Lingua macedonia antiga

A lingua macedonia antiga era unha lingua indoeuropea usada polos antigos macedonios. Falábase en Macedonia durante o 1º milenio antes da nosa era. Foise deixando de empregar a partir do século -V, e pénsase que desapareceu nos primeiros séculos da nosa era. Probabelmente falábase sobre todo nas rexións interiores, lonxe da costa.

Macedonio antigo
Falado en:	Reino de Macedonia
Extinción:	1er milenio a.C.
Familia:	Indoeuropea  Helénica/grega   Macedonio antigo
Códigos de lingua
ISO 639-1:	--
ISO 639-2:	---
ISO 639-3:	xmk
Mapa
Status

Aínda que emparentada co grego antigo, o antigo macedonio non é un dialecto grego, senón unha lingua próxima ao protogrego. Por outra banda, aínda se discute a relación do antigo macedonio co tracio e o frixio e outras linguas paleobalcánicas.

Documentación en macedonio

A tabela de maldición de Pella (Pella katadesmos): do Prof. Radcliffe G. Edmonds III, Bryn Mawr College.

O coñecemento da lingua está moi limitado porque non hai ningún texto sobrevivente indiscutibelmente escrito na lingua, aínda que se reuniu un corpo de auténticas palabras macedonias a partir de fontes antigas, principalmente das inscricións en moedas, e do léxico de Hesiquio de Alexandría século V, cunhas 700 palabras e nomes propios. A maioría destes son con seguridade identificábeis como grego, pero algúns deles non son facilmente conciliábeis co patrón da fonoloxía grega.

A Tabela de maldición de Pella (a Pella katadesmós, unha tabella defixionis), un texto escrito nun dialecto dórico, atopouse en Pella en 1986, e datado entre o século -IV e século -III; a raíz dela argumentouse que a antiga lingua macedonia foi un dialecto grego noroccidental, parte dos dialectos dóricos (O. Masson, 1996). Antes deste descubrimento propúxose que o dialecto macedonio era unha forma antiga de grego, falada xunto ao propio dórico nese momento (Rhomiopoulou, 1980).

Descrición lingüística

Pouco se pode dicir desta lingua a partir das poucas palabras que se conservan. Unha evolución fonética rechamante é aquela pola que as consoantes aspiradas sonoras do PIE evolucionaron ás oclusivas sonoras β, γ, δ, a diferenza de todos os dialectos gregos coñecidos, onde evolucionaron ás xordas φ, χ, θ, con poucas excepcións.

• Macedonio δανός danós ('morte', do PIE *d^henh₂- 'deixar'), comparado coa koiné θάνατος [[t^hánatos]].
• Macedonio ἀβροῦτες abroûtes ou ἀβροῦϜες abroûwes oposto ao ático ὀφρῦς ophrûs para 'cellas'.
• Macedonio Βερενίκη Bereníkē contra ático Φερενίκη Phereníkē, 'a que porta a vitoria'.
• Macedonio ἄδραια adraia ('tempo soleado'), comparado co ático αἰθρία aithría, do PIE *h₂aid^h-.
• Macedonio βάσκιοι báskioi ('fasces'), contra ático φάσκωλος pháskōlos 'saco de coiro', do PIE *b^hasko.
• Segundo as Historias de Heródoto 7.73 (ca. -440), os macedonios afirmaban que os frixios eran chamados Brygoi antes de emigraren de Tracia a Anatolia (sobre o -1200).
• Plutarco di, na súa obra Moralia, que os macedonios usan 'b' en vez de 'ph' mentres que os délficos usan 'b' en vez de 'p'.
• O termo macedonio μάγειρος mágeiros ('carniceiro') era un préstamo do dórico ao ático. Vittore Pisani suxeriu unha orixe última macedonia para a palabra, que estaría emparentada con μάχαιρα mákhaira ('coitelo', <PIE *mag^h-, 'loitar').

Coñécese o mesmo tratamento para outros idiomas paleobalcánicos, e.g. frixio bekos ('pan'), ilirio bagaron ('quente'), pero en ático φώγω phōgō ('asado'), todo do PIE *b^heh₃g-. Posto que todos estes idiomas se coñecen a través do alfabeto grego, que non ten signos para sonoras aspiradas, non está claro se a desaspiración tivo lugar realmente, ou se β, δ, γ se escolleron como os máis próximos para expresar as aspiradas sonoras.

