Wikipedia

Colombia

país de América do Sur

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Colombia (homónimos).

Colombia, oficialmente República de Colombia,[1] é un país que se atopa no recuncho noroccidental de América do Sur, o que a fai posuidora de costas nos océanos Atlántico e Pacífico. Na costa norte e noroeste está o mar Caribe, e ten fronteira continental con Venezuela ó leste, o Brasil ó sueste, o Perú e Ecuador ó sur,[2] e Panamá e o océano Pacífico ó oeste.[3] Limita vía marítima con Costa Rica ó oeste; Nicaragua, Porto Rico e Honduras, ó noroeste; a República Dominicana, Xamaica e Haití ó norte. É unha república constitucional e unitaria que abrangue trinta e dous departamentos.

Modelo:Xeografía políticaColombia
Bandeira
Bandeira
Brasón
Brasón
HimnoHimno Nacional de la República de Colombia Editar o valor en Wikidata
Lema«Libertad y Orden»
«Freedom and Order»
«Свобода и ред»
«Wolność i porządek»
«Liberdade e orde»
«Rhyddid a Threfn» Editar o valor en Wikidata
EpónimoCristovo Colón Editar o valor en Wikidata
Localización
Editar o valor en Wikidata Mapa
 4°00′N 73°15′O / 4, -73.25
CapitalBogotá Editar o valor en Wikidata
Contén a división administrativa
Poboación
Poboación52.321.152 (2023) Editar o valor en Wikidata (45,83 hab./km²)
Lingua oficiallingua castelá Editar o valor en Wikidata
Xeografía
Parte de
Superficie1.141.748 km² Editar o valor en Wikidata
Altitude223 m Editar o valor en Wikidata
Punto máis altoPico Cristóbal Colón (5.775 m) Editar o valor en Wikidata
Punto máis baixoOcéano Pacífico (0 m) Editar o valor en Wikidata
Comparte fronteira con
Datos históricos
Precedido por
Creación1810 Editar o valor en Wikidata
Organización política
Forma de gobernorepública Editar o valor en Wikidata
Órgano executivoGoberno de Colombia Editar o valor en Wikidata
• Presidente Editar o valor en WikidataGustavo Petro (2022–) Editar o valor en Wikidata
Órgano lexislativoCongreso da República de Colombia , Editar o valor en Wikidata
Membro de
PIB nominal318.511.813.577 $ (2021) Editar o valor en Wikidata
MoedaPeso colombiano Editar o valor en Wikidata
Identificador descritivo
Fuso horario
Dominio de primeiro nivel.co Editar o valor en Wikidata
Prefixo telefónico 57 Editar o valor en Wikidata
Teléfono de emerxencia123 Editar o valor en Wikidata
Código de paísCO Editar o valor en Wikidata
Sitio webgov.co Editar o valor en Wikidata
BNE: XX450590

O territorio que hoxe é Colombia estivo habitado orixinariamente por pobos indíxenas como os muiscas, os quimbaya e os taironas. Os conquistadores españois chegaron en 1499 e comezaron un proceso de conquista e colonización que culminou na creación do Vicerreinado de Nova Granada, con capital en Bogotá.[4] A independencia do país produciuse en 1819, pero no ano 1830 "Gran Colombia" colapsou coa secesión de Venezuela e Ecuador. Nos actuais Colombia e Panamá xurdiu a República de Nova Granada. A nova nación experimentou co federalismo como Confederación Granadina (1858), e como Estados Unidos de Colombia (1863), antes que se declarase a República de Colombia en 1886.[5] A secesión de Panamá produciuse en 1903. Dende a década de 1960, o país sufriu un conflito armado asimétrico de baixa intesidade, que escalou na década de 1990, e que minguou dende o ano 2005.[6]

Colombia é un país etnicamente diverso e a súa poboación descende dos habitantes indíxenas, dos colonizadores españois, dos africanos levados ó país como escravos e dos inmigrantes de Europa e Oriente Medio do século XX, o cal contribuíu a unha herdanza cultural diversa.[7] Isto tamén está influído pola variada xeografía de Colombia, xa que as diferentes paisaxes do país resultaron no desenvolvemento de marcadas identidades rexionais. A meirande parte dos centros urbanos atópanse nas terras altas das montañas dos Andes, mais o territorio colombiano tamén abrangue selva amazónica, chairas tropicais e as costas Caribe e Pacífica.

Dende o punto de vista ecolóxico, Colombia está considerado un dos 17 países megadiversos, e entre eles, o máis biodiverso por quilómetro cadrado.[8][9] Colombia é unha potencia intermedia e rexional coa cuarta meirande economía de América Latina,[10] forma parte do grupo dos CIVETS como un dos mercados emerxentes e é un membro da OECD.[11] Colombia ten unha economía diversificada con estabilidade macroeconómica e perspectivas de crecemento favorables a longo prazo.[12][13]

Etimoloxía

editar
 
Colombia ou «terra de Cristovo Colón», nomeada dese xeito na honra do explorador.

A denominación de Colombia provén do nome do explorador do século XV Cristovo Colón (en italiano: Cristoforo Colombo, en latín: Christophorus Columbus). Foi adoptado o 15 de febreiro de 1819, durante o Congreso de Angostura, para chamar ó novo Estado que daquela abranguía os territorios da Nova Granada, Quito e a Capitanía Xeneral de Venezuela.[14] O nome foi proposto por Simón Bolívar na Carta de Xamaica.[15]

En 1830, coa secesión de Venezuela e Ecuador, pasou a chamarse a "República de Nova Granada". Despois da adopción do federalismo trala constitución de 1858, pasou a chamarse Confederación Granadina. A mesma, máis tarde adoptaría o nome de Estados Unidos de Colombia en 1863,[16] os cales en 1886, se constituíron como a República de Colombia. Nun principio esta denominación foi protestada polos congresos de Ecuador e Venezuela por consideralo unha usurpación unilateral do patrimonio histórico común, pero a discusión foi superada axiña.[17]

A orixe do nome tamén se cita nunha das estrofas do himno nacional, que reza deste xeito:

«Báñase en sangue de heroes a terra de Colón».[18]
Rafael Núñez.

