundo mental dos nosos campesiños, poderemos considerar metafóricamente á realidade humá como unha gran agra composta de moitas leiras diversas, cada unha delas cos seus propios froitos. Nós somos unha desas leiras. O noso destino -a nosa responsabilidade- é cultivala e ofrecerlle os seus froitos orixinás ó patrimonio cultural humán.

(Ramón Piñeiro: A lingoaxe i as língoas).

En 1998 Antón Santamarina leu o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega co discurso A linguaxe e as linguas: Ramón Piñeiro revisitado ós 30 anos do seu ingreso na Real Academia Galega.

É no seu discurso de ingreso na Academia, "A lingoaxe i as língoas", onde formula de maneira rigorosa en qué radica ese valor esencial da lingua como elemento definidor dun pobo.

(Antón Santamarina: Piñeiro e a lingüística).

Piñeiro na transición democrática

Ante as primeiras eleccións democráticas de xuño de 1977, Piñeiro foi un dos asinantes do "Manifesto dos 29", ademais do seu verdadeiro xestor, manifesto no que intelectuais galegos solicitaban aos partidos políticos que concorrían ás eleccións que, fose cal for o resultado e a representación acadada, loitasen pola defensa dos intereses de Galicia.

Coidamos que ese entendemento será posible si se limita a un pacto basado exclusivamente na defensa dos direitos do pobo galego [...] Un pacto galego no que os seus firmantes se comprometan a defender os direitos do noso pobo é posible e necesario. A defensa debería de se establecer en dous niveis: en primeiro lugar, defendendo a estrutura federal do Estado como fórmula idónea para que este poida asumir democráticamente a pluralidade da España real; en segundo lugar, e para o caso en que a fórmula federal non prosperase, a representación galega tería que reclamar para Galicia os mesmos direitos autonómicos que se lles reconocesen ás outras nacionalidades

("Manifesto dos 29", Marzal do 1977).

Tamén coordina e publica, en 1979, o chamado "Manifesto da aldraxe", no que 27 intelectuais e políticos galegos protestaban ante a rebaixa de competencias que se pretendía para Galicia. O goberno de UCD, xunto co PSOE, propuñan introducir unha redución de competencias para as autonomías que carecían dun Estatuto recoñecido, como o tiñan Cataluña e o País Vasco, as chamadas "nacionalidades históricas". O argumento que enfrontaba Piñeiro ante esa redución de competencias era o "principio de igualdade de trato", esixindo para Galicia un tratamento á par do recibido por vascos e cataláns. Esta reacción logra rectificar a proposta e mellorar a redacción do Estatuto de Galicia.

As pretensións políticas de Piñeiro tiñan como obxectivo que todos os líderes políticos galegos asumisen o galeguismo entre os seus obxectivos fundacionais. Baixo o grupo denominado Realidade Galega, fundado en abril de 1980 coa participación de 77 intelectuais e profesionais, publicou un manifesto titulado "Diante do referendum", no que se esixía que o erro cometido nas Cortes, recoñecido oficialmente, deberá ser rectificado antes do referendo mediante negociación cos partidos interesados na autonomía. Piñeiro pretendía que en Galicia se creasen partidos homologables aos europeos (un de corte socialdemócrata e outro demócrata conservador). Con "Realidade Galega", Piñeiro buscaba crear un interlocutor válido fronte á UCD, o partido maioritario, baseado nunha estrutura absolutamente plural, unha plataforma transversal -nunca un partido político- "que aglutinara a Galicia mellor". Proba desta postura política, foron os seus constantes contactos epistolares cos líderes culturais e políticos de tódolos partidos que existían na clandestinidade galega, e aqueles que agromaban a comezos da democracia; líderes tales como Xosé Manuel Beiras, Xaime Illa Couto ou Xerardo Fernández Albor, e que non deixaron de pasar pola famosa mesa de braseiro.

Piñeiro nunca deixou de defender a postura do "galeguismo difuso", é dicir: "tinguir todos os partidos de galeguismo no canto de ter un único partido galeguista", ou expresado doutro xeito:

A maioría de idade política de Galicia ten que consistir mesmamente en que deixe de existir un partido galeguista para que fosen galeguistas todos os partidos democráticos.