Se γοτάν gotán ('porco') está relacionado con *g^wou ('gando'), isto podería indicar que as labiovelares estaban intactas, ou se asimilaron ás velares, resultado diferente ao tratamento do grego (ático βοῦς boûs). Estas desviacións, porén, non son descoñecidas nos dialectos gregos; compárese o dórico (espartano) γλεπ- glep- co grego común βλεπ- blep-, ademais do dórico γλάχων gláchōn e o xónico γλήχων glēchōn co grego común βλήχων blēchōn.

Varios exemplos indican que as oclusivas velares sonoras se enxordeceron, especialmente en inicio de palabra: κάναδοι kánadoi, 'mandíbulas' (<PIE *genu-); κόμβους kómbous, 'moas' (<PIE *gombh-); en interior de palabra: ἀρκόν arkón (ático ἀργός argós) e o topónimo macedonio Akesamenai, do nome pierio Akesamenos (se Akesa- está emparentado co grego agassomai, agamai, "asombrar"; cf. o nome tracio Agassamenos).

N’ As aves de Aristófanes atópase a forma κεβλήπυρις keblēpyris ('paxaro de cabeza vermella'), que amosa unha oclusiva sonora, ao estilo macedonio, en lugar da xorda aspirada habitual en grego: κεβ(α)λή keb(a)lē fronte a κεφαλή kephalē ('cabeza').

Clasificación

Debido aos testemuños documentais fragmentarios e diverxentes, diversos autores fixeron diferentes interpretacións sobre a clasificación filoxenética do antigo macedonio: As interpretacións históricas do macedonio inclúen:,,,

• Un dialecto grego, de parte do noroeste (locrio, etolio, focidio, epirota) variantes do dórico, suxerido por N.G.L. Hammond (1989) e O. Masson (1996).
• Un dialecto grego setentrional, relacionado co eólico e tesalio, suxerido entre outros por A.Fick (1874) e O.Hoffmann (1906).
• Un dialecto grego mestura de ilirio e de tracia, suxerido por Kretschmer (1896) e E. Schwyzer (1959).
• Un dialecto grego cuxo substrato non tiña influencias indoeuropeas, suxerido por M. Sakellariou (1983).
• Un dialecto "ilirio" mesturado con grego, suxerido por K. O. Müller (1825) e por G. Bonfante (1987).
• Un idioma indoeuropeo independente próximo ao grego, tracio e frixio, suxerido por A. Meillet (1913) e I. I. Russu (1938).

A discusión está estreitamente relacionada coa reconstrución do protogrego.

Grupo helénico (greco-macedonio)

Algúns lingüistas consideran que a lingua macedonia era unha lingua irmá a todos os dialectos gregos antigos, e non simplemente un dialecto grego. Se esta visión é correcta, daquela o macedonio e o grego poderían ser dúas subramas dun grupo dentro da indoeuropea, formando un grupo greco-macedonio, ás veces tamén referido como grupo helénico. Esta terminoloxía podería conducir a malentendidos, xa que a "rama helénica do indoeuropeo" é tamén usada sinonimamente coa rama grega (que contén todos os dialectos gregos antigos e modernos) nun sentido máis estreito.

Un número de palabras macedonias, particularmente no léxico de Hesiquio, son discutidas (i.e., algúns non as consideran verdadeiras palabras macedonias) e algunhas poderían haber sido corrompidas na transmisión. Así "abroutes", pode lerse como "abrouwes" (αβρουϝες), con tau (Τ) substituíndo o digamma (F). Se esta palabra podería incluírse nun dialecto grego; porén, outras (e.g. A. Meillet) véxase a dental como auténtica e esta palabra podería se cadra pertencer a unha lingua indoeuropea diferente do grego.

Antigo dialecto grego

Outra escola mantén que o macedonio foi un dialecto grego. Aqueles que están a favor dunha natureza puramente grega do macedonio, como un dialecto setentrional, son numerosos e inclúen a eruditos como H. Ahrens e O. Hoffmann. Unha recente proposta desta escola foi a do Profesor Olivier Masson, quen no seu artigo sobre o antigo idioma macedonio, na terceira edición do "Oxford Classical Dictionary", suxeriu que o macedonio estaba relacionado cos dialectos noroccidentais gregos: m

Como en macedonio β, δ, γ = grego φ, θ, χ, Claude Brixhe suxire que é un desenvolvemento posterior. As letras non designan consoantes sonoras, i.e. [b, d, g], senón fricativas sonoras, i.e. [β, δ, γ], debido á pronunciación das fricativas xordas [φ, θ, x] (=ático clásico [p^h, t^h, k^h]). Brian Joseph engade que a remota evidencia está aberta a diferentes interpretacións, xa que unha resposta definitiva non é posíbel", pero advirte que "o antigo macedonio non é simplemente un antigo dialecto grego á par co ático ou o eólico". Neste sentido, algúns autores tamén o consideran un "dialecto grego pervertido."