Historia

editar
Artigo principal: Historia de Colombia.

Época precolombiana

editar
Artigo principal: Historia precolombiana de Colombia.
 
Ciudad Perdida ou Teyuna é un antigo poboado indíxena e sitio arqueolóxico.
 
Balsa muisca evidencia das cerimonias sagradas que deron orixe á lenda de El Dorado.
 
Estatuas da cultura San Agustín.

O estudo dos primeiros poboadores do territorio da actual Colombia dividiuse en tres etapas da época precolombiana: o paleolítico (15 000-7000 a. C.), o período arcaico andino (7000 a 2000 a. C.), e o período formativo 2000 a. C. até o século XVI. Os primeiros seres humanos que chegaron ó territorio da actual Colombia datan de arredor de 10 mil e 15 mil anos. Os cazadores e recolectores nómades desta época empregaban aparellos líticos, ferramentas e armas feitas con pedra que datan de 10 450 a. C., atopados en El Abra, onde se comprobou que existían habitantes na sabana de Bogotá en 10 500 a. C. No século XV existían tres grandes familias que poboaban Colombia. A cultura Caribe atópase na costa do mar Caribe, a arauaca nos ríos Caquetá, Amazonas e Putumayo, e os muiscas na Serra Nevada de Santa Marta e o clima frío dos altiplanos do centro do país. Esta última foi a que tiña máis poboación e un significativo desenvolvemento na agricultura, o uso de calendario, os xeróglifos e os rituais relixiosos.[19][20]

O cacicado foi a organización social que reinou antes da Era Cristiá. Caracterizábase pola súa orde social baseada nunha estratificación da sociedade, as tribos agrupábanse de xeito semellante a como o facía o señorío. Así, o cacique era o que tiña o máximo poder. Atopáronse evidencias desta época nas que salientan as prácticas funerarias, a evidencia de diversos oficios e símbolos de mando, adornos persoais, templos, estatuas, sistemas de rego e notables avances na agricultura como os socalcos, entre outros. As culturas San Agustín, Tumaco, Tierradentro, quimbaya, zenú, malagana, pastos, quillacingas, guanes e os pijaos, basearon a súa orde social no cacicado. Moitas destas xa desapareceran ou estaban a esmorecer á chegada dos españois. Culturas máis avanzadas na súa orde social xurdiron despois no formativo superior, cuxa organización superou á do cacicado, pois era semellante a federacións de aldeas; os seus maiores representantes foron culturas coma os taironas e os muiscas.[19][20]

Conquista española

editar
 
Primeiro mapa da costa colombiana e venezolana, feito por Juan de la Cosa.
Artigo principal: Conquista española das nacións chibchas.

A primeira expedición que levantou a áncora cara ó que hoxe é Colombia foi emprendida por Alonso de Ojeda en 1499. Ojeda era un veterano da segunda viaxe de Cristovo Colón ás Américas. A viaxe foi motivada polo desexo dos Reis Católicos de comprobar a veracidade dos reportes de Colón sobre as grandes riquezas do "novo mundo", por mor da desconfianza que Colón e os seus partidarios inspiraran entre os monarcas. Nesta viaxe, Alonso de Ojeda foi acompañado por Juan de la Cosa e Americo Vespucio.[21]

Bordeou África, pasou polas Illas Canarias até chegar ó que hoxe se coñece como Güiana e Venezuela, dende alí partiu cara a Trinidad e Tobago, e despois até a Guajira, para regresar para España cun modesto botín composto maioritariamente de indíxenas escravizados. Malia os modestos logros materiais desta expedición, foi a primeira ocasión na cal exploradores europeos divisaron e mapearon as costas continentais americanas, mais concretamente a costa venezolana e colombiana.[22]

Na súa segunda viaxe, Ojeda fundou Santa Cruz en Bahía Honda, a primeira colonia europea en continente americano, que non chegou a prosperar.[22]

Unha nova viaxe realizada por Rodrigo de Bastidas entre 1500 e 1501 partiu dende a Guajira até o golfo de Urabá. Durante este percorrido, de Bastidas descubriu a desembocadura do río Magdalena. Cristovo Colón, na súa última viaxe a América, puido ter chegado até cabo Tiburón, no Chocó.[23]

En 1508, Ojeda foi nomeado gobernador de Nova Andalucía, reino que se supoñía tería de espallar debde o istmo do Darién até punta da costa atlántica de Colombia. Deste xeito, emprendeu unha terceira expedición partindo dende Santo Domingo con “dous vaixeis, dous bergantíns e trescentos homes” entre os que se atopaba o mozo Francisco Pizarro.[22]

 
No cabo da Vela produciuse a primeira viaxe de descubrimento do territorio da actual Colombia. Foi comandado por Alonso de Ojeda en 1499.[23]

Desembarcou na baía da actual Cartaxena de Indias, onde leu o “requirimento” de sometemento ós indíxenas de Turbaco. As súas forzas foron decimadas polos indíxenas, polo cal tivo que seguir avanzando pola costa do reino que se supoñía debía gobernar. Intentou fundar outro asentamento no Golfo de Urabá, San Sebastián de Urabá, "pouco máis que un forte", o cal foi abandonado axiña por mor da inclemencia do terreo e a resistencia dos habitantes do lugar.[21][22]

En 1510, Vasco Núñez de Balboa fundou Santa María la Antigua del Darién e en 1513, deu co océano Pacífico, coa axuda dos indíxenas, que guiaron o conquistador.[23] O descubrimento do océano Pacífico foi informado a España, e tempo despois chegaron varios navíos para explorar a zona comandados por Pedro Arias Dávila, quen era tamén o gobernador da rexión comprendida entre o cabo da Vela e Panamá.[23] 