Cando chega a democracia, deu exemplo desta postura e presentouse como candidato ao Senado por Lugo, pola Candidatura Democrática Galega, sen acadar o escano. Esta coalición estaba apoiada polo Partido Popular Galego (liderado por Xaime Illa Couto), o Partido Socialista Galego, o Partido Comunista e o Movemento Comunista de Galicia. Só Valentín Paz-Andrade consegue escano, pola provincia de Pontevedra.

Si que formou parte do primeiro Parlamento Autonómico, entre 1981 e 1985, como independente dentro das listas do PSdeG (Partido Socialista de Galicia-PSOE Partido Socialista Obrero Español), xunto con outras destacadas figuras da cultura galega, como Alfredo Conde, Carlos Casares e Benxamín Casal, sendo elixido deputado pola provincia da Coruña; nesta mesma liña, Xerardo Fernández Albor presentouse como independente dentro das listas de Alianza Popular e Marino Dónega nas de UCD. Esta decisión de presentarse nas listas do PSOE foi obxecto de numerosas críticas polos nacionalistas.

Da súa carreira política cómpre salientar o seu labor de relator da primeira Lei de Normalización Lingüística de Galicia, da que foi un dos seus promotores máis destacados. Xa en 1971 presentara na Real Academia unha proposta de unificación morfolóxica da lingua galega, necesidade que xa adiantara no seu discurso de ingreso.

O nacermos nunha mesma terra dáno-lo sentimento de paisanaxe, fai que nos sintamos compatriotas, pero o falarmos unha mesma lingua dáno-lo sentimento verdadeiro de irmandade. Por iso, neste día no que nós imos recuperar para o noso pobo a plenitude de dereitos da nosa lingua, temos que ter conciencia, e témola, do protagonismo que nos corresponde exercitar. Nós, por azar histórico, imos se-los que lle devolvamos, co noso voto, a plenitude de dereitos á nosa lingua.

(Ramón Piñeiro, intervención no Parlamento de Galicia, 1983).

En 1983 foi elixido primeiro presidente do Consello da Cultura Galega, e reelixido en 1989, cargo que desempeñou ata o seu pasamento, sendo o seu sucesor no cargo Xosé Filgueira Valverde.

Finalmente, en xaneiro de 1990 morre a súa dona, Isabel López, e a saúde de Piñeiro, xa de seu mala, foise deteriorando, de tal xeito que en cuestión de meses, en agosto, estando en Castropol na casa da viúva de Penzol, presentaba uns niveis críticos que motivaron o seu traslado a Santiago de Compostela, onde morre o 27 de agosto a consecuencia dun cancro de páncreas.

Outros recoñecementos

Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

• En 1984 recibiu a Creu de Sant Jordi da Generalitat de Cataluña, pola tarefa desenvolvida na defensa e divulgación da lingua e da identidade de Galicia.
• En 1985 recibiu a Medalla Castelao.
• En 1990 recibiu o Premio Fernández Latorre de xornalismo, concedido por La Voz de Galicia, "por su aportación como intelectual y pensador en el último medio siglo de nuestro país". Piñeiro, xa moi enfermo, non puido acudir ao acto de recollida do premio.
• Tamén en 1990, a Universidade de Santiago de Compostela concedeulle a Insignia de Ouro.
• En 1993 foi inaugurado o Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro, institución que en 1997 pasou a denominarse Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Este Centro comezou a publicar en 2003 os Cadernos Ramón Piñeiro, subtitulados como Cadernos galegos de pensamento e cultura, que hoxe superan os 30 números. Na presentación do primeiro describíase así o obxectivo que perseguen:

Deberán estes "Cadernos Ramón Piñeiro" -e estou certo de que o farán con rigor e con fortuna- investigar nos máis salientables aspectos da obra que nos legou e prolongar a análise do ronsel de cuestións, temas e problemas que para Ramón Piñeiro foron motivo de reflexión: a lingua, a literatura, a cultura, a sociedade, o devir histórico do noso país e, en definitiva, todo o que constitúe iso que chamamos Galicia.

(Celso Currás Fernández).

