Conquista de Navarra

A Conquista de Navarra foi un proceso iniciado no século XII cos Tratados entre a Coroa de Castela e a de Aragón, nos que se acordou repartirse o Reino de Navarra, cunha conquista parcial e que culminou coa invasión completa no século XVI. Posteriormente, a Baixa Navarra, que logrou revertela, mantívose como reino independente ata o século XVII, en que o seu rei pasou a ter tamén a Coroa Francesa, deixando de ser reino a finais do século XVIII tras a Revolución Francesa. Pola súa banda, a Alta Navarra, integrada na Coroa de España, deixou de ser reino no século XIX.

Tratados entre Castela e Aragón

Ao longo do século XI existiron varios intentos armados ou conspiracións desde Castela e Aragón para facerse co control do Reino de Navarra.

En 1037 por parte de Ramiro I de Aragón.
En 1054 con Fernando I de Castela na batalla de Atapuerca, onde morreu o rei García Sánchez III de Navarra o de Nájera.
En 1076 tras o asasinato de Sancho Garcés IV o de Peñalén por parte do seu irmán Ramón e a súa irmá Ermesinda. O rei de Castela Afonso VI, primo de todos eles, pasou a controlar temporalmente A Rioxa e os territorios vascos occidentais, atraéndose a Lope Íñiguez, Señor de Biscaia. O resto do territorio pamplonés aceptou como rei a Sancho Rámírez, primo tamén, por liña bastarda. O reino de Navarra mantería aos reis de Aragón ata 1134. Nesta época, en 1127 tras unha incursión do rei de Castela e León, Afonso VII, acordouse o Pacto de Támara para evitar o enfrontamento coas tropas de Afonso o Batallador, rei de Navarra e Aragón. Neste pacto delimitáronse as fronteiras de ambos os reinos.

Con todo, no século XII celébranse varios tratados, onde se deixa por escrito a intención de repartirse o Reino de Navarra entre as Coroas de Castela e Aragón. Nestes acordos, o Reino, unha vez conquistado, sería dividido aproximadamente pola liña que traza a canle do río Arga.

En 1136 tras a restauración da dinastía en Navarra, Afonso VII de Castela e Ramiro II o Monxe de Aragón asinaron un acordo de repartición.
En 1140 acordouse o Tratado de Carrión entre Afonso VII de Castela e Ramón de Berenguer IV de Barcelona.
En 1151 asinaron de novo Afonso VII e Ramón de Berenguer o Tratado de Tudilén no que, ademais de Navarra, repartíanse outros territorios, como Murcia e Levante para Aragón e o resto para Castela.
En 1157, tras a ofensiva realizada polo rei navarro Sancho VI, asinouse o Tratado de Lleida polos mesmos rexentes, Afonso VII e Ramón de Berenguer. Neste tratado, comprometíanse ademais a casar ao recentemente nado Afonso, fillo do conde de Barcelona, con Sancha, filla de Afonso VII e a súa segunda esposa Riquilda de Polonia. Elizari

Escudo do Reino de Inglaterra.

En 1174 Afonso VIII de Castela e Afonso II de Aragón asinaron outro acordo. Sancho VI de Navarra, o Sabio, tras frear os ataques armados, logrou unha tregua co rei castelán, e ambos aceptaron a mediación do rei Henrique II de Inglaterra para decidir a cuestión das fronteiras entre Castela e Navarra, ditándose un Laudo Arbitral o 16 de marzo de 1177. Nel considerábanse como fronteiras as que había en 1158, cando comezou o reinado de Afonso VIII, que para Navarra supuña a perda do actual territorio de Rioxa e La Bureba. Aínda que no laudo non se expresan claramente todos os territorios ^[1] algúns autores (Urzainqui) opinan que o laudo confirmaría a Navarra de forma ambigua a pertenza de Áraba, Guipúscoa e Biscaia, mentres que para outros autores sería Guipúscoa, o Duranguesado, Leguin e Portilla na Rioxa e Áraba sen Salinas. Guipúscoa e as súas relacións con Navarra e Castela en 1200 - José Luís Orella Unzué^{[Ligazón morta]}
Aos catro meses do Laudo Arbitral, para xullo dese ano 1177, os reis de Castela e Aragón volveron conspirar contra Sancho en Cuenca.
En marzo de 1179 proxectaban de novo, na soriana localidade fronteiriza de Cazola (hoxe desaparecida), unha detallada repartición do reino de Navarra., e da España musulmá, o chamado tratado de Cazola. Ante esta ameaza, o rei navarro acorda en abril do mesmo ano co castelán na fronteira común, entre Nájera e Logroño, aplicar o laudo.
O 20 de maio de 1198, Afonso VIII de Castela e Pedro II de Aragón asinaron o Tratado de Calatayud. Neste caso tivo máis éxito que os previos, xa que unha vez detido o ataque aragonés tras conseguir Burgui e Aibar, Castela obtivo de modo definitivo Áraba, Guipúscoa e o Duranguesado, ademais de confirmar o control de Biscaia, Las Encartaciones e a Rioxa.Serrano Izko

Perda de territorios do Reino de Navarra

Señorío de Biscaia

O Señorío de Biscaia, gobernado por unha familia nobre, tivo alianzas cambiantes co Reino de Navarra primeiro e logo co de Castela. O conde Lope Íñiguez en 1076, tras o asasinato do rei Sancho IV o de Peñalén e a cambio de aceptar o señorío hereditario de Haro, ofrecido polo rei de Castela, puxo baixo o seu dominio todas as terras ao oeste de Durango. Nese momento iniciou o reinado en Navarra xunto ao de Aragón Sancho Ramírez.

Escudo da Coroa de Aragón.

Posteriormente o seu fillo Diego López I de Haro volveu aliarse con Afonso o Batallador, rei de Navarra e Aragón.

O seguinte herdeiro Lope Díaz I de Haro, á morte de Afonso o batallador, en 1135 volveu supeditarse ao rei de Castela Afonso VI. Este último señor de Biscaia foi moi activo a favor de Castela nas campañas da Rioxa, e posteriormente no cerco de Vitoria.

La Bureba e A Rioxa

En 1134-1135 produciuse a invasión de La Bureba e A Rioxa polas tropas castelás. No Laudo arbitral do Rei Henrique II de Inglaterra de 1177, este territorio foi considerado parte de Castela de forma definitiva.

Duranguesado, Áraba e Guipúscoa

Na segunda metade de 1195, os reinos de León e Navarra contraeron cos musulmáns unha alianza para resistir as acometidas de Castela. Uns meses máis tarde, o Papa Celestino III botoullo en cara a Sancho VII o Forte.

A Santa Sé realizou un esforzo para axuntar a Castela, Navarra e Aragón, polo que en febreiro ou principios de marzo de 1196, os tres reis, Afonso VIII de Castela, Sancho VII de Navarra e Afonso II de Aragón comeron e conversaron nunha mesa situada nun punto onde cada un estaba sentado no seu reino. Foi a tradicionalmente chamada ?Mesa dos tres reis?.

Pouco despois, o 20 de febreiro de 1197, A Santa Sé emite unha bula dirixida a Sancho VII que lle denomina Dux Navarrae, é dicir, xefe ou caudillo, considerando a Navarra un reino sen rei. Nesta Bula lánzalle unha advertencia pola súa alianza cos almohades, cualificándoa de ofensa a Deus. Ao longo de 1197 promulgouse unha sentenza de excomuñón. A morte do Papa en 1198 fixo que o novo Papa Inocencio III enviase ao seu legado a confirmar a veracidade das acusacións e, no caso de que así fóra, publicase a sentenza. Enseguida ratificouna debido a que o rei navarro recuperara algunhas prazas ao castelán (que tiña a protección papal) e por pactar cos almohades.