Período colonial

editar

En 1542, a rexión de Nova Granada, xunto con tódalas outras posesións españolas en América so Sur, converteuse en parte do Vicerreinado do Perú, coa súa capital en Lima.[24] En 1547, Nova Granada converteuse na Capitanía Xeneral de Nova Granada dentro do vicerreinado. En 1549, creouse a Real Audiencia por decreto real e Nova Granda foi gobernada pola Real Audiencia de Santafé de Bogotá, que daquela abranguía as provincias de Santa Marta, Río de San Juan, Popayán, Güiana e Cartaxena.[25] Porén, as decisións importante sobre a colonia eran tomadas no Consello de Indias.[26][27]

 
Ataque da Armada británica en Cartaxena de Indias. A batalla foi a meirande derrota do exército e da mariña británica durante a guerra da Orella de Jenkins, entre 1739 e 48.[28]

No século XVI, os europeos comezaron a traer escravos dende África. España era a única potencial europea que non estabelecera factorías en África para mercar escravos e polo tanto o imperio español baseouse no sistema de "asiento", outorgando ós comerciantes (a maioría deles de Portugal, Francia, Inglaterra e o Imperio neerlandés) a licenza para o comercio de persoas escravizadas nos seus territorios de ultramar.[29][30] Por outra banda, houbo persoas que defenderon os dereitos humanos e a liberdade dos pobos oprimidos.[31][32][33][34][35][36] Os pobos indíxenas non podían ser escravizados porque legalmente eran súbditos da Coroa Española.[37] Para protexer os pobos indíxenas, estabelecéronse diversas formas de regulación e propiedade da terra: resgardos, encomendas e facendas.[38][39][40]

 
Moitos líderes intelectuais do proceso de independencia participaron na Real Expedición Botánica do Novo Reino de Granada.

O Vicerreinado de Nova Granada foi creado en 1717, sendo temporalmente eliminado e despois reestabelecido en 1739. A súa capital foi Santa Fé de Bogotá. O Vicerreinado incluíu algunhas provincias do noroeste de América do Sur que anteriormente estiveran baixo a xurisdición dos Vicerreinados de Nova España ou o Perú e que se corresponde cos actuais Venezuela, Ecuador e Panamá. Deste xeito, Bogotá converteuse nun dos principais centros administrativos das posesións españolas no Novo Mundo, xunto con Lima e Cidade de México, aínda que estivo algo atrasada en comparanza con esas dúas cidades en aspectos económicos e loxísticas.[41][42]

Logo de que Gran Bretaña declarase a guerra a España en 1739, Cartaxena converteuse axiña no obxectivo principal das forzas británicas, mais a vitoria española durante a guerra da Orella de Jenkins, unha guerra contra Gran Bretaña polo dominio económico do Caribe, asentou o dominio español do Caribe até a guerra dos Sete Anos.[28][43]

No século XVIII, o sacerdote, botánico e matemático José Celestino Mutis foi delegado polo vicerrei Antonio Caballero y Góngora para dirixir un inventario da natureza de Nova Granada. Comezou no ano 1783, sendo coñecida como a Real Expedición Botánica do Novo Reino de Granada. Clasificou flora e fauna, e fundou o primeiro observatorio astronómico na cidade de Santa Fe de Bogotá.[44] En xullo de 1801, o científico prusiano Alexander von Humboldt chegou a Santa Fe de Bogotá, onde se reuniu con Mutis. Ademais, figuras históricas do proceso de independencia de Nova Granada uníronse á expedición, como o astrónomo Francisco José de Caldas, o científico Francisco Antonio Zea, o zoólogo Jorge Tadeo Lozano e o pintor Salvador Rizo.[45][46]

Independencia

editar
 
A batalla de Boyacá foi a batalla decisiva para asegurar o éxito da campaña de liberación de Nova Granada.

Dende os comezos dos períodos de conquista e colonización, houbo varios movementos rebeldes contra o goberno español, mais a maioría foron esmagados ou foron demasiado febles para mudar completamente a situación. O derradeiro destes movementos que buscou a independencia absoluta de España xurdiu arredor do ano 1810 e culminou na Declaración de Independencia de Colombia, ocorrida o 20 de xullo de 1810, o día no que hoxe se celebra o Día de Independencia da nación.[47] Este movemento continuou coa independencia de Saint-Domingue (o Haití moderno) en 1804, o cal proporcionou certo apoio a un eventual líder desta rebelión: Simón Bolívar. Francisco de Paula Santander tamén tería un papel decisivo.[48][49][50]

 
A provincia do Socorro foi o lugar da xénese do proceso de independencia.

O movemento foi iniciado por Antonio Nariño, que se opoñía ó centralismo español e liderou a oposición contra o Vicerreinado.[51] Cartaxena converteuse en independente en novembro de 1811.[52] En 1811, proclamáronse as Provincias Unidas da Nova Granada, lideradas por Camilo Torres Tenorio.[53][54] O xurdimento de dúas correntes ideolóxicas entre os patriotas (federalismo e centralismo) deu lugar a un período de inestabilidade.[55] Pouco despois do remate das guerras napoleónicas, Fernando VII, acabado de restaurar no trono de España, decidiu de xeito inesperado enviar forzas militares para recuperar o control sobre o norte de América do Sur. O vicerreinado foi restaurado baixo o mando de Juan Sámano, cuxo réxime castigou aqueles que participaron nos movementos patrióticos, ignorando os matices políticos das xuntas de goberno.[56] Isto provocou unha revelión renovada, que, xunto cunha España debilitada, fixo posible a rebelión que con éxito liderou Simón Bolívar, que proclamou finalmente a independencia en 1819.[57][58] A resistencia a prol dos españois foi derrotada en 1822 no actual territorio de Colombia e en 1823 en Venezuela.[59][60][61]

O territorio do Vicerreinado de Nova Granda converteuse na Repuública de Colombia, organizada como unha unión dos actuais territorios de Colombia, Panamá, Ecuador, Venezuela, partes de Güiana e o Brasil, e o norte do río Marañón.[62] O congreso de Cúcuta en 1821 adoptou unha constitución para a nova república.[63][64] Simón Bolívar converteuse no primeiro Presidente de Colombia, e Francisco de Paula Santander foi o vicepresidente.[65] Porén, a nova república foi inestable e xurdiron tres países logo do colapso de Gran Colombia en 1830 (Nova Granada, Ecuador e Venezuela).[66][67]

 
Formación da actual Colombia dende a independencia do Vicerreinado de Nova Granada do Imperio Español.