• No ano 2000, a Editorial Galaxia comezou a convocar os Premios Ramón Piñeiro de ensaio, e en 2003, o Centro Ramón Piñeiro convocou os Premios Centro Ramón Piñeiro de ensaio breve. Na actualidade, ambos os dous premios fican unificados baixo a denominación Premio de Ensaio Ramón Piñeiro.
• A Real Academia Galega decidiu o 5 de xullo de 2008 dedicarlle o Día das letras galegas do ano 2009. Xustificou a designación pola "dedicación, total e desinteresada, da súa vida á defensa de Galicia e da súa cultura", o que o converte nun referente moral indiscutible e necesario para as novas xeracións. E engadía:

Os seus traballos sobre pensamento e filosofía [...] supuxeron no seu momento un paso decisivo na normalización do galego como lingua con capacidade para expresarse en todos os campos do saber, superando a súa cualificación como lingua "rural e poética" na que a tiñan encadrada moitos intelectuais españois da posguerra.

(Real Academia Galega).

Obra

A obra escrita por Ramón Piñeiro non é abundante e estivo centrada polo xeral na filosofía da saudade. En calquera caso, publicou numerosos artigos en diferentes revistas e periódicos, especialmente en Grial (onde asinou ás veces baixo o pseudónimo de Luís Veiga do Campo) e tamén nos boletíns da Editorial Galaxia e da Real Academia Galega, nas revistas Galicia (de Bos Aires e Caracas) e Galicia Emigrante, Yunque, Faro de Vigo, La Voz de Galicia etc. Finalmente, publicou numerosas colaboracións en obras colectivas e proemios de diferentes libros (de Novoneyra, Masside, Méndez Ferrín, Lugrís etc).

La Saudade, Galaxia, 1953, inclúe artigos en galego e castelán de Piñeiro, Domingo García-Sabell, Lois Tobío Fernández, Xoán Rof Carballo, Francisco Elías de Tejada, Xesús Alonso Montero, Manuel Vidán e Francisco Fernández del Riego.

• Siñificado metafísico da saudade (Colección Grial, 1951)
• "A saudade en Rosalía", na obra Sete ensaios sobre Rosalía (Galaxia, 1952)
• A lingua, sangue do espíritu (Galicia, Bos Aires, 1952)
• Pra unha filosofía da saudade (Galaxia, 1953)
• A filosofía i o home (Grial, 1963)
• A lingoaxe i as língoas (Galaxia, 1967; reed. facs. Consello da Cultura Galega, 1994)
• Olladas no futuro (Galaxia, 1974)
• Lembrando a Castelao (SEPT, 1975)
• Vicisitudes históricas da cultura galega (Ediciós do Castro, 1975)
• Saudade e sociedade, dimensións do home (1975)
• Filosofía da saudade (Galaxia, 1984)
• Castelao político (Anthropos, Barcelona, 1986)
• Cartas para os amigos (El Correo Gallego, 1992)
• Galicia (Galaxia, 1999)
• Fermín Penzol (Galaxia, 2001)
• Da miña acordanza. Memorias (Galaxia, 2002 )
• Cadernos Ramón Piñeiro XXIII: Epistolario Ricardo Carballo Calero Ramón Piñeiro (Historial dun libro) (2015). Edición de Luís Alonso Girgado, Luís Cochón, Nuria Rouco Aneiros, Xurxo Martínez González. Secretaría Xeral de Política Lingüística. Centro Ramón Piñeiro (póstumo). ISBN 978-84-453-5205-2.

Ademais, fixo, xunto a Celestino Fernández de la Vega, tarefas de tradutor, vertendo ao galego obras como Cancioeiro da poesía céltica (Alt-keltische Dichtunguen, de Julius Pokorny, en 1952) -tradución premiada pola Editorial Bibliófilos Gallegos- e Da esencia da verdade (Von Wessen der Wahrkeit) (de Heidegger, traducido en 1952 pero que non se puido publicar ata 1956 por acción da censura, desbloqueado pola chamada "batalla de Montevideo", a acción de protesta da emigración galega no congreso da UNESCO -e polo tanto libre de represalias- onde se admitiría a España na organización).

