Wikipedia

Os peixes na cultura popular galega

Peixes en xeral

editar
 
Locucións
  • Caer coma un peixe: caer inesperadamente.
  • Meter peixe a bordo: comer moito e con ganas [1].
  • Nin rabo de peixe: non quedar nada, non ter nada.
  • Ser bo peixe: ser pouco de fiar ou malo de controlar.
  • Un peixe gordo: persoa moi importante, de influencia.
Refraneiro
  • A auga para os peixes; para os homes, viño a feixes [2].
  • A carne carne cría, e o peixe, auga fría [2].
  • A muller do mariñeiro, cando hai peixe ten diñeiro [2].
  • Cesta patela, arrumba máis que leva [2][3].
  • Chuvia de morriña, nin peixes nin fariña [2][4].
  • Inda é máis caro o pringue que o peixe [5].
  • Mariñeiro que dorme, peixes non colle [2].
  • Non hai mellor rede que a que colle o peixe [2].
  • Non hai mellor rede que a que pilla o peixe.
  • O home e a pesca, ós tres días apesta.
  • O peixe de maio, a quen cho pida dallo [2].
  • O peixe de maio, nin probalo [2].
  • O peixe de maio, que o parta un raio [2].
  • O peixe debe nadar tres veces: en auga, en mollo e en viño [2][6].
  • O peixe grande sempre come ó pequeno. / Os peixes grandes comen ós pequenos [7].
  • O peixeiro trae peixe, o panadeiro trae pan e as trasnadas San Xoán.
  • Para mentir e comer pescado, hai que ter moito coidado [2].
  • Peixe algareado, cambio de tempo.
  • Peixe con ollos, á caixa [2].
  • Peixe con ollos, ó caldeiro [2].
  • Pola boca morre o peixe [2].
  • Quen peixes queira pescar, tense que mollar [2].
Cantigueiro
  • Teño lanchas, teño redes/ e teño peixes no mar,/ teño unha moza bonita,/ xa non quero traballar [8].

A anguía

editar
  • A anguía en empanada e a lamprea escabechada [9].

O bacallau

editar
 
A muller que ha de ser miña/ ha de te-lo cu de pau,/ a barriga de cortizo/ e os peitos de bacallau
  • A muller que ha de ser boa/ ha de ter o cu de pau,/ a barriga de cortiza/ i o nariz de bacallau [10].
  • A muller que ha de ser miña/ ha de te-lo cu de pau,/ a barriga de cortizo/ e os peitos de bacallau [11].
  • A muller que ha de ser miña/ ha de ter o cu de pan,/ a barriga de cortizo/ i o nariz de bacallau [12].
  • Cantas pedras tes, parede,/ cantos fíos tes no pano,/ home que ten muller fea/ ten bacallau todo o ano [13].

O barbo

editar
  • Cando o trigo é louro, é o barbo coma un touro.
  • Cando o trigo está louro, o barbo é coma un touro [14].
  • Cando o trigo está louro, o barbo é coma un touro.
  • Mais val pescar no mar linguados, que no río barbos [2].
  • O barbo é coma un touro cando o trigo está louro [2].
  • O barbo val ouro cando o trigo é louro [2].
  • O touro, o galo, a troita e o barbo, no mes de maio [15].

A boga

editar
  • A cabeza do budión diante de ti a pon, e a da boga diante da túa sogra [9][16]

O budión

editar
  • A cabeza do budión diante de ti a pon, e a da boga diante da túa sogra [9][16].

O cazón

editar
  • Can do mar, can mariño: cazón [17].
Refraneiro
  • A langosta e o cazón, en maio están en sazón [2][9].

O congro

editar
  • Bébedo coma un congro / máis bébedo ca un congro: moi bébedo.

O coruxo

editar

O escacho

editar
 
Escachos
  • Galo: escacho. Ríos Panisse supón que o nome lles vén das cores vivas e a aleta dorsal que asemella a crista dun galo [18].
  • Miñato: escacho (Trigla lucerna) [19].
Refraneiro
  • Ó escacho, polo abril, non hai máis que lle pedir.
  • Ós escachos no abril, non hai máis que lle pedir.

A faneca

editar
  • En xaneiro a faneca sabe a carneiro [2].

A lamprea

editar
  • A anguía en empanada e a lamprea escabechada [9]
  • Lampreas en san Xoán, pra o can [20].

O linguado

editar
  • Mais val pescar no mar linguados, que no río barbos [2].