Os reis de Aragón e Castela aproveitaron e invadiron Navarra. Sancho VII reconciliouse con Inocencio III, que ao levantarlle a excomuñón fixo que o rei aragonés asinase a paz con Navarra, pero en cambio Castela seguiu atacando.

Afonso VIII atacara Áraba, o Duranguesdo e Guipúscoa. por Treviño e o Zadorra, con forte resistencia armada nos castelos de Treviño e Portilla e pondo cerco a Vitoria o 5 de xullo de 1199. Este cerco comezou con baterías e asaltos e todo rigor das armas. A defensa foi moi forte, derramándose moito sangue. Á fronte da praza estaba Martín Chipia, que a pesar de perder a praza mantivo o favor real durante os dez anos seguintes. Aos 7 meses, ao quedar a cidade sen víveres, a fame fixo estragos e rendeuse en xaneiro de 1200.

Mentres tanto os casteláns foran conquistando todo o actual territorio de Áraba(exceptuando Laguardia, Labraza e Bernedo,) e Guipúscoa, esta última mediante negociación, unha vez que o exército castelán entrara no seu territorio. aínda que segundo Pablo Gorosabel (político-historiador 1803-1868), o rei de Castela entrou en Guipúscoa con só 20 homes dacabaloNOTICIA DAS COUSAS MEMORABLES DE GUIPÚSCOA / PABLO GOROSABEL LIBRO IV

Ao non poder conseguir Sancho VII o apoio dos almohades cun ataque destes contra Castela, que posiblemente permitise aos navarros levantar o cerco de Vitoria, tivo que regresar e asinar treguas con Castela que xa ocupara Áraba, Guipúscoa e o Duranguesado.

Escudo da Coroa de Castela

Algúns autores din que, tras a conquista de Áraba e Guipúscoa, os casteláns destruíron todos os castelos e fortificacións, constatando en recentes escavacións arqueolóxicas esta destrución, con construción de novas fortificacións para conter aos navarros. Recentemente iniciouse a publicación dun estudo exhaustivo dos restos dos castelos do reino de Navarra en "Navarra. Castelos que defenderon ao Reino" por Iñaki Sagredo. Sagredo Pola súa banda, no século XIX, Pablo Gorosabel (político-historiador 1803-1868) deu unha relación dos castelos e prazas fortes de Guipúscoa explicando no seu caso as razóns do seu abandono ou destrución, dando datas desde o reinado de Henrique IV de Castela ata o de Carlos I de España, e citando ata algún posiblemente ordenado construír polos reis de Castela para conter aos navarros nas pretensións que conservaron á posesión desta provincia logo de submisión.^[2].

Estabilidade territorial do Reino de Navarra

Sancho VII o Forte

Tras estas perdas territoriais, Sancho VII o Forte orientou os seus esforzos cara á reorganización interna do reino. Para iso levantou castelos e concentrou a poboación na fronteira occidental, concedendo foros aos seus repoboadores, como a Laguardia en 1201 e 1208 e a Viana en 1219 e fortalezas nas Bardenas para protexer os accesos desde Aragón. Mantivo unha actitude de diálogo co seu veciños, con reunións en Guadalaxara en outubro de 1207 co rei castelán para prolongar a tregua e en Monteagudo en febreiro de 1209 con Pedro II, prestando a este unha importante cantidade de diñeiro, tomando en peza os castelos de Escó, Pena, Petilla e posteriormente en 1212 tamén o de Trasmoz. Dentro desta estratexia destaca a participación en empresas da Reconquista coa súa importante participación na Batalla das Navas de Tolosa en 1212. O prestixio que lle deu esta xesta, xunto á súa capacidade financeira, permitiulle recuperar algunhas prazas perdidas entre 1198 e 1200, como San Vicente da Sonsierra ou Burgui. Neste tempo chegouse a estabilizar a superficie de Navara en algo máis de 12.000 quilómetros cadrados con que contou durante toda a Baixa Idade Media.

Nos seus últimos anos Sancho VII realizou un achegamento co mozo Xaime I de Aragón, propondo un mutuo apadriñamento e buscando unha alianza en contra de Castela que fustrigaba a fronteira Navarra por medio do alférez Lope Díaz II de Haro. O acordo fíxose o 2 de febreiro de 1231. As necesidades monetarias fixeron que Xaime I perdese varios castelos que deixara en peza, ademais de perder os que deixou vinte anos antes Pedro II. Á morte de Sancho VII o 7 de abril de 1234, a nobreza navarra ignorou totalmente a existencia do apadriñamento, pero Xaime I aproveitou a conxuntura para recuperar algúns castelos fronteirizos como Escó, Gallur ou Trasmoz, aínda que non puido facerse co de Petilla.

Dinastía Champaña

Debido a que os estamentos do reino non desexaban a unión con Aragón, ofreceron ao conde de Champaña a coroa. Teobaldo I xurou os foros o 8 de maio de 1234, o que ligaba a Navarra politicamente a dinastías francesas. As súas actuacións iniciais foron as de manter unhas relacións cordiais tanto con Xaime I de Aragón como con Fernando III de Castela. Co rei de Inglaterra enfrontouse apoiando aos nobres gascóns. Tras unha guerra incerta, non se chegou a un acordo definitivo e Navarra mantivo a súa presenza en Ultrapuertos.García Arancon

Posteriormente Teobaldo II mantivo outro enfrontamento cos ingleses coa base de operacións en San Juan de pé de Porto e desde alí os navarros, co seu rei á fronte, chegaron ata Lourdes. A finais dese ano asinouse unha tregua que se renovou en 1269.

Guerra da Navarrería

Tras a morte do rei Henrique I en 1274, Branca de Artois asume a rexencia da súa filla Xoana de 18 meses de idade, que buscou o apoio do seu primo Filipe III de Francia o Atrevido, acordando o matrimonio de Xoana con Filipe, de cinco anos máis. A minoría de idade convertía a Filipe III en titor e, xa que logo, a unión dinástica da coroa francesa e navarra (tras a morte do primoxénito francés) na familia Capeta. Ferreiros Lopetegui

No cambio dinástico, Castela e Aragón resucitaron as súas vellas aspiracións sobre Navarra. Xaime I o Conquistador merecía o favor das Cortes de Navarra, fronte ao grupo partidario dun achegamento a Castela no que contaban García Almoravid, señor das montañas, o bispo, os cóengos e os veciños do Burgo da Navarrería. Mentres tanto Afonso X o Sabio concentrou as súas tropas na fronteira navarra, conquistou a vila de Mendavia e puxo sitio a Viana.

Desde Sancho VII, Pamplona estaba dividida en varios burgos enfrontados entre si, Navarrería e San Miguel fronte aos burgos de San Cernin e San Nicolás. Os enfrontamentos sanguentos eran habituais. Na primavera de 1276 fóronse incrementando e, dado que os casteláns xa invadiran a fronteira, o gobernador pediu o cesamento de hostilidades para utilizar os enxeños bélicos para repelelos. O burgo de Navarrería, que tiña aos casteláns como aliados, mantivo a súa actitude, mentres que San Nicolás e San Cernin cesaron. O gobernador presentou a súa dimisión e o novo, Eustaquio Beaumarchais, senescal de Francia, ordenou o desmantelamento dos enxeños, o cal desencadeou un ataque da Navarrería aos burgos veciños. Beuamarchais, entón, solicitou axuda ao rei de Francia que enviou tropas francesas, que chegaron a principios de setembro ás proximidades de Pamplona. A finais de devandito mes, as tropas francesas entraron na Navarrería, arrasando completamente o burgo, matando, violando ás mulleres, roubando e incendiando sistematicamente todas as casas. Asaltaron tamén a Catedral onde buscaran asilo moitos veciños, atacando sen piedade. Os casteláns que acudían na súa axuda foron detidos na serra de Erreniega (O Perdón), nas proximidades de Pamplona.