Finalmente, Piñeiro impulsou e preparou persoalmente a edición en 1958 do Diccionario enciclopédico gallego-castellano de Eladio Rodríguez, inédito desde a morte deste, en 1949. A obra publicouse por Galaxia en tres tomos, nos anos 1958, 1960 e 1961, respectivamente, incluíndo no terceiro un apéndice con voces achegadas por outros colectores, entre eles o propio Piñeiro. Xa en 1956 tiña o proxecto de publicar un Gran Diccionario da Lingua Galega, que incluiría tanto o léxico utilizado na literatura clásica galega como o léxico vivo na fala, pero o proxecto nunca callou.

Cómpre salientar tamén a súa amplísima correspondencia con practicamente todos os persoeiros da cultura galega. En maio de 2009, o Consello da Cultura Galega e maila Fundación Penzol asinaron un convenio de colaboración para dixitalizar toda a correspondencia de Ramón Piñeiro, estimada en máis de 8000 cartas. A súa correspondencia foise publicando parcialmente en Olladas no futuro (1974), Cartas para os amigos (1992), Un epistolario de Ramón Piñeiro (Del Riego, Galaxia 2000) ou un conxunto de 49 cartas que levou por título Cartas de Ramón Piñeiro a Ricardo Carballo Calero (2004), ademais das coleccións parciais que se publicaron en diferentes entregas dos Cadernos Ramón Piñeiro.

Véxase tamén

Bibliografía

• Alonso Girgado, Luís; Monteagudo Cabaleiro, Teresa (2003). Ramón Piñeiro: cronobiografía e cartas. Cadernos Ramón Piñeiro II. CIRP. 
• Alonso Girgado, Luís; et al. (2011). Bibliografía e hemerografía de Ramón Piñeiro. Cadernos Ramón Piñeiro XVII. CIRP. 
• Alonso Montero, Xesús (2009). Ramón Piñeiro ou a reinvención da cultura galega. Galaxia. 
• Barros Puente, Miguel (2008): O partido galeguista e a revisión do nacionalismo: Ramón Piñeiro 1943-1981. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Tese de doutoramento.

• Caldeiro, Eloi (2009). Ramón Piñeiro. A terra e a saudade. O son da palabra 3. Inclúe texto de Xosé Luís Allué: "O outro Piñeiro". 

• Casares, Carlos (1996). Ramón Piñeiro. Centro de Investigacións Políticas e Literarias Ramón Piñeiro. 
• Casares, Carlos (2002). Ramón Piñeiro. Da miña acordanza. Memorias. Galaxia. 
• Casares, Carlos; Rodríguez-Polo, Xosé Ramón (2003). "Piñeiro López, Ramón". Gran Enciclopedia Galega. 
• F. Freixanes, Víctor (1976). Unha ducia de galegos. Vigo. Galaxia. ISBN 84-7154-248-X.
• Monteagudo, Henrique, ed. (2000). Obras. Castelao VI: Epistolario. Vigo: Galaxia. 
• Piñeiro, Ramón (1991). "Da miña acordanza". Grial (111): 341–351. 
• Rei Núñez, Luís (1990). Oficio de escribir. Ensaio. Sada: Ediciós do Castro. ISBN 84-7492-464-2. 
• Rodríguez-Polo, Xosé Ramón (2009). Ramón Piñeiro e a estratexia do galeguismo. Vigo: Xerais. 
• Día das Letras Galegas 2009. Ramón Piñeiro (Informe). Departamento de Filoloxía Galega, Universidade de Santiago de Compostela. 2009. 
• "Piñeiro López, Ramón". Enciclopedia Galega Universal. Vigo: Ir Indo. 2002. 

Ligazóns externas

• "Ramón Piñeiro". Biblioteca Virtual Galega. 
• "Ramón Piñeiro". Editorial Galaxia. Arquivado dende o orixinal o 09 de abril de 2020. Consultado o 08 de maio de 2020. 
• "Ramón Piñeiro: unha voz na colección do ASG". Arquivo Sonoro de Galicia. 
• Olladas sobre Ramón Piñeiro (YouTube). 
• Dia das Letras 2009 - Ramón Piñeiro. Vieiros.