Colombia foi o primeiro goberno constitucional de América do Sur,[68] e os partidos Liberal e Conservador, fundados en 1848 e 1849 respectivamente, son dous dos partidos políticos máis antigos de América.[69] A escravitude foi abolida no país en 1851.[70][71]

As divisións políticas e territoriais internas produciron a disolución de Gran Colombia en 1830.[66][67] O daquela chamado "Departamento de Cundinamarca" adoptou o nome de "Nova Granada", que mantivo até 1858 cando se converteu na Confederación Granadina. Despois dunha guerra civil de dous anos en 1863, creáronse os "Estados Unidos de Colombia", que duraron até 1886, cando o país finalmente se converteu na República de Colombia.[68][72] As divisións internas mantivéronse entre as forzas políticas bipartidistas, nalgunhas ocasións provocando guerras civís moi sanguentas, sendo a máis salientable a guerra dos Mil Días (1899–1902).[73]

Século XX

editar

As intencións dos Estados Unidos de América de influír na área (especialmente na construción e control da Canle de Panamá) provocaron a separación do Departmento de Panamá en 1903 e o seu estabelecemento como nación.[74] Os Estados Unidos pagáronlle a Colombia 25 000 000 de dólares en 1921, sete anos despois de rematar a canle, para compensar a participación do presidente Roosevelt na creación de Panamá, e Colombia recoñeceu a Panamá baixo os termos do Tratado Thomson-Urrutia.[75] Colombia e o Perú infrontáronse nunha guerra por mor de desputas territorias na bacía do río Amazonas. A guerra rematou cun acordo de paz mediado pola Sociedade de Nacións. A Sociedade finalmente concedeu o territorio en disputa a Colombia en xuño de 1934.[76]

Pouco despois, Colombia conseguiu certo grao de estabilidade política, que foi interrompida por un conflito sanguento que se produciu entre finais da década de 1940 e comezos da década de 1950, un período coñecido como La Violencia. A súa causa principal foron as tensión entre os dous principais partidos políticos, que estalou co asasinato do candidato presidencial liberal, Jorge Eliécer Gaitán, o 9 de abril de 1948.[77][78] Os disturbios ocorridos en Bogotá, coñecidos como Bogotazo, espalláronse por todo o país provocando a morte de máis de 180 000 colombianos.[79]

Colombia participou na guerra de Corea cando Laureano Gómez foi elixido presidente. Foi o único país de América Latina que se uniu á guerra cun papel militar directo como aliado dos Estados Unidos de América. Foi particularmente importante a resistencia das tropas colombianas en Old Baldy.[80]

A violencia entre os dous principais partidos políticos minguou cando Gustavo Rojas depuxo o presidente de Colombia nun golpe de estado e negociou coas guerrillas, e tamén se pacificou o país baixo a xunto militar do xeneral Gabriel París.[81][82]

 
O Eixo da Paz e da Memoria, un monumento ás vítimas do conflito.

Despois de que Rojas fose deposto, o Partido Colombiano Conservador e o Partido Colombiano Liberal acordaron crear a Fronte Nacional, unha coalición que gobernaría o país conxuntamente. Segundo o acordo, a presidencia alternaríase entre conservadores e liberais cada 4 anos durante 16 anos; os dous partidos terían paridade en tódolos outros cargos electivos.[83] A Fronte Nacional acabou coa "Violencia", e tentou instituír reformas sociais e económicas de grande alcance en cooperación coa Alianza para o Progreso.[84][85] Malia o progreso en certos sectores, continuaron moitos problemas políticos e sociais, polo que se crearon formalmente grupos de guerrilla como as FARC, o ELN e o M-19 para loitar contra o aparto político e de goberno.[86]

Dende a década de 1960, o país sufriu un conflito armado asimétrico de baixa intensidade entre as forzas do goberno, os grupos guerrilleiros de esquerda e grupos paramilitares de extrema dereita.[87] O conflito escalou na década de 1990,[88] principalmente nas áreas rurais illadas.[89] Dende o comezo do conflito armado, activistas sociais loitaron para defender o respecto polos dereitos humanos, malia unha forte oposición.[90][91][92][93][94] Diversas organizacións das guerrillas decidiron desmobilizarse logo das negociacións de paz en 1989–1994.[6]

Os Estados Unidos de América involucráronse fortemente no conflito dende o seu comezo, cando a comezos da década de 1960, o Goberno dos Estados Unidos alentou ós militares colombianos a atacar milicias de esquerda na Colombia rural. Isto formou parte da loita estadounidense contra o comunismo. Mercenarios e corporacións multinacionais como Chiquita Brands International son algúns dos actores internacionais que contribuíron á violencia do conflito.[6][87][95]

O 4 de xullo de 1991, promulgouse unha nova Constitución. Os cambios xerados pola nova constitución son considerados positivos pola sociedade colombiana.[96][97]

Século XXI

editar
 
O expresidente Juan Manuel Santos asinando o acordo de paz.