Idioma paleobalcánico independente

Algúns lingüistas consideran que o idioma macedonio non era só unha lingua separada, senón que pertencía a unha rama indoeuropea diferente da rama helénica (ou rama greco-macedonia), e suxiren que non era especialmente próxima ao grego. Rexeitan as correspondencias gregas atopadas en macedonio e prefiren tratalo como un idioma indoeuropeo dos Balcáns, situado xeograficamente entre Iliria ao oeste e Tracia ao leste.

Algúns lanzan a hipótese de que lingüisticamente o macedonio estaba entre o ilirio e o tracio, un tipo de idioma intermedio entre os dous. Un idioma do grupo traco-ilirio é moi discutido debido a que carece de importantes evidencias (véxase tracoilirio), e unha xenética traco-iliria-macedonia é especulativa, aínda que un Sprachbund na zona considéranse probábel. Recentemente, A. Garrett (1999) conxeturou que o macedonio puidese na súa primeira etapa haber sido parte dun dialecto continuo que abarcaba os antigos dialectos de todas as linguas indoeuropeas suroccidentais (incluíndo o grego), pero se quedaba secundario para os procesos irreais posteriores de converxencia que produciu o propio grego. Argúe que baixo esta perspectiva o cambio de son que isoglosas como a deaspiración das oclusivas sonoras podería ser o que limitou o valor de diagnóstico, mentres que ultimamente a cuestión de se o macedonio pertence ou non a unha unión xenética co grego é dubidosa.

O antigo léxico macedonio revela algunhas palabras que non teñen cognados en grego, aínda que o teñen noutras linguas indoeuropeas. Hai tamén algunhas palabras que non teñen cognado en ningunha outra lingua, e poden ser restos dun substrato preindoeuropeo, talvez relacionado co substrato prehelénico.

Fontes clásicas

Hai algunhas referencias clásicas que conduciron a numerosos eruditos a crer que os antigos gregos vían aos antigos macedonios como unha tribo non helénica, aínda que outros eruditos manteñan que o eran. Entre as referencias que poden indicar que o macedonio é un dialecto grego, está o diálogo que existe entre un ateniense e un macedonio nun fragmento do século V a.C da comedia Macedonios do ateniense Estratis, onde o discurso macedonio é presentado como unha forma do grego.

O historiador Quinto Curcio suxire que a lingua macedonia non era intelixíbel para o termo medio de falantes (Hist. Alex. 6.11.4): "El (sc. Filotas) atopou ao pobo de Frixia e Paflagonia ridículos, e non estaba avergonzado, aínda que nacera en Macedonia, de ter un intérprete con el cando escotaba á xente falar no seu propio idioma." Porén, este testemuño non é concluínte.

Xorde o dialecto koiné

No período helenístico deuse a necesidade de unificar lingüisticamente o vasto imperio conquistado por Alexandre Magno en Asia. Por iso, os macedonios tomaron como base o dialecto ático e tamén o xónico, para as construcións sintácticas. Desta mestura xurdiu o dialecto koiné (chamado lingua común), que pouco a pouco se impuxo como o seu principal idioma, e a través dos séculos, o antigo macedonio decaeu e foi relegado a remotas zonas rurais interiores. Pronto a koiné o suplantou por completo, e o idioma orixinal macedonio extinguiuse durante os primeiros séculos da nosa era.