Bandeira da Coroa de Francia

Á conquista da Navarrería seguiu unha campaña militar por toda Navarra para desposuír das súas terras e bens aos considerados traidores, derrubando os seus palacios e torres. A primeira praza foi o castelo de San Cristóbal no monte Ezkaba, que domina Pamplona. Os franceses foron rexeitados polos navarros do castelo. Posteriormente abandonárono, deixando envelenados os alimentos e a auga. Este envelenamento non tivo efecto porque os franceses viron que os cans caían mortos, polo que evitaron tomar ningún alimento. A fortaleza foi completamente arrasada, ata os cimentos. Posteriormente dirixíronse a Mendavia, aínda en poder dos casteláns. Os portais da muralla atopábanse abertos. Entrou na poboación Beaumarchais coas súas hostes, caendo nunha trampa, cun ataque furibundo da veciñanza en pleno que lles fixo fuxir deixando máis mortos dos que pensasen. Ao pouco tempo a vila rendeuse. Posteriormente fóronse rendendo, non sen esforzo, outras vilas como Punicastro, Estella e o castelo de Garaño. Aos poucos Navarra enteira foi sometida á obediencia da raíña Xoana baixo tutela francesa, vencendo a Castela e aos navarros partidarios desta. García Almoravid, líder navarro partidario de Castela que fuxira da Navarrería a noite anterior ao asalto francés, foi apresado e morrería en Tolosa.

Dinastía Evreux

En 1328, á morte sen sucesión de Carlos I de Navarra o Calvo ou Carlos IV o Fermoso de Francia, o clero, os representantes das cidades e os nobres de Navarra elixiron por rei ao conde de Evreux Filipe III de Navarra e a Xoana II, separando así o reino de Navarra da coroa francesa. Aínda así mantívose a subordinación aos intereses franceses. Con todo, as elites navarras obtiveron un maior peso e impuxeron ao rei o desenvolvemento e "amejoramiento" do Foro Antigo.

Carlos II de Navarra o Malo 1349-1387, ademais de arruinar ao reino e realizar represións internas, como a sufrida polos Infanzóns de Obanos que finalizarían cos aforcamentos dos nobres na ponte de Miluze, participaría nos conflitos tanto de Francia como de Castela. Desde os seus estados de Normandía tomou parte na guerra dos Cen Anos aliándose cos ingleses coa intención de obter a coroa francesa, sendo apresado en 1356 e posteriormente liberado en 1357 por normandos e navarros.

Con respecto a Castela, participou na súa guerra civil entre Pedro I o Cruel e Henrique de Trastámara apoiando ao primeiro. A cambio, Castela habería de devolver Áraba e Guipúscoa a Navarra, pero non se puido cumprir, porque nesta guerra civil castelá Pedro I resultou morto e perdeu a guerra.Con todo, Carlos II en 1368, en colaboración con algúns magnates da zona, invadiu estes territorios, e tras a vitoria de Henrique de Trastámara en 1369 quedou nunha difícil situación. Tras a sentenza arbitral do delegado pontificio Guy de Boulogne en 1373, estableceuse a devolución das prazas alavesas que aínda mantiña, aínda que confirmou a posesión para Navarra de Fitero e Tudején, usurpadas en tempos do seu pai.

Nos últimos anos mancar os seus proxectos políticos, cando intentou sacar proveito do conflito internacional e solicitou a colaboración inglesa antes de reemprender as reivindicacións francesas. En 1378, o seu fillo, o futuro Carlos III, encabezou unha embaixada para parlamentar con Carlos V de Francia. Este último apresou ao infante navarro e ordenou o embargo das posesións navarras en Francia, salvándose só o inexpugnable Cherburgo. No interrogatorio descubríronse os plans do rei navarro para conseguir a vila de Logroño. Alertado o rei Henrique II de Castela, ordenou a invasión de Navarra, obrigando a Carlos II a asinar o Tratado de Briones. O infante Carlos foi liberado en 1380.

Carlos III de Navarra (1387-1425), que casou coa filla de Henrique II de Castela, Lionor, cambiou a tendencia a participar nos conflitos franceses, centrándose en Navarra e estruturou institucións como as Cortes xerais, Real Corte e Cámara de Comptos. Finalizou a invasión de territorios de Albania e Grecia que iniciara o seu pai (1376-1402). Con el deu comezo a liñaxe dos Beaumont formado por familiares ilexítimos, que posteriormente serían rivais da antiga liñaxe dos Agramont e que levaría a unha sanguenta guerra civil.

Guerra civil de Navarra

Artigo principal: Guerra civil de Navarra.

Á morte de Carlos III, asumiu o trono a súa filla Branca, que estaba casada con Xoán II de Aragón. O rei consorte, mentres viviu Branca, levou a vara de mando do reino. Tivo tres fillos que sobreviviron á infancia Carlos, Branca e Lionor. Ao morrer a súa esposa en 1441 usurpou a coroa que correspondía ao fillo Carlos. Isto desencadeou en 1451 a Guerra Civil de Navarra entre as liñaxes nobiliarias e xa vellos rivais Agramonteses e Beamonteses. Os agramonteses eran partidarios de Xoán II e tiveron como aliados ao reino de Aragón, inicialmente, e posteriormente ao francés, así como a facción nobiliaria nas antigas terras do reino de Navarra occidentais os gamboínos. Por outra banda, os beaumonteses eran partidarios do príncipe Carlos e tiveron como aliados ao reino de Castela e aos oñacinos nas terras vascas occidentais. A guerra iniciouse tras a invasión castelá, en que o príncipe chegou a un acordo con estes últimos en Ponte a Raíña para enfrontarse ao seu pai.Eloisa Ramírez

Xoán II casou en segundas nupcias con Juana Enríquez, con quen terá en 1452 o que será Fernando o Católico.

O príncipe de Viana foi encarcerado e desherdado en 1455, en favor da súa irmá Lionor. Á morte de Afonso V de Aragón en 1458, sucedeulle na coroa de Aragón o seu irmán Xoán II. O príncipe de Viana Carlos morreu en 1461, días logo de ser liberado polo seu pai. Probablemente morreu de tuberculose, pero ante a sospeita de que foi envelenado pola súa madrasta Juana Enríquez, producíronse tumultos en Cataluña, onde tiña moitos partidarios. En 1464 sería a súa irmá Branca a que morrería envelenada.

Mentres tanto en 1460 Henrique IV de Castela ocupou a vila de Viana, e tras nove meses de loitas, Xoán II recuperouna como rei de Navarra, pero a adscribiu á coroa de Aragón.

Juana Enríquez reuniuse o 20 de xuño de 1467 en Ejea con Lionor. Nesta reunión acordouse a sucesión de Lionor en Navarra e a súa renuncia ao de Aragón, que tamén lle correspondía, en favor de Fernando. Fernando xa obtivera a primoxenitura aos 10 anos ante as Cortes de Aragón en 1461.