A administración do presidente Álvaro Uribe (2002–10), adoptou unha política de seguridade democrática que incluíu unha campaña integrada de contraterrorismo e contrainsurxencia.[98] O plan económico do goberno tamén promoveu a confianza nos investimentos.[99] Como parte dun controvertido proceso de paz, as AUC (paramilitares de ultradereita) deixaron de funcionar como unha organización formal.[5] En febreiro de 2008, manifestáronse millóns de colombianos en oposición ás FARC e outros grupos guerrilleiros.[100]

Logo das negociacións de paz en Cuba, o goberno colombiano do Presidente Juan Manuel Santos e a guerrilla das FARC-EP anunciaron un acordo final e o remate do conflito.[101] Porén, o referendo para ratificar o acordo non tivo éxito.[102][103] Despoi diso, o goberno colombiano e as FARC asinaron un acordo de paz revisado en novembro de 2016,[104] que foi aprobado polo Congreso colombiano.[105] En 2016, o presidente Santos foi galardoado co Premio Nobel da Paz.[106] O Goberno iniciou un proceso de atención e reparación integral ás vítimas do conflito.[107][108] Colombia amosou un modesto progreso na súa loita por defender os dereitos humanos, segundo o expresado polo HRW.[109] Foi creada unha Xurisdición Especial de Paz para investigar, clarificar, perseguir e castigar as violacións dos dereitos humanos e do dereito internacional humanitario que ocorreron durante o conflito armado e para satisfacer o dereito á xustiza das vítimas.[110] Durante a súa visita a Colombia, Papa Francisco rendeu homenaxe ás vítimas do conflito.[111]

As relacións entre Colombia e Venezuela foron inestables por mor das diferenzas ideolóxicas de ámbolos dous gobernos.[112] Colombia ofreceu axuda humanitaria con comida e menciñas para mitigar a escaseza de subministracións en Venezuela.[113] O Ministerio de Exteriores de Colombia declarou que tódolos esforzos para resolver a crise en Venezuela serían pacíficos.[114] Colombia propuxo a idea dos Obxectivos de Desenvolvemento Sostíbel e un documento final foi adoptado polas Nacións Unidas.[115]

Xeografía

editar
Artigo principal: Xeografía de Colombia.
Véxase tamén: Xeoloxía de Colombia e Áreas protexidas de Colombia.
 
Mapa físico do país.

A xeografía de Colombia caracterízase polas súas seis rexións naturais que teñen as súas propias características únicas, dende a rexión andina compartida con Ecuador e Venezuela, a rexión pacífica compartida con Panamá e Ecuador, a rexión caribeña compartida con Venezuela e Panamá, a Orinoquía compartida con Venezuela, a rexión amazónica compartida con Venezuela, o Brasil, o Perú e Ecuador até a rexión insular, que comprende illas tanto no océano Atlántico como no Pacífico.[116]

Colombia limita polo noroeste con Panamá; polo leste con Venezuela e o Brasil; polo sur con Ecuador e o Perú;[2] e ten as súas fronteiras marítimas estabelecidas a través de sete acordos no mar Caribe e tres no océano Pacífico.[3] Atópase entre as latitudes 12°N e 4°S, e as lonxitudes 67° e 79°W.

 
Mapa de Colombia segundo a clasificación climática de Köppen.

Forma parte do cinto de lume do Pacífico, unha rexión do mundo suxeita a terremotos e erupcións volcánicas,[117] e no interior de Colombia, os Andes son o accidente xeográfico predominante. A maioría dos centros de poboación de Colombia atópanse nas terras altas do interior. Ademais do Macizo Colombiano (nos departamentos surorientais de Cauca e Nariño) está dividida en tres cordilleiras principais: a Cordilleira Occidental, que discorre pola costa do Pacífico e inclúe a cidade de Cali; a Cordilleira Central, que discorre entre os vales dos ríos Cauca e Magdalena e que inclúe as cidades de Medellín, Manizales, Pereira e Armenia; e a Cordilleira Oriental, que se estende cara ó nordeste até a península de La Guajira e inclúe a Bogotá, Bucaramanga e Cúcuta.[116][118][119]

Os cumios da Cordilleira Occidental superan os 4 700 m, e os das Cordilleiras Central e Oriental superan os 5 000 m. A 2 600 m, Bogotá é a cidade que se atopa a maior altitude no mundo en comparación con outras cidades do seu tamaño.[116]

Ó leste dos Andes atópase a sabana dos Llanos, parte da conca do Orinoco e, no sueste do país, a xungla da Amazonia. Xuntas, estas terras baixas comprenden a metade do territorio de Colombia, mais conteñen menos do 6% da poboación. A costa caribeña do norte é o fogar do 21,9% da poboación e a rexión onde se atopan as principais cidades portuarias, como Barranquilla e Cartaxena de Indias. Xeralmente son chairas de terras baixas pero tamén contén a Serra Nevada de Santa Marta, onde se atopan os máis altos picos do país (o Pico Cristóbal Colón e o Pico Simón Bolívar), así como o deserto de La Guajira. En contraste, a costa do Pacífico é descontinua e estreita, cunha mesta vexetación, respaldada pola Serranía de Baudó, e está escasamente poboada. O principal porto do pacífico é Buenaventura.[116][118][119]

Os principais ríos de Colombia son o Magdalena, o Cauca, o Guaviare, o Atrato, o Meta, o Putumayo e o Caquetá. Colombia ten catro sistemas principais de drenaxe: a drenaxe do Pacífico, a drenaxe do Caribe, a conca do Orinoco e a conca do Amazonas. O Orinoco e o Amazonas marcan a fronteira de Colombia con Venezuela e o Perú respectivamente.[120]

As áreas protexidas e o "Sistema de Parques Nacionais" abranguen unha área de 142 682,24 km² e representan o 12,77% do territorio de Colombia.[121] Comparado cos seus países veciños, os índices de deforestación de Colombia son relativamente baixos.[122] Colombia é o sexto país do mundo pola magnitude da subministración total de auga doce renovable, e aínda ten grandes reservas de auga doce.[123]

 
O clima de montaña é unha das características únicas dos Andes e outros relevos de grande altitude.

Clima

editar
Artigo principal: Clima de Colombia.