Glosario

• ἄβαγνα ábagna 'rosa (Hes. ático ῥόδα; quizais dórico ἀβός abós 'xove, exuberante' ἁγνός hagnós 'puro, casto, inmaculado ').
• ἀβαρύ abarý 'ourego' (Hes. ὀρίγανον oríganon, quizais prefixo ático α a 'non' βαρύ barý 'pesado').
• ἀβροῦτες ou ἀβροῦϜες abroûtes ou abroûwes 'cellas' (Hes. Attic ὀφρῦς ophrûs acc. pl., ὀφρύες ophrúes nom., protoindoeuropeo *b^hru-).
• ἄγημα ágēma, 'vangarda, gardas' (Hes. ático ἄγημα ágēma, PIE *ag-); cf. Polibio, Historias, 5.65.2.
• ἀγκαλίς ankalís 'peso, carga' ou 'fouce' (Hes. ático ἄχθος ákhthos ou δρέπανον drépanon, ático ἀγκαλίς ankalís 'fardo', ou en pl. ἀγκάλαι ankálai 'mangas', ἄγκαλος ánkalos 'brazado, fardo', ἀγκάλη ankálē 'arma curvada' ou 'calquera cousa estreitamente envolta', como os brazos do mar, PIE *ank 'dobrar').
• ἀδῆ adē 'ceo claro' ou 'o aire superior' (Hes. οὐρανός ouranós 'ceo', ático αἰθήρ aithēr 'éter, o superior, o aire máis puro', de aí 'ceo claro, ceo').
• ἄδις ádis 'corazón' (Hes. ἐσχάρα eskhára, ático αἶθος aîthos 'lume, temperatura ardente').
• ἄδραια ádraia 'bo tempo, ceo despexado' (Hes. ático αἰθρία aithría, PIE *aidh-).
• ἀκρουνοί akrounoí 'pedras miliarias' nom. pl. (Hes. ὃροι hóroi, ático ἄκρος ákros 'ao final ou extremidade', do ἀκή akē 'punta, gume', PIE *ak 'cumio, punta' ou 'puntiagudo').
• ἀλίη alíē 'capros, `pez zieforme' .
• ἄλιζα áliza (tamén alixa) 'abeneiro' (Hes. ático λεύκη leúkē 'álamo', ático ἐλάτη elátē 'abeto, picea', PIE *ol-, *el-).
• ἀμαλή amalē 'amábel' fem. ἀμαλή, ático ἁμαλή, ἁπαλή hamalē, hapalē).
• ἄξος áxos 'madera' (Hes. ático ὓλη húlē).
• ἀορτής aortēs, 'espadachín' (Hes. ξιφιστής; Homero ἄορ áor 'espada'; ático ἀορτήρ aortēr 'correa de espada', moderno grego αορτήρ aortír 'correa de rifle'; de aí aorta).
• ἄργελλα árgella 'cabana de baño' (cimerio ἄργιλλα árgilla 'vivenda subterránea' (Éforo en Estrb. 5.4.5), antigo indio argala-ḥ, argalā 'picaporte, ferrollo', PIE *areg-, de aí o romanés argea (pl. argele), 'construción de madeira', albanés ragal 'cabana').
• ἀργιόπους argiópous 'aguia' ático ἀργίπους argípous 'cirrio', PIE *hrg'i-vainas < PIE *arg PIE *ped).
• ἀρκόν arkón ocio' ático ἀργός argós 'nugallán, ocioso' nom. sing., ἀργόν ac.).
• ἄσπιλος áspilos 'torrente' (Hes. χείμαῤῥος kheímarrhos, ático ἄσπιλος áspilos sen mancha, inmaculado, puro').
• βάσκιοι báskioi 'fasces' (Hes. ático δεσμοὶ φρῡγάνων desmoì phrūgánōn, macedonio βασκευταί baskeutaí, áticoφασκίδες phaskídes, quizais ático φάσκωλος pháskōlos 'saco de pel', PIE *b^hasko-).
• γοτάν gotán 'porco' acc. sing. (PIE *g^wou- 'gando', (ático βοτόν botón ' besta', en plural βοτά botá 'pastoreo de animais').
• γράβιον grábion 'facho' (PIE *grabh-, 'abeto (xénero Carpinus)', umbro Grabovius un deus-carballo, etimoloxgicamente conectado co ático κράβ(β)ατος kráb(b)atos 'diván, cama', latín grabātus deriva do macedonio - de aí en grego moderno κρεβάτι kreváti 'cama').
• δανός danós 'morte', δανῶν danōn 'asasino' (Hes. Attic thánatos θάνατος 'morte', da raíz θαν- than-) .
• δάρυλλος dárullos 'carballo' (Hes. ático δρῦς drûs, PIE *doru-).
• ἐταῖροι etaîroi 'camaradas' nom. pl. (ático ἑταῖροι hetaîroi, PIE *swe-t-aro < forma sufixada de *swe).
• ἴλαξ ílax 'aciñeira, de folla perenne ou carballo escarlata' (Hes. ático πρῖνος prînos, latín ilex).
• καλαῤῥυγαί kalarrhugaí 'canles, gabias' (Hes. τάφροι - atribuído a Amerias) -LSJ: palabra ambraciota, ac. do Sch.Gen. Iliad 21.259 (na forma kalarua).
• κάναδοι kánadoi 'queixada' nom. pl. (ático γνάθοι gnáthoi, PIE *genu, 'mandíbula')
• κάραβος kárabos.
  • 'portón, porta' (Hes. ático 'carne asada sobre carbón'; ático karabos 'vacaloura'; 'cangrexo de río'; 'luz de barco'; de aí o moderno grego καράβι karávi).
  • 'os vermes da madeira seca' (ático 'vacaloura, escaravello cornudo; cangrexo de río').
  • 'unha criatura mariña' (ático 'cangrexo de río, crustáceo espiñoso; vacaloura').
• κίκεῤῥοι kí[k]erroi 'uns pálidos (?)' (Hes. ático ὦχροι ōkhroi, PIE *k̂ik̂er- 'chícharos').
• κλινότροχον klinótrokhon, segundo Teofrasto un tipo de pradairo de Estaxira, Pokorny ático γλεῖνον gleînon), LSJ: γλῖνος glînos ou γλεῖνος gleînos, pradairo cretense, Acer creticum', Teofr.HP3.3.1, 3.11.2.
• κόμβους kómbous 'moas' ac. pl. (ático γομφίους gomphíous, dim. de γόμφος gómphos 'unha clavixa ou cravo grande en forma de cuña; un lazo ou peche', PIE *gombh-).
• λακεδάμα lakedáma 'auga salgada con allo', Hes.; segundo Albrecht von Blumenthal, -ama corresponde ao ático ἁλμυρός halmurós 'salgado'; laked- é o cognado do inglés alloporro, posibelmente relacionado está Λακεδαίμων Laked-aímōn, o nome dos lacedemonios espartanos.
• λείβηθρον leíbēthron 'arroio' (Hes. ático ῥεῖθρον rheîthron, tamén λιβάδιον libádion, 'un pequeno arroio', dim. de λιβάς libás; PIE *lei, 'fluír); notar o típico sufixo grego produtivo -θρον (-thron).
• Πύδνα Púdna, un topónimo (Pokorny ático πυθμήν puthmēn 'fondo, linguado, base do vaso'; PIE *bhudhnā; ático πύνδαξ pýndax 'fondo do vaso').
• σάρισσα sárissa (tamén σάρισα sarisa), longa pica usada pola falanxe macedonia (Teofrasto, Polibio; etimoloxicamente descoñecido – Blumenthal reconstrúe *sk^wrvi-entia- unha raíz para 'cortar', pero isto é especulativo; quizais o ático σαίρω saírō 'ensinar os dentes, sorrir como un can', esp. con desprezo ou malicia, tamén 'varrer').