Na alianza que asinou o rei de Aragón co duque de Borgoña o 22 de febreiro de 1469 incluía ao seu fillo en todos os reinos dos que o titulábase: Aragón, Sicilia e Navarra.

Fernando o Católico xa era rei consorte de Castela en 1474 ao casar con Isabel I, e en 1476 cando mediaba no conflito entre beaumonteses e agramonteses, titulábase "rei de Navarra, Castela, León, Portugal, Sicilia e primoxénito de Aragón". Nestas arbitraxes, aproximándose aos beaumonteses, situaba a 900 soldados casteláns por distintos sitios de Navarra, 150 deles en Pamplona.

Dentro destas intervencións, en 1478 o conde de Lerín, líder dos beaumonteses, quedou á fronte da fortaleza de Pamplona, do mesmo xeito que controlaban outras prazas. As queixas da súa medio irmá Lionor non obtiveron ningún resultado.

Tras a morte de Xoán II, o 19 de xaneiro de 1479, Lionor tomou posesión do reino de Navarra aínda que faleceu 15 días despois. Deixou como herdeiro ao seu neto Francisco Febus, polas diferenzas que mantiña co seu medio irmán Fernando II. En 1483 morreu Francisco Febus, converténdose en raíña a súa irmá Catarina de Foix, que casou con Xoán III de Albret en 1484.

En marzo de 1488 os monarcas navarros asinaron cos Católicos o Tratado de Valencia, no que cederon a tutela do reino para evitar as represalias impostas por Castela, que impedían o comercio. No, os Reis Católicos non recoñecían os dereitos de Catarina de Foix e acordouse manter tropas castelás en Navarra. Entre 1495 e 1500 pódese considerar que o reino estaba na práctica ocupado por estas tropas.

En 1497, os Reis Católicos intentaron acordar co monarca francés anexionarse Navarra a cambio de cederlle Nápoles.

En 1507 foi expulsado o conde de Lerín, con apoio practicamente unánime dos navarros, conseguíndose tamén a saída das tropas estranxeiras. Entre os que apoiaron estas medidas houbo numerosos beaumonteses. A morte do conde no exilio en 1508 fai que o seu fillo Luís de Beaumont, para recuperar as posesións perdidas do seu pai, colabore coa xa posición aberta de Castela de invadir Navarra.

Mentres tanto Lois XII tamén reclamaba sobre o Bearn e outros territorios dos Foix, que en xaneiro de 1510 xa advertira nas Cortes o risco dunha guerra co rei francés. Isto fixo que en febreiro de 1510 o rei Xoán III de Albret asinase un protocolo defensivo para o Bearn.

A invasión castelá-aragonesa de 1512

Mobilización militar e diplomática

Escudo de Armas dos Estados Pontificios

En abril de 1512 morreu sen descendencia, na batalla de Rávena, Gastón de Foix, que tamén aspiraba ao trono navarro. Era irmán de Xermana de Foix, segunda muller de Fernando II. Isto serviu para reclamar negociacións con Lois XII de Francia a fin de que se lle recoñecesen os dereitos á súa muller. Na presión ao francés, Fernando o Católico conseguiu que lansquenetes alemáns atacasen polo norte e co apoio inglés ameazou coa invasión de Güiena e Baiona polo sur, acordo este que se asinou en febreiro de 1512 entre Fernando o Católico e o seu xenro Henrique VIII de Inglaterra. Por outra banda, a morte do pretendente Gastón de Foix achegou as posturas de Francia e Navarra.

Desde o mes de abril, os casteláns prepáranse para a invasión, con recrutamento de tropas e abastecemento de provisións. En abril prodúcese en Burgos unha reunión de Fernando II co mariscal Pedro de Navarra e outros principais cabaleiros navarros, na que se solicitaba, por parte castelá, o paso de tropas por Navarra para facer a guerra con Francia. Os navarros negáronse pero ofreceron, a cambio, 100 lanzas para servir ao Católico en Italia. Nesta liña de intentar evitar a guerra a finais de xuño, o mariscal Pedro de Navarra e Juan de Jaso, presidente do Consello Real, ofreceron a Fernando II o xuramento das Cortes de Navarra de non permitir o paso por Navarra de ningún tipo de tropas e expresamente daquelas destinadas a atacar España, e ata a calquera outro membro da Liga Santa. Tamén se ofreceu en pór varias fortalezas navarras en mans de alcaides navarros designados de común acordo con Castela.

A finais de maio prodúcense conflitos fronteirizos entre as localidades de Sos e Sangüesa.

Á súa vez, o rei de Navarra foise en xuño a Blois a negociar un pacto similar ao conseguido para o Bearn en 1510, o cal sería o Tratado de Blois.

En plenas conversacións, o 10 de xullo produciuse a invasión de Goizueta, algo ao que non se deu publicidade. O 12 de xullo fíxose público por parte de Fernando II un falso tratado de Blois, no que se describía como un pacto de agresión. O 17 de xullo o mariscal Pedro de Navarra realizaba os últimos intentos diplomáticos.

Fernando II solicitou autorización para esta invasión ás Cortes de Aragón, así como á cidade de Zaragoza en xullo. Estes demorarían a súa resposta ata setembro, publicada xa a bula papal Pastor Ille Caelestis, e cando a invasión xa estaba concluída. Con todo, o arcebispo de Zaragoza, Alonso de Aragón, fillo de Fernando o Católico, colaborou cun importante continxente de 3000 peóns e 400 xinetes na guerra santa contra Navarra.

O 18 de xullo de 1512 asinouse o auténtico Tratado de Blois entre o reino de Navarra e a coroa francesa de Lois XII, que estipulaba, entre outros termos, colaboración militar mutua restrinxida a diversos contextos. Segundo consideran algúns autores (Bazán 2006:232), este pacto revelaríase polos feitos consecuentes un grave erro político para as posicións de Catalina e Juan, xa que Lois XII - ao ser declarado gobernante cismático polo papa Xulio II no V Concilio de Letrán - vía anulados os seus dereitos legais sobre os territorios e, de paso, ofreceu a escusa a Fernando o Católico para ordenar a invasión de forma oficial o 19 de xullo.

A invasión

O exército castelán foise concentrando en Vitoria. Estaba ás ordes de Fadrique Álvarez de Toledo, Duque de Alba, e entre os seus mandos figuraban experimentados militares, como os coroneis Rengifo e Villalba. Constaba de 2.500 xinetes, 12.000 infantes, 1.500 lanzas e 20 pezas de artillaría cos seus serventes. Tamén figuraban 400 homes ao mando de Antonio de Acuña, bispo de Zamora, entre eles os temidos terzos Bugía procedentes do norte de África.

Castelo de Xabier, onde residía Juan de Jaso, presidente do Consello Real de Navarra e pai de Francisco Xabier e dos seus irmáns Juan e Miguel, que loitaron contra os invasores. O castelo foi tamén desmochado.

Aínda que a invasión se iniciou o 10 de xullo coa xa referida toma de Goizueta, o groso das tropas entrou o 19 de xullo pola Burunda e Lecunberri. Xunto a elas cabalgaban o conde de Lerín, Luís de Beaumont, e o seu cuñado o duque de Nájera á fronte de 700 coraceiros reais. Sen grandes oposicións, o día 22 pasaron a noite en Huarte-Araquil, e dous días despois instaláronse en Arazuri ás portas de Pamplona. Ao seu paso, algúns nobres navarros beamonteses e tamén unha parte dos agramonteses ofreceron a súa colaboración. Ante a imposibilidade de facer fronte, os reis Catarina e Xoán de Albret, acompañados dos principais mandos navarros, replegáronse ás súas posesións do Bearn.