O clima de Colombia caracterízase por ser tropical, presentando variacións dentro das seis rexións naturais e dependendo da altitude, a temperatura, a humidade, o vento e chuvia.[124] A diversidade de zonas climáticas en Colombia comprende os climas de selva tropical, de sabana, de estepa, de deserto e de montaña.

O clima de montaña é un dos trazos únicos dos Andes e outros relevos de grande altitude onde o clima está determinado pola elevación. Por debaixo dos 1000 m de altura atópase a zona de clima quente, onde a temperatura está por enriba dos 24 °C. Arredor do 82,5% da área total do país se atopa neste tipo de zona. A zona de clima temperado atópase entre os 1001 e os 2000 m, e caracterízase por manter temperaturas entre os 17 e os 24 °C. A zona de clima frío está presente entre os 2001 e os 3000 m e a temperatura varía entre os 12 e os 17 °C. A máis altura atópanse as condicións alpinas da zona boscosa e logo os pasteiros sen árbores do páramo. Por riba dos 4000 m, onde as temperaturas están baixo cero, o clima é glacial, unha zona de xeo e neve permanentes.[124]

Biodiversidade

editar
Artigo principal: Biodiversidade de Colombia.
Véxase tamén: Fauna de Colombia e Flora de Colombia.
 
A flor nacional de Colombia é a orquídea endémica Cattleya trianae, que recibe o seu nome polo botánico e físico colombiano José Jerónimo Triana.[125]

Colombia é un dos países megadiversos en canto a biodiversidade,[126] sendo o primeiro país do mundo en número de especies de aves.[127] En canto á flora, o país ten entre 40 000 e 45 000 especie de plantas, o equivalente ó 10 oou 20% de tódalas especies do mundo, o cal é aínda máis destacado se se ten en conta que Colombia é considerado un país de tamaño intermedio.[128] Colombia é o segundo país máis biodiverso do mundo, só por detrás do Brasil, que é unhas sete veces meirande.[8]

Colombia é o país do mundo que máis se caracteriza pola súa biodiversidade, coa taxa máis alta de especies por unidade de área en todo o mundo e co maior número de endemismos (especies que non se atopan de xeito natural en ningún outro país). Arredor dun 10% das especies animais da Terra viven en Colombia, incluíndo máis de 1 900 especies de aves, máis que en Europa e América do Norte xuntos. Colombia ten o 10% de tódalas especies de mamíferos do mundo, o 14% das especies de anfibios e o 18% das aves do mundo.[129]

Colombia conta cunhas 2 000 especies de peixes mariños e é o segundo país máis diverso en peixes de auga doce. Colombia é o país do mundo con maior número de bolboretas endémicas, o primeiro país en especies de orquídea e ten arredor de 7 000 especies de coleópteros. Colombia é o segundo país en número de anfibios e é o terceiro país máis diverso en réptiles e palmeiras. Conta con preto de 1 900 especies de moluscos e, segundo as estimacións, ten arredor de 300 000 especies of invertebrados. En Colombia hai 32 biomas territoriais e 314 tipos de ecosistemas.[130][131]

Goberno e política

editar
Artigo principal: Goberno de Colombia.
Véxase tamén: Constitución de Colombia.

Colombia é un Estado Social de Dereito, unha república onde o poder executivo domina a estrutura de goberno. O presidente, elixido xunto co vicepresidente por voto popular durante catro anos, funciona tanto como xefe de estado como a testa do goberno.

O parlamento bicameral de Colombia é o Congreso que está constituído polo Senado, de 102 escanos, elixidos en circunscrición nacional, e pola Cámara de Representantes, de 166 escanos, elixidos en representación proporcional á poboación de cada departamento e do Distrito Capital, 5 deles son elixidos por sectores minoritarios (indíxenas, afrocolombianos, minorías políticas e colombianos no exterior). Os membros de ambas as cámaras son elixidos por voto popular por períodos de catro anos. O sistema xudicial colombiano experimentou reformas significativas na década dos noventa.

Vexa tamén: Lista de presidentes de Colombia

Divisións administrativas

editar

Colombia divídese político-administrativamente en 32 departamentos e 1 distrito capital(*) que depende administrativamente do departamento de Cundinamarca:

Partidos políticos

editar

Partido Liberal, Partido Conservador, (Moir) Movemento Obreiro Independente e Revolucionario, Partido Socialista dos Traballadores, Fronte pola Defensa do Folclore Andino Colombiano (PDFAC), Polo Democrático Independente e Alternativo(PDI), Convergencia Cidadana, Novo Liberalismo Ardilista, Nova Forza Democrática,(FILA)Fronte de Esquerda Liberal Autentico,(FLIP) Fronte de Liberalismo Independente de Piedecuesta, Cambio Radical.

Economía

editar
Artigo principal: Economía de Colombia.
 
PIB de Colombia por sector no ano 2017.

Historicamente unha economía agrícola, Colombia urbanizouse rapidamente no século XX, no final do cal só o 15,8% dos traballadores do país estaban empregados na agricultura, xerando só o 6,6% do PIB; o 19,6% dos traballadores estaban empregados na industria e un 64,6% en servizos, sendo responsables do 33,4% e do 59,9% do PIB respectivamente.[132][133] A produción económica do país está dominada pola súa forte demanda doméstica. O gasto en consumo dos fogares é o maior compoñente do PIB.[12][134][135]

A economía de mercado de Colombia medrou de xeito estable no final do século XX, co seu Produto Interior Bruto (PIB) medrando unha media de máis do 4% por ano entre 1970 e 1998. O país sufriu unha recesión en 1999 (o primeiro ano completo de crecemento negativo dende a Gran Depresión), e a recuperación económica foi longa e chea de atrancos. Porén, nos últimos anos o crecemento foi moi importante, chegando ó 6,9% en 2007, un dos índices de crecemento económico máis altos de América Latina.[136] De acordo con estimacións do Fondo Monetario Internacional, en 2012 o produto interior bruto de Colombia era de $500 billóns de dólares (o 28º do mundo e terceiro de América do Sur).