Véxase tamén

Bibliografía

• G. Babiniotis Ancient Macedonian: The Place of Macedonian among the Greek Dialects in : A. M. Tamis (ed.), Macedonian Hellenism, Melbourne 1990, pp. 241–250
• C. Brixhe, A. Panayotou, Le Macédonien in: Langues indo-européennes, ed. Bader, París, 1994, 205–220.
• J. Chadwick The Prehistory of the Greek Language, Cambridge 1963
• Katcic, Ancient Languages of the Balkans, The Hague, Mouton (1976).
• Neroznak, V. Paleo-Balkan languages, Moscova, 1978.
• Rhomiopoulou, Katerina. An Outline of Macedonian History and Art. Greek Ministry of Culture and Science, 1980.

Outros artigos

• Reino de Macedonia.
• Antiga Grecia.
• lingua protogrega.
  • lingua grega.
• linguas paleobalcánicas.
  • lingua frixia.
  • lingua tracia.

Ligazóns externas

• LinguistList: Árbore xenealóxica das linguas helénicas.^{[Ligazón morta]}
• Encyclopedia Britannica: "Greek language" (edición de 1911)
• Jona Lendering, Ancient Macedonia web page on livius.org Arquivado 03 de marzo de 2016 en Wayback Machine.
• Inscricións gregas da antiga Macedonia (base de datos epigráficos).
• Glosario en antigo Macedonio