A cidade de Pamplona - que naquela época non era a cidade-fortaleza que se convertería posteriormente, pois os mesmos edificios formaban a muralla - apenas contaba con artillaría e nela vivían entre 6.000 e 10.000 almas. O exército castelán, composto por 15.000 homes ben abastecidos, acampou na Taconera o 24 de xullo. O 25 de xullo a cidade asinou a rendición.

Rendida a capital, o Duque de Alba enviou procuradores a Lumbier, Sangüesa, Saint-Jean-Pied-de-Port, Maya, Estella, Tafalla, Tudela, Roncal e Aezcoa, instándoos á rendición. A maioría foron entregándose, non así os estelleses, tudelanos, os de Maya e os de San Xoán de pé de Porto.

O 29 de xullo chegouse a un acordo previo de capitulación, no que deixaba a Fernando II todas as iniciativas en Navarra, e entre outras obrigacións o herdeiro Henrique de Labrit debería ser entregado para a súa educación. Este documento foi ratificado por Fernando o Católico o 4 de agosto, mentres que os reis navarros nunca o ratificaron.

A rendición das prazas foi paulatina, nas que Fernando II se vai comprometendo a salvagardar os seus foros e privilexios.

Sangüesa entregouse o 11 de agosto, o 16 de agosto Lumbier, Cáseda o 24 de agosto.

Tras a rendición de Pamplona, Tudela reuniu os esforzos dos atacantes. Por unha banda, o propio Fernando o Católico foi a Logroño o 12 de agosto para dirixir de cerca as operacións contra Tudela e Estella. A cidade de Tudela foi cercada, co reforzo ademais das tropas ao mando do arcebispo de Zaragoza e fillo de Fernando II, Alonso de Aragón. A cidade capitulou o 9 de setembro e o 4 de outubro Fernando o Católico entrou nela para xurar o seu foros e privilexios.

Na última semana de agosto, o Duque de Alba preparou un exército para atravesar os Pireneos. A vangarda estaba mandada polo coronel Cristóbal Villalba, cun continxente de 300 xinetes e 2.900 infantes, ademais de diversas pezas de artillaría e medio milleiro máis de homes para manexala. Presentáronse por sorpresa, pola noite, en Roncesvalles tomando a Colexiata e queimando a vila de Burguete. Instalaron o campamento alí o 2 e 3 de setembro. Foron tomando Aezcoa, Salazar e Roncal nos primeiros días de setembro. Simultaneamente, tropas aragonesas ao mando de Carlos de Pomar tomaran o castelo de Burgui. Tras pasar os Pireneos foron conquistando varios castelos, con pequenas escaramuzas coas tropas de Xoán III. O 10 de setembro finalizouse a ocupación de Saint-Jean-Pied-de-Port, capital da Baixa Navarra e os seus arredores. Unha vez sometida, iniciouse un intenso saqueo e incendio dos pobos, como Ainhize, Garris, Uhart-Mixe e outros.

Orthez, onde se replegaron os reis de Navarra.

Os reis de Navarra establecéronse en Orthez, mantendo o seu cuartel adiantado en Sauveterre. Fernando II enviou unha embaixada encabezada por Antonio de Acuña, bispo de Zamora, para negociar a capitulación. Na proposta indicábase que se restituiría o reino aos seus monarcas, pero que o herdeiro debía ser educado na corte castelá. O embaixador foi apreixado acusado de espía, o cal foi denunciado como violación do dereito de embaixada.

A mediados de setembro, as tropas castelás establecidas na Baixa Navarra ascendían a 6.600 infantes, 1.600 xinetes e 1.200 soldados. Estas tropas foron fustrigadas por homes de Luxa, nobre beaumontés da zona. Esta fustrigación, engadido á falta de pagamento dos salarios e á falta de víveres, provocou que o 24 de setembro de sublevasen un milleiro de soldados casteláns dos terzos vellos encabezados polo capitán Valdés. Foron sufocados e enviados ao castelo de Burgui.

Primeiro contraataque navarro (1512)

En Italia, as tropas da Santa Liga expulsaron os franceses, e Francia atópase ameazada por todas as súas fronteiras.

Neste contexto, o rei de Francia Lois XII decide fustrigar aos españois axudando ao deposto rei de Navarra para reconquistar o seu reino.

A mediados de outubro iniciouse a ofensiva. O exército organizouse en tres columnas, unha cara a Guipúscoa, outra á Baixa Navarra e unha terceira ao val do Roncal.

A primeira columna navarro-gascoa penetrou en Guipúscoa e cercou Donostia e Hondarribia. Realizaron escaramuzas e saqueos, ocupando Oiartzun, Errenteria, Irún e Hernani, mentres que Tolosa e Donostia resistiron.

A segunda columna - integrada por 8.000 gascóns e bearneses, 1.500 lansquenetes suízos e un milleiro de naturais - dirixiuse cara a Saint-Jean-Pied-de-Port, onde se produciu un sanguento enfrontamento. O 22 de outubro as tropas castelás repregáronse da Baixa Navarra, deixando pequenas guarnicións no castelo de San Xoán de pé de Porto e no castelo de Maya para atrasar o avance navarro. O castelo de Maya foi tomado polos navarros.

A terceira columna ao mando do rei Xoán III de Albret e o xeneral La Palice entrou polo Roncal. En Burgui cercaron o castelo, asaltárono e renderon, coa morte nos combates do capitán Valdés. Hai discusión sobre a participación de roncaleses na defensa do castelo, ata a queima do pobo por parte dos navarro-gascóns.

Varias cidades do interior alzáronse, como Estella, San Martín de Unx, Cábrega, Murillo el Fruto, Tafalla e outras, que foron sufocadas mentres os exércitos que viñan polo norte eran retidos nas distintas batallas. Destaca entre elas a resistencia en Estella, que se alzou a principios de outubro, cando Fernando II estaba entrando en Tudela, e finalmente entregouse o 29 de outubro coa resistencia final no castelo de Monjardín.

O 24 de outubro chegou o Duque de Alba a Pamplona tras repregarse da Baixa Navarra, que enseguida empezou a preparar a defensa da cidade. O exército navarro - composto por máis de 20.000 homes, navarros (uns 10.000), gascóns dos territorios de Albret-Foix, albaneses e lansquenetes alemáns - chegou o 3 de novembro para cercar a cidade. Producíronse diversos ataques e escaramuzas. Renderon o castelo de Tiebas o 24 de novembro, preto de Pamplona. Tras un último ataque o 29 de novembro, e dado que chegaba o inverno, as tropas iniciaron a retirada cara ao Baztán.

Ante o fracaso do asalto de Pamplona, a columna que se atopaba en Guipúscoa comezou igualmente a retirada, incendiando algunhas vilas ocupadas.

As forzas que se repregaban desde Pamplona foron perseguidas polos capitáns Pedro López Padilla e Charles de Góngora (líder beaumontés), así como outros destacados beaumonteses, atacándoos, matando e apreixando a uns cantos grupos de gascóns e bearneses, levando algúns presos a Pamplona, onde arrastraron as bandeiras conseguidas.

O duque de Alba cursou ordes a Diego López de Ayala, alcalde de Hondarribia, para que pechase o paso ás forzas en retirada. A retagarda desta, composta por lansquenetes alemáns, ao pasar polo porto de Velate foi sorprendida polas tropas de López de Ayala, nas que predominaban guipuscoanos oñacinos, producíndose a chamada batalla de Velate, aínda que non parece que fose unha auténtica batalla, senón un mero enfrontamento. Nela refírese que puideron caer na persecución ata 1.000 famentos lansquenetes alemáns, e iso si, confiscáronse 10 ou 12 valiosos canóns que estiveron no escudo de Guipúscoa ata época recente.