O mero (a cherna)

editar
  • Das carnes o carneiro, dos peixes o mero, das aves a perdiz e mellor a "codorniz" (paspallás) e se o porco voara a todos lle ganara.
  • Das carnes o carneiro, e dos peixes o mero.
  • Do mar o mero e da terra o becerro [2].
  • Do mar o mero, e da terra o carneiro.
  • Dos peixes, o mero; das carnes, o carneiro [2].

O muxe

editar
  • Corvo: muxe grande, que recibe este nome porque se curva formando unha media lúa [21].
  • Pardal do mar: muxe [22].
Refraneiro
  • Cando o trigo é louro, o muge é d'ouro [23].
  • Cando o trigo está louro, o múxele vale ouro [14].
  • Cando o trigo vai louro, o muxe vale ouro [2].
  • Folla na figueira, muxe na ribeira [2][24].
Cantigueiro
  • Senteime a pescar na praia/ con pouquichiña carnada,/ veu un muxe galopín/ deixoume quedar sen nada [2].

O ollomol

editar
  • A castaña i o besugo, en febreiro están en zugo [25].
  • A castaña e o besugo, en febreiro non teñen zugo [2].
  • O besugo en xaneiro viste coma un cabaleiro.
  • Ollomol de xaneiro vale un carneiro [2].

A pescada

editar
Refraneiro
  • A muller e a pescada, sempre dá máis adiantada [2].
  • A pescada en xaneiro val por carneiro [2].

pescada:

Cantigueiro
  • Para zapateiros, Noia,/ para pescadas, o Son,/ para mozos ¡viva Boiro!/ para borrachos, Cespón [26].

A piarda

editar
  • Xaneiro piardeiro [2].

A raia

editar
 
Raia pescada en xaneiro sabe a carneiro
  • A raia en xaneiro sabe a carneiro.
  • En xaneiro a raia val carneiro [2].
  • Mentras canta o cuco, non comas raia nin pulpo [27].
  • Por ben que che vaia non coma-la raia [2].
  • Raia en xaneiro sabe como o carneiro [2].
  • Raia pescada en xaneiro sabe a carneiro.
  • ¡Roubei unha raia! Polo demo veu, polo demo vaia [2].

O salmón

editar
  • En abril, o salmón para min, no maio para o criado, e no san Xoán para o can.
  • O percebe e o salmón, en maio están en sazón [2][28].

Conta a lenda que San Rosendo se impuxo como penitencia un cilicio. Pechouno con chave e botouna no medio do río Eume, prometendo non sacar o cilicio ata que aparecese a chave. Como é natural, por máis que os seus compañeiros a buscaron, non atoparon rastro dela.

Transcorrido un tempo, uns pescadores abriron posada cerca do mosteiro, e un día foron comer alí Rosendo e os seus freires. Puxéronlle á mesa uns salmóns e no que lle tocou a Rosendo apareceu a chave [29].

O sanmartiño

editar
Sinonimia
  • Peixe de San Pedro: o nome provén da lenda que conta que san Pedro pescou un destes peixes e, ó subilo a bordo, queixouse tan penosamente que o santo decidiu devolvelo ó mar. Para facelo, colleuno cos dedos índice e polgar, deixando as pegadas da presión dos dedos sobre a súa pel, que quedaron formando esas manchas características. Outra lenda conta que san Pedro deixou esas manchas cando suxeitou un peixe co fin de coller da súa boca a moeda que levaba na boca e poder pagar con ela os tributos a Roma.
  • Peixe de Samartiño, peixe samartiño, samartiño, sanmartiño: en Galicia, esta mesma lenda atribúese a san Martiño, o que explica que aquí reciba este nome. Outra posible orixe pode ser que este peixe está en sazón no mes de novembro.
  • Peixe galo, galo de mar, galo do mar, galo mariño: pola longa aleta dorsal, que lembra a crista dun galo [30].

A sardiña

editar
 
Sardiñas
Artigo principal: A sardiña na cultura popular galega.
  • A muller e a sardiña, canto máis pequena máis fina [2].
  • A muller e a sardiña, pequena e escanchadiña [31].
  • A muller e a sardiña, pequeniñas [2].

A solla

editar
  • A solla en abril cóllea na man e déixaa ir [2].
  • Cando a figueira ten folla, ten boa comida a solla [6].
  • Solla de abril, abre a man e déixaa fuxir [32].
  • Solla en abril, abre a man e déixaa ir [33][34].
  • Solla de abril, abre as maos e déixaa ir.