O gasto público total representa o 27,9% da economía doméstica. A débeda externa representa o 39,9% do produto interior bruto. Un forte clima fiscal foi reafirmado por unha alza nas cualificacións crediticias dos bonos.[137][138][139] A inflación anual pechou no 2017 cun 4,09% YoY (fronte o 5,75% YoY en 2016).[140] A taxa de desemprego no ano 2017 era do 9,4%,[141] aínda que a informalidade é o maior problema que afronta o mercado laboral (os ingresos dos traballadores formais medraron un 24,8% en 5 anos, mentres que os ingresos laborais dos traballadores informais aumentaron só un 9%).[142] Colombia ten unha zona de libre comercio (FTZ),[143] a Zona Franca do Pacífico, que se atopa en Valle del Cauca, unha das zonas máis atractivas para o investimento estranxeiro.[144]

O sector financeiro medrou favorablemente debido á boa liquidez na economía, ó crecemento do crédito e ó bo rendemento da economía colombiana.[145][146][147] A Bolsa de Valores de Colombia a través do MILA ofrece un mercado rexional ó comercio de accións.[148][149] Colombia é agora unha das tres economías cunha puntuación perfecta no índice de fortaleza dos dereitos legais, segundo o Banco Mundial.[150]

 
A Bolsa de Valores de Colombia forma parte do Mercado Integrado Latinoamericano.[151]

A produción de electricidade en Colombia provén maioritariamente de fontes de enerxía renovable. O 69,93% é obtido a partir de xeración hidroeléctrica.[152] O compromiso de Colombia coa enerxía renovable recoñeceuse no Índice Global de Economía Verde (GGEI) de 2014, que se encontraba entre as 10 mellores nacións do mundo en canto a sectores de eficiencia ecolóxica.[153]

Colombia é rica en recursos naturais, e as súas principais exportacións inclúen combustibles minerais, petróleo, produtos de destilación, froita e outros produtos agrícolas, azucre e confitaría, alimentos, plásticos, pedras preciosas, metais, madeira, produtos químicos, fármacos, vehículos, produtos e equipamentos electrónicos, perfumaría e cosmética, maquinaria, artigos manufacturados, téxtiles e teas, roupa e calzado, vidro e cristalaría, mobles, edificios prefabricados, produtos militares, material para o fogar e a oficina, equipamento de construción e software, entre outros.[154] Os principais socios comerciais son os Estados Unidos, a China, a Unión Europea e algúns países de América Latina.[155][156]

As exportacións non tradicionais impulsaron o crecemento das vendas estranxeiras colombianas, así como a diversificación dos destinos de exportación grazas a novos tratados de libre comercio.[157]

En 2017, o Departamento Administrativo Nacional de Estatística (DANE) reportou que o 26,9% da poboación estaba vivindo por debaixo do limiar da pobreza, dos cales o 7,4% se atopaban en "pobreza extrema". A taxa de pobreza multidimensional alcanza ó 17,0% da poboación.[158] O Goberno estivo desenvolvendo un proceso de inclusión financeira entre a poboación máis vulnerable do país.[159]

O recente crecemento económico provocou un aumento considerable de novos millonarios, así como novos emprendedores, é dicir, colombianos cun patrimonio neto de máis de 1 billón de dólares.[160][161]

A achega do turismo ó PIB foi de 5 880,3bn de dólares (o 2,0% do PIB total) en 2016. O turismo xerou 556 135 empregos (o 2,5% do total de empregados) en 2016.[162] Os turistas estranxeiros creceron dende os 0,6 millóns en 2007 até os 4 millóns en 2017.[163][164]

Ciencia e tecnoloxía

editar
Artigo principal: Ciencia e tecnoloxía en Colombia.
 
COLCIENCIAS é unha axencia do Goberno Colombiano que apoia a investigación fundamental e aplicada.

Colombia ten máis de 3 950 grupos de investigación en ciencia e tecnoloxía.[165] iNNpulsa, un organismo do goberno que promove o emprendemento e a innovación no país, achega subvencións a novas empresas, ademais doutros servizos que ofrecen institucións como Apps.co. Xurdiron numerosos espazos de traballo conxunto para servir como comunidades para novas empresas grandes e pequenas.[166][167] Organizacións como a Corporación para a Investigación Biolóxica (CIB), que apoia á mocidade interesada no traballo científico, foron creadas con éxito en Colombia.[168] O Centro International para a Agricultura Tropical con sede en Colombia investiga o reto crecente do quecemento global e a seguridade alimentaria.[169]

En Colombia, téñense realizado importantes avances relacionados coa medicina, como o primeiro marcapasos externo con eléctrodos internos, inventado polo enxeñeiro electrónico Jorge Reynolds Pombo, unha invención de grande importancia para aqueles que sofren de insuficiencia cardíaca. Tamén foron ideadas en Colombia as técnicas de microqueratoma e queratomileusis, que forman a base fundamental do que hoxe se coñece como LASIK (unha das máis importantes técnicas para a corrección da visión) e a válvula de Hakim para o tratamento da hidrocefalia, entre outras.[170] Colombia comezou a innovar na tecnoloxía militar para o seu propio exército e para outros exércitos do mundo, especialmente no deseño e creación de protección balística, hardware militar, robots militares, bombas, simuladores e radares.[171][172][173]

Algúns científicos líderes colombianos son Joseph M. Tohme, investigador recoñecido polo seu traballo na diversidade xenética da comida, Manuel Elkin Patarroyo que é coñecido polo seu traballo no desenvolvemento dunha vacina sintética contra a malaria, Francisco Lopera que descubriu a "mutación paisa" ou un tipo de doenza de Alzhéimer de inicio precoz,[174] Rodolfo Llinás, coñecido polo seu estudo das propiedades intrínsecas das neuronas e a teoría dunha síndrome que cambiou o xeito de entender o cerebro, Jairo Quiroga Puello recoñecido polos seus estudos na caracterización de substacias sintéticas que poden ser usadas para loitar contra fungos, neoplasias, tuberculose e mesmo algunhas clases de virus, e Ángela Restrepo, que estabeleceu unha diagnose e un tratamento para combater os efectos dunha doenza causada polo Paracoccidioides brasiliensis.[175][176][177]

Infraestruturas

editar
Artigo principal: Transporte en Colombia.
 