Posteriormente, as tropas castelás dirixíronse a cercar o castelo de Maya, que tras distintos enfrontamentos, ademais de noutros puntos do Baztán, foi rendido por tropas castelás ao mando de Francés de Beaumont, pasando a controlar totalmente o Baztán.

Consolidando a ocupación

O 17 de decembro de 1512 nomeouse como primeiro vicerrei e Capitán xeneral de Navarra a Diego Férnandez de Córdoba, marqués de Comares. Así mesmo fóronse producindo distintos nomeamentos premiando a fidelidade aos novos gobernantes. En maio de 1513 foi nomeado o conde de Lerín, Luís de Beaumont, chanceler de Navarra e máis tarde presidente do Consello Real.

O Pazo dos Reis de Navarra converteuse na residencia dos vicerreis. Na actualidade o seu aspecto exterior é irrecoñecible como tal, tras a súa reconversión en Arquivo Xeral de Navarra

As Cortes de Navarra reuníronse en marzo de 1513, e nelas, o vicerrei fixo público un perdón xeral sempre que se acatasen as novas autoridades, e en nome de Fernando o Católico xurou respectar os foros, usos e costumes do Reino, aínda que as promesas supeditábanse á finalización da guerra. Nestas reunións faltaron a maioría dos nobres da facción agramontesa, así como varios abades correspondentes ao brazo eclesiástico.

O Papa Xulio II, pouco antes de morrer, excomunga coa bula Exigit Contumacium aos reis de Navarra polo seu apoio ao rei francés e xustifica, xa que logo, a invasión de Fernando II. Posteriormente, León II confirmou e modificou esta bula coas peticións do rei Fernando II, sen que as xestións diplomáticas nos anos 1514 e 1515 por parte dos navarros frutificasen. O illamento dos reis de Navarra acrecentouse cando Fernando o Católico asinou con Lois XII as Paces de Urtubia para aplicar o 1 de abril de 1513, polas que aquel renunciaba ás súas pretensións sobre os condados de Foix e Bearn, e o francés admitía o dominio hispano sobre Nápoles e retiráballe o apoio aos reis navarros. Un ano despois celebrouse outro tratado en Orleáns, que confirmaba o non dar ningún apoio nin militar nin financeiro aos navarros. A eficacia comprobouse cando Henrique VIII de Inglaterra rompeu co rei castelán-aragonés e intentou mandar 10.000 porteiros para Navarra. Entón o rei francés negouse a apoiarlle. Esta tregua serviu para que os casteláns asentásense en Navarra.

A Baixa Navarra atopábase baixo un control precario por parte dos casteláns, con intentos de negociación cos naturais. Houbo destacadas desafecciones, como a do beaumontés señor de Luxa, curmán do conde de Lerín. Por fin o 20 de agosto de 1514 os nobres da baixa Navarra asinaron fidelidade ao rei castelán-aragonés a cambio do recoñecemento dos seus privilexios e de non ser obrigados a combater a Xoán III de Albret.

O sistema defensivo reforzouse nas zonas estratéxicas con vistas a unha posible agresión desde o norte, destacando a construción do novo castelo en Pamplona, o Forte de Santiago, e iniciouse a demolición doutros castelos para evitar a rebelión interior. En todo caso, a persecución dos derrotados foi sistemática, premiando, por contra, aos favorables á ocupación. En xeral, pode afirmarse que aqueles cargos da administración navarra con Xoán III de Albret, que prestaron xuramento de obediencia e fidelidade a Fernando o Católico, foron mantidos nos seus postos.

Desde o principio implantouse a Santa Inquisición en setembro de 1512, con tribunal do santo Oficio en Pamplona desde decembro de 1513, dependente da xurisdición de Zaragoza. Tras as protestas das Cortes de Navarra, trasladáronse a Tudela

Nun primeiro momento, a adscrición da conquista foi ao reino de Aragón, pero quizais polo pouco apoio ofrecido desde Aragón, e por contra, o apoio militar maioritario do de Castela, fixo que Fernando o Católico adscribíseo a Castela. Para legalizar a incorporación de Navarra a Castela, o duque de Alba informou desta decisión o 11 de xuño de 1515 en Córtelas Castelás reunidas en Burgos. Ningún navarro participou, nin tampouco hai mención de representantes navarros, nin sequera como testemuñas. Fernando o Católico ratificouno un mes despois.

Tras a morte de Lois XII a principios de 1515, ascendeu ao trono o seu fillo Francisco I que posteriormente apoiará aos reis navarros, rompendo o seu illamento, dado os seus intereses estratéxicos.

Segundo contraataque navarro (1516)

A morte de Fernando o Católico en xaneiro de 1516 e en vista de que existía unha complicada sucesión castelá, o cardeal Gonzalo Jiménez de Cisneros ampliou os seus poderes mantendo unha rede de espías e estimulando medidas para o aumento do exército. O cardeal era consciente do posible ataque para recuperar o reino de Navarra, polo que incrementou nuns 6.000 homes o continxente militar. Abasteceuse en especial á guarnición de San Juan de pé de Porto de alimentos e armas. Neste período, no que os ocupantes desconfiaron de moitos navarros, ata existiron dúbidas da fidelidade do conde de Lerín, polo que fuxiu do reino cando se decretou o seu apresamento. Máis tarde volvería xurando fidelidade a Carlos I (en maio de 1516).

O monarca galo estaba enfrascado nas guerras de Italia, non prosperando a alianza franco-navarra.O mariscal Pedro de Navarra recibiu o encargo de recuperar militarmente o reino. A primeiros de marzo preparáronse tres corpos de exército. A primeira columna con Xoán III de Albret á fronte cercaría San Juan de pé de Porto. A segunda, ás ordes do vizconde de Baigorri, ocuparía Roncesvalles para controlar este importante paso, e a terceira, ao mando do mariscal con 1.200 homes, entraría por Salazar e o Roncal.

Escudo de armas de Fernando II de Aragón e V de Castela.

Á vez que entraba o mariscal en Navarra, producíase o alzamento en varias vilas, como Sangüesa, Olite e Marcilla, que foron sufocados.

O exército castelán desde San Juan de pé de Porto, tras deixar unha pequena guarnición, se replegó cara a Roncesvalles. Ao mesmo tempo Villalba polo sur chegou tamén a Roncesvalles. Tras afianzar este importante paso, o coronel Villalba foi ao Roncal en busca do mariscal Pedro de Navarra. Mentres a columna ao mando do mariscal ante o fracaso do apoio esperado pola segunda columna, que lle tiña que achegar víveres, e o intenso frío, produciulle numerosas baixas. Por iso, ao atoparse os dous exércitos estableceron conversacións para a rendición, apresando ao mariscal, que morrería asasinado no castelo de Simancas en 1522.

Segunda consolidación

Para evitar posteriores problemas, o cardeal Cisneros, rexente de Castela, ordenou a demolición de todas as fortalezas, incluídas as pertencentes aos aliados beamonteses, exceptuando algunha destes e as consideradas estratéxicas. Para iso empezouse pola de Sangüesa pola recente sublevación. Doutra banda, remocicáronse as do cinto pirenaico, pero sobre todo as defensas de Pamplona. Castigouse aos sospeitosos e estudouse a posibilidade de deportar a gran número de navarros a Andalucía, algo que finalmente non levou a cabo, exceptuando aos navarros musulmáns da Ribeira Navarra, para os que en maio de 1516 decretouse a súa expulsión.