A troita

editar
Refraneiro
  • A muller e a troita pérdense pola boca [9].
  • A muller e a troita préndense pola boca [35].
  • A troita, para que guste, ha de tres sete efes: fresca, fría, fiada, frangosa, fea e femia [36].
  • Besta de Liñares, mora de Melide, e troita de Furelos, arrenegar de todas as tres como de todos os demos [37].
  • Muller costureira e home troiteiro, nin bo arranxo, nin bo palleiro [38].
  • Muller costureira e home troiteiro, nin boa meda nin bo palleiro [39].
  • O touro, o galo, a troita e o barbo, no mes de maio [15].
Cantigueiro
  • A troita que anda no río,/ como se anda revolvendo!/ Esí fan as malas lengoas/ que de mi andan decendo [40].
  • A troita que anda no río/ sempre anda de beira en beira;/ agarde, señora troita,/ que vou busca-la chumbeira [41].
  • Cálate, boca de troita,/ pelo de cabra tiñosa,/ ollos de pita sarnenta/ i hastra por non ter, es coxa [42].
  • Canta tu, cantarei eu,/ miña boquiña de troita,/ por baixo dun burro xema/ quen o meu cantar escoita [43].
  • Disme que vou tan velliño/ que non podo cos calzós;/ olla que a troita i o unto/ canto máis vellos, millor [44].
  • Pasei a Ponte de Ourense/ e paseina dacabalo;/ vin unha troita no río/ i atireille cun zapato [45].
  • Pasei por San Xes cantando,/ pra me ver saíche á porta,/ figuécheste a distraída,/ nena da cara de troita [46].
  • Polo río abaixo/ vai unha sartén,/ vai fritindo troitas/ han de saber ben! [47].
  • Polo río abaixo vai/ unha troita de pé,/ quen a poidera pillar,/ quen a poidera coller,/ quen a poidera coller,/ quen a poidera pillar,/ polo río abaixo vai/ unha troita a nadar [48].
  • Queridiña, donche os ollos,/ tamén me a min don os meus,/ ímolos lavar ao río/ onde a troita lava os seus [49].
  • Rosiña, miña Rosiña,/ miña troita do remanso,/ cando te vexo, Rosiña,/ cando te vexo, descanso [50].
  • Vaite á merda, vaite á merda,/ cara de troita lambeta/ que na punta do zapato/ levo un corno que che meta [51].

O xurelo

editar
  • Dame un bocado de pan/ pola nai que te pareu,/ que che hei de dar un xurelo/ cando veña de Bueu [52].
  • Lacón con grelos,/ repolo de Betanzos/ e mais xurelos.