Xoán III de Albret morreu o 17 de xuño de 1516, e Catarina de Foix en febreiro do ano seguinte, pasando a ser o herdeiro Henrique II de Navarra o Sangüesino.

O maio de 1516 xurou como novo vicerrei Antonio Manrique de Lara, duque de Nájera que era cuñado do conde de Lerín, e tras iso este último retornou do exilio.

Mentres tanto o rei francés Francisco I e Carlos I de España subscribiron un acordo en Noyon en agosto de 1516, no que arranxaba o litixio sobre Nápoles esquivando o de Navarra. Este acordo non levou a cabo. En outubro do mesmo ano o parlamento de París declaraba a independencia política dos monarcas navarros respecto da coroa francesa.

En maio de 1519 realizouse outro intento de resolver os contenciosos de Navarra e Nápoles nas conferencias de Montpellier, entre os reinos francés e español.

Casa de 1510, segundo a súa fachada, de San Juan de pé de Porto. Edificada, xa que logo, dous anos antes de iniciarse a ocupación

Na Baixa Navarra a ocupación foi en todo momento moi inestable, con continuas ocupacións e abandonos que con referencia á vila e fortaleza de San Juan de pé de Porto "foi tomado por outras vinte veces máis pola casa de Castela e despois cobrado pola de Francia".

En maio de 1520 iniciouse a Guerra das Comunidades de Castela, ordenando en outubro ao vicerrei de Navarra o recrutamento urxente de 2.000 soldados, para evitar o risco de sublevacións. En abril de 1521 utilizáronse numerosos efectivos dos existentes en Navarra para participar na toma de Salvatierra e de Vitoria, contra o conde de Salvatierra, o que levou a unha importante redución de soldados e artillaría en Navarra.

Terceiro contraataque navarro (1521)

En 1521, Carlos I de España e Francisco I de Francia manteñen unha postura de rivalidade. Ambos pretenderan o Imperio, que herdou Carlos. A incipiente España estaba estendendo a súa Imperio por Europa e América. Francisco I tiña os seus miras postas no Reino de Nápoles ocupado polos españois, e Carlos I no Milanesado e parte de Borgoña, ocupados por Francia. As hostilidades empezan cando tropas non regulares francesas atacan o Luxemburgo imperial. A guerra esténdese ás fronteiras de Flandres e Carlos fai alianza con Inglaterra e os Estados Pontificios contra Francia. Francisco I, aproveitando a guerra das comunidades que arrasaba Castela e a das Germanías de Valencia e apoiando ao rei de Navarra Henrique II, envía a Andrés de Foix, Señor de Asparrots, para reconquistar Navarra.

Segundo Ortega, Francisco I mandou a Andrés de Foix, señor de Lesparre, a conquistar Navarra para Henrique de Albret. Compendio de Historia de España. Juan Ortega e Louro. Valladolid. 1893.

Outras versións apuntan que o exército que invadiu Navarra, nominalmente baixo o mando de Henrique II de Navarra, estaba dirixido por Lesparre (o irmán de Odet de Foix, Vizconde de Lautrec), e que as operacións foron abastecidas e financiadas polos franceses, que denegaron toda responsabilidade. Blockmans, Emperor Charles V, 51?52; Hackett, Francis the First, 226.

Neste contexto, en maio de 1521 tivo lugar un alzamento xeneralizado en toda Navarra, incluíndo as cidades beaumontesas, que fora preparado desde o interior. Ao mesmo tempo as tropas mandadas polo xeneral Asparrots, compostas por 12.000 infantes na súa maioría gascóns e que contaban con artillaría pesada, renderon o 15 de maio San Juan de pé de Porto, posteriormente Roncesvalles e Burguete.

O duque de Nájera, vicerrei de Navarra, saíu de Pamplona cara a Alfaro o 17, sendo asaltado no camiño e saqueado. Os escasos soldados casteláns que quedaron se encastillaron na fortaleza. Entre eles estaba o guipuscoano oñacino capitán Ignacio de Loyola, que foi ferido no bombardeo realizado durante seis horas para render a praza. Entre os atacantes achábanse os dous irmáns de Francisco de Javier, Miguel e Juan, que quedarían ao coidado da cidade.

A recuperación do reino non fora moi sanguenta. Producíronse enfrontamentos cuns 1.000 guipuzconos oñacinos no monte Zengarrén, onde houbo uns 17 mortos e outros catro mortos en Yesa cando se curtou o paso a tropas que fuxían, ademais dos feridos na fortaleza de Pamplona. Posteriormente tampouco se produciron episodios de depuración coa poboación beaumontesa.

Monumento erixido en recordo da Batalla de Noáin. Esta foi determinante no destino de Navarra.

Tras tomar a capital, as tropas de Asparrots, formadas por bearneses, labortanos, franceses e bajonavarros e engrosadas despois por altonavarros, atravesaron o reino ata chegar a Logroño. O 5 de xuño as baterías xa bombardeaban a cidade, pero o día 11 levantou o cerco e iniciou o repregamento cara a Pamplona, ao reorganizarse o exército castelán. Pódese aceptar por válida a cifra achegada por Boissonnade (1893) que cifra en 30.000 os soldados recrutados polo exército imperial para recuperar Navarra. O recrutamento destas forzas se desglosa da seguinte forma: uns 7.000 homes do Condestable de Castela; uns 5.000 dos territorios de Biscaia, Álava e Guipúscoa, neste último caso tras a redución dos veciños sublevados por parte de Ignacio de Loyola; uns 4.000 achegados polo conde de Lerín; entre 1.000 e 1.200 soldados de cada unha de varias cidades como Segovia, Valladolid, Palencia, Burgos, Salamanca e Touro; 800 por Medina del Campo e 500 de Ávila e en menor medida doutras cidades. Ademais de tropas achegadas polos membros da nobreza as súas deudos e achegados. En moitos casos o recrutamento foi realizado entre os vencidos da guerra das comunidades.

Durante o repregamento das tropas de Asparrots, as primeiras escaramuzas ocorreron na vila de Ponte a Raíña, onde se produciu un resultado adverso para os casteláns, que perderon un escuadrón completo de 300 homes. Finalmente presentaron batalla nas proximidades de Pamplona o 30 de xuño, librándose a sanguenta Batalla de Noáin, onde morreron máis de 5.000 combatentes, coa derrota dos franco-navarros. Cinco días despois entraron os gobernadores xerais na capital do reino, tras negociar a súa rendición. Nesta negociación acordouse a liberación do xeneral Asparrots. A finais de xullo caeu a vila de San Juan de pé de Porto.

De novo ordenouse a derriba das fortalezas que aínda quedaban en pé, mantendo unicamente as de Pamplona, Estella e Ponte a Raíña, así como a confiscación de bens, condenas á morte e desterros dos vencidos.

Foi nomeado como novo vicerrei o conde de Miranda, Francisco de Zúñiga e Avellaneda en agosto de 1521.

Tres meses logo da derrota de Noáin, os partidarios de Henrique II ocupan o castelo de Maya en setembro e Hondarribia en outubro, mantendo unha franxa Baztán-Bidasoa libre, baixo control dos naturais.

En marzo de 1522 os españois volveron tomar Roncesvalles e o castelo de Orzorrotz na pena de Ekaitza sobre as localidades de Ituren e Zubieta.

O 10 de maio de 1522 o Emperador concedeu un perdón xeral coa excepción expresa a máis de 400 persoas.

O 17 de xuño, nunha batalla con baixas en ambas as partes, os casteláns tomaron Santesteban, que foi incendiada, e deste xeito, a liña defensiva navarra do Baztán-Bidasoa quedaba cortada. O 28 de xuño o exército imperial conquistou o castelo de Behobia, tras ser abandonado. Dous días despois sucedería a batalla do monte Aldabe nas proximidades.

En xullo foi cercado por 10.000 homes o castelo de Maya, onde todos os defensores eran navarros, capitulando o 22 de xullo de 1522.

En outubro de 1523 Carlos I foi a Pamplona para preparar a campaña contra os resistentes navarros en Hondarribia e na Baixa Navarra. Decretou en decembro outro perdón real, excluíndo a 152 representantes de familias navarras.

Nesta situación, un exército de 27.000 homes prepárase en Navarra e Guipúscoa, divididos en tres columnas para atacar, Labort, Baixa Navarra e o Bearn. Aos 24 días de campaña, tras fracasar na toma de Baiona e que nin sequera chegou a Tolosa, volveron logo de perder unha cuarta parte das tropas por desercións e enfermidades. Nesta campaña resultaron destruídas as poboacións de Oloron, Navarrenx, Garris, Sordes, Hastingues, Maule, Sauveterre e Bidaxen.

Reorganizados en febreiro tras esta expedición, cercaron de novo a Fortaleza de Hondarribia. O 2 de febreiro comezou o bombardeo. Mentres se negociaba a súa rendición, abandonaron o castelo os franceses o 27 de febreiro, manténdose os navarros no mesmo. O 29 de febreiro decretouse un perdón aos navarros a cambio da súa entrega e sometemento, entregándose a praza en abril de 1524, dous anos e medio desde a súa toma.

Este amplo perdón deu paso a unha consolidación da Administración castelá no reino. Aínda que non todas as reintegraciones prometidas cumpríronse.

Mentres tanto, os franceses son derrotados en Milán, que teñen que abandonar. Francia vese acosada por todos lados, pero resiste aos ingleses preto de París, aos alemáns en Borgoña e aos españois en Baiona. As tropas de Carlos V entran na Provenza francesa, pon sitio a Marsella, que non se rende, o que anima a Francisco I a contraatacar, facéndoo en Pavia, onde cae prisioneiro, xunto a Henrique II.

A batalla de Pavia ocorreu o 24 de febreiro de 1525, alí foron apresados Francisco I e Henrique II, e levou a que o primeiro asinase en xaneiro de 1526 o Tratado de Madrid?. No seu artigo sétimo pedíase que deixase de apoiar ao rei navarro nos intentos de reconquistar Navarra. Henrique II escaparíase en 1527.

Evolución posterior

Baixa Navarra

Desde setembro de 1521, a praza de San Juan de pé de Porto estaba en mans de leais a Henrique II. En 1525 volveuse a retomar cunha expedición militar. Posteriormente fixo falta outra expedición ao mando de Hernando Sandoval á Baixa Navarra en setembro de 1527 para volver controlar a situación e pedir obediencia ao Emperador nos distintos pobos.

En xullo de 1528 constátase xa que Carlos I deuna por perdida, recobrándoa Henrique II.

Esta pequena parte de Navarra mantívose como reino independente. En 1589 o seu rei Henrique III asumiu tamén o reino de Francia coa famosa frase de "París ben vale unha misa". En outubro de 1620 unificaríanse os reinos de Francia e Navarra, mantendo sempre o título dos seus reis como de "Francia e Navarra". Foi unha decisión do rei Lois XIII, que nunca estivera na terra do seu pai, e que desgustou aos navarros porque o reino pasaba a ser unha provincia cativa, privada de todas as súas leis, privilexios e liberdades.Alfredo Floristán

Tras a Revolución francesa de 1789 desapareceu como reino.

Alta Navarra

Xosé Bonaparte introduce por primeira vez e de forma temporal as cadeas de Navarra no escudo de España.

Tras a rendición de Hondarribia, a amnistía foi ampla e permitiu volver a moitos que loitaran en contra do Emperador e recuperar parte dos seus bens. Prohibiuse o comercio co norte dos Pireneos e impúxose un control estrito do paso de persoas. Modificouse o sistema administrativo, xudicial e lexislativo, substituíndose por un sistema feudal. No testamento de Carlos I hai referencias a Navarra na que parece dubidar das súas accións:

no que toca ao reyno de Navarra, haxa de mirar e con dilixencia examinar e pescudar sinceramente, se de xustiza e razón serei obrigado a restituír o devandito reyno ou noutro xeito satisfacer ou compensar a persoa algunha. E o que fose achado, determinado e declarado por xustiza, cúmprase por efecto, por xeito que a miña ánima e conciencia sexa descargada.

Testamento Carlos I recollido en ?Navarra, 1512-1530?

Pamplona seguiu sendo considerada ?praza forte?, destacando as súas murallas e a construción dunha cidadela, na que dúas das súas cinco puntas controlaban a cidade. Ata 1889 non se empezaron a derrubar dous dos baluartes da cidadela para realizar o Primeiro Ensanche de Pamplona, no interior do recinto amurallado. O mesmo completouse coa edificación de novos cuarteis militares. Non sería ata entrado o século XX, en 1920, cando se demoleu unha parte das murallas exteriores para efectuar o Segundo Ensanche e tras comprobar que a nova tecnoloxía empregada na primeira guerra mundial facía obsoleta a defensa con murallas da Época Moderna.

Seguiu tendo a denominación de reino ata 1841, en que se realizou a que anos despois se chamou Lei Paccionada. Entón desapareceron tamén os vicerreis de Navarra. Só houbo un vicerrei navarro e foi Francisco Espoz e Mina en 1834.

Monumento ao Resistente Descoñecido

Ao pé do monte Gaztelua, onde se atopaba o castelo de Maya, o 21 de xullo de 2007 inaugurouse un Monumento ao Resistente Descoñecido, realizado por Pello Iraizoz. Está tallado na pedra avermellada do Baztán, e na que se inscribiu o lema Pro libertate patriae, gens libera state ("De pé a xente libre a favor da liberdade da patria"), dos Infanzones navarros, e que tamén figura en éuscaro. Na parte superior do mesmo está o carbunclo (figura estrelada), simboloxía de arte popular que foi orixe do escudo de Navarra. Máis abaixo vese este símbolo ao que se lle engadiron uns debuxos esféricos nos seus brazos, que en séculos posteriores convertéronse en cadeas. Na parte inferior aparecen imaxes relacionadas cos distintos soberanos navarros e que figuraron na numismática navarra.

Notas

↑ Transcrición e tradución do Pacto Convenio polo paleógrafo e Dr. en Historia José Ángel Lema Pueyo Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine.(en castelán)
↑ "Noticia de las cosas memorables de Guipuzcoa; Pablo Gorosabel, libro VIII Capítulo II". Arquivado dende o orixinal o 27 de setembro de 2007. Consultado o 11 de setembro de 2007.

Véxase tamén

Outros artigos

[1] Transcrición e tradución do Pacto Convenio polo paleógrafo e Dr. en Historia José Ángel Lema Pueyo Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine.(en castelán)

[2] "Noticia de las cosas memorables de Guipuzcoa; Pablo Gorosabel, libro VIII Capítulo II". Arquivado dende o orixinal o 27 de setembro de 2007. Consultado o 11 de setembro de 2007.

[1]

[2]