Notas

editar
  1. ↑ Ramón Anxo Martíns Seixo.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 Lino Lema Bouzas (compilador): Ditos e cantigas mariñeiras. I Encontro de embarcacións tradicionais, Galicia 1993.
  3. ↑ A patela é a cesta ou caixa de bordo baixo que utilizan as peixeiras para transportar e expoñer o peixe.
  4. ↑ Chuvia de morriña é o orballo.
  5. ↑ Saudade.
  6. ↑ 6,0 6,1 Clodio González Pérez, 145.
  7. ↑ Conde Tarrío, Germán (2001). Diccionario de refráns. Galaxia. p. 45. 
  8. ↑ Fermín Bouza-Brey, 193.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Clodio González Pérez, 142.
  10. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 39. No orixinal: cú.
  11. ↑ Saudade nº 4, xullo 1943, 28. No orixinal: tel-o, cú.
  12. ↑ É posible un erro na recollida da cantiga de pan por pau.
  13. ↑ Fermín Bouza Brey, 189. No orixinal: tés, bacalau.
  14. ↑ 14,0 14,1 Eladio Rodríguez González, s. v. trigo.
  15. ↑ 15,0 15,1 Eladio Rodríguez González, s. v. maio.
  16. ↑ 16,0 16,1 Eladio Rodríguez González, s. v. cabeza. No orixinal: tí, i a da boga, tua.
  17. ↑ Ríos Panisse, s. v. can.
  18. ↑ 18,0 18,1 Ríos Panisse.
  19. ↑ Ríos Panisse, s. v. miñato.
  20. ↑ M. Rosario Soto Arias.
  21. ↑ Juan Cuveiro Piñol.
  22. ↑ Ríos Panisse, s. v. pardal. Supón que o nome pode deberse ó movemento gregario do peixe, como bandadas de pardais.
  23. ↑ Recollido xa en 1762 por Frei Martín Sarmiento en Pontevedra, referíndose a que este peixe, o muxe, que en invierno no vale nada y en verano es tan gustoso que en Pontevedra hay este adagio. Martín Sarmiento: Obra de 660 pliegos.
  24. ↑ Cando comezan a agromar as follas da figueira, os muxes achéganse á costa.
  25. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. febreiro.
  26. ↑ Fermín Bouza Brey, 172. No orixinal: Noya, Són.
  27. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v.cuco.
  28. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. maio. No orixinal: i o salmón.
  29. ↑ Vítor Vaqueiro: Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Ed. Galaxia, Vigo 2011, s.v. Salmón.
  30. ↑ Ríos Panisse, Eladio Rodríguez.
  31. ↑ Escanchada, de escanchar, significa aberta, esparrada (a sardiña) ou aberta de pernas (a muller). Lino Lema Bouzas, 1.
  32. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. abril.
  33. ↑ Real Academia Gallega 1913, s. v. abril. No orixinal: folla (erro por solla), deixâ.
  34. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. abril. No texto: folla.
  35. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. muller.
  36. ↑ Apéndice a Eladio Rodríguez González, s. v. troita.
  37. ↑ J. Leitede Vasconcellos (1845).
  38. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. costureira.
  39. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. muller.
  40. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 50. No orixinal: mí.
  41. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 50. No orixinal: buscala. A chumbeira é un tipo de rede para pescar no río.
  42. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 54. No orixinal: és.
  43. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 58. No orixinal: tú, cantaréi, de un.
  44. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 71.
  45. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 128. No orixinal: paséi. Refírese á ponte romana de Ourense, a Ponte Vella. O arco central da ponte foi reconstruída polo bispo Lourenzo (1218-1248), despois de moito tempo de estar caído. Mentres non se arranxou, o Miño cruzábase por dúas barcas, unha do concello, no mesmo lugar da ponte, e outra do Cabido, no Portovello. Xaquín Lorenzo transcribe unha cantiga asturiana que acredita a existencia desas barcas: “Pasé la barca de Orense,/ pasela de madrugada,/ pasela en el mes de enero/ cuando llovía y nevaba”, cantiga que pode falar daquel período de tempo ou ser máis moderna e falar doutra barca que cruzase o río durante momentos de reparacións ou interrupción do paso.
  46. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 130. No orixinal: paséi, saiche, distraida. San Xes de Vilariño, parroquia do concello de Lobeira.
  47. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 134.
  48. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 179. No orixinal: Pol-o.
  49. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 138.
  50. ↑ Xaquín Lorenzo Fernández, 140.
  51. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 181. No orixinal: â m... (por eufemismo).
  52. ↑ No orixinal: Dam'un, pol-a, ch'hei, xurêlo, Buêu.

Véxase tamén

editar

Bibliografía

editar
  • ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008.
  • BOUZA BREY, Fermín: "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsímile II].
  • CUVEIRO PIÑOL, Juan: Diccionario Gallego, Barcelona 1876.
  • GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: “O refraneiro do mar”, en Coloquio de etnografía marítima, cap. 12. Museo do Pobo Galego 1988, 137-147.
  • LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas mariñeiras. I Encontro de embarcacións tradicionais, Galicia 1993.
  • LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Limia Baixa, Galaxia, Vigo 1973.
  • Martíns Seixo, Ramón Anxo: "'Perdóolle o mal que me fai polo ben que me sabe'. Unha aproximación aos campos semánticos da comida e da bebida na fraseoloxía galega", en Cadernos de Fraseoloxía Galega' 15, 2013, 463-486.
  • REAL ACADEMIA GALLEGA: Diccionario gallego-castellano, 1913-1928.
  • RÍOS PANISSE, M. do Carmo: Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia I. Invertebrados y peces, Verba anexo 7, Universidade de Santiago 1977.
  • MARTÍN SARMIENTO: Obra de 660 pliegos 1762, en Dicionario de Dicionarios.
  • SOTO ARIAS, M. Rosario: “Notas para un estudo dos refráns haxiocronolóxicos”, en Cadernos de Fraseoloxía Galega 15, 2013, 347-370.
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Os_peixes_na_cultura_popular_galega&oldid=6879458»