Porto de Cartaxena de Indias.

O transporte en Colombia está regulado polas funcións do Ministerio de Transporte[178] e entidades como o Instituto Nacional de Vías (INVÍAS) responsable das estradas do país,[179] o Aerocivil, responsable da aviación civil e dos aeroportos,[180] a Axencia Nacional de Infraestrutura, a cargo das concesións a través de colaboracións público-privadas, para o deseño, construción, mantemento, operación e administración das infraestruturas de transporte,[181] o Directorio Marítimo Xeral (Dimar) que ten a responsabilidade da coordinación do tráfico marítimo xunto coa Mariña Colombiana,[182] entre outros, e baixo a supervisión da Superintendencia de Portos e Transporte.[183] A rede de estradas en Colombia ten unha lonxitude de 215 000 km, dos cales 23 000 están pavimentados.[184] O transporte ferroviario en Colombia está adicado case completamente a mercancías e a rede ferroviaria ten unha lonxitude de 1 700 km.[184] Colombia ten 3 960 quilómetros de gasodutos, 4 900 quilómetros de oleodutos e 2 990 quilómetros de tubaxes de produtos refinados.[184]

O obxectivo de Colombia é construír 7 000 km de estradas no período de 2016 e 2020 e reducir o tempo das viaxes un 30% e o custo de transporte un 20%. Un programa de concesión de autoestradas abrnaguerá 40 proxectos, e forma parte dun grande obxectivo estratéxico de investir case 50 billóns de dólares en infrastruturas de transporte, incluíndo novas vías férreas, facer navegable de novo o río Magdalena, mellorar as infraestruturas dos portos, así como a expansión do aeroporto de Bogotá.[185]

Demografía

editar
Artigo principal: Demografía de Colombia.
 
Densidade de poboación de Colombia en 2007.
Poboación
Ano Millóns
1950 12,3
2000 40,4
2016 48,7

Cunha poboación estimada de 49 millóns de persoas en 2017, Colombia é o terceiro país máis poboado de América Latina, despois do Brasil e de México.[186] A comezos do século XX, a poboación de Colombia era de preto de 4 millóns de persoas.[187] Dende comezos da década de 1970, Colombia experimentou dencensos constantes nas súas taxas de fertilidade, mortalidade e de crecemento da poboación. A taxa de crecemento da poboación no ano 2016 estimouse en 0,9%.[188] A taxa de fertilidade era de 1,9 nacementos por muller no ano 2015.[189] Arredor do 26,8% da poboación ten 15 anos ou menos, o 65,7% está entre os 15 e os 64 anos e o 7,4% ten máis de 65 anos. A proporción de persoas maiores no total da poboación medrou de xeito substancial.[190] Espérase que Colombia chegue ós 50,2 millóns de persoas en 2020 e a 55,3 millóns no ano 2050.[191]

A poboación concéntrase nas terras altas andinas e ó longo da costa caribeña, aínda que a densidade de poboación é maior nas rexións andinas. Os nove departamentos de terras baixas supoñen o 54% da área de Colombia mais só teñen o 6% da poboación.[118][119] Tradicionalmente unha sociedade rural, o movemento cara a áreas urbanas foi moi importante a mediados do século XX, e Colombia é un dos países máis urbanizados de América Latina. A poboación urbana incrementou dende o 31% do total en 1938 a case o 60% en 1973, e no ano 2014 chegou ó 76%.[192][193] A poboación de Bogotá pasou de 300 000 habitantes en 1938 a máis 8 millóns no ano 2017.[194] En total, no ano 2015 setenta e dúas cidades teñen poboacións de máis de 100 000 habitantes.[195] No ano 2012, Colombia tiña a meirande poboación de persoas desprazadas internamente, estimada en 4,9 millóns.[196]

A esperanza de vida era de 74,8 anos en 2015 e a mortalidade infantil era de 13,1 por mil en 2016.[197][198] En 2015, o 94,58% dos adultos e o 98,66% dos mozos estaban alfabetizados e o goberno inviste o 4,49% do seu PIB en educación.[199]

Colombia clasifícase no terceiro posto do Happy Planet Index.

Linguas

editar
Artigo principal: Linguas de Colombia.
Véxase tamén: Castelán colombiano.

Máis do 99,2% dos colombianos fala castelán. Ademais, no país tamén se falan 65 linguas indíxenas, dúas linguas crioulas, a lingua romaní e lingua de sinais colombiana. O inglés ten status oficial no arquipélago de San Andrés, Providencia e Santa Catalina.[200][201][202][203]

Incluíndo o castelán, a base de datos Ethnologue nomea 101 linguas en Colombia. O número específico de linguas faladas varía lixeiramente xa que algúns autores consideran linguas diferentes o que outros consideran variedades ou dialectos da mesma lingua. As mellores estimacións numeran en 71 linguas as faladas no país, a maioría delas pertencentes ás familias lingüísticas chibcha, tucana, bora–witoto, guahibana, arauaca, caribe, barbacoana e salibana. Estímase que o número de falantes de linguas indíxenas rolda os 850 000.[204][205]

Grupos étnicos

editar
Diversidade étnica[206][207]
Porcentaxe
Mestizo[208]
  
 49%
Branco
  
 37%
Afrocolombiano (incluíndo mulato)
  
 10.6%
Indíxenas
  
 3.4%
Xitano
  
 0.01%

Colombia é diversa etnicamente, xa que a súa poboación descende principalmente dos pobos indíxenas orixinais, dos colonizadores españois, e dos africanos levados ó país como escravos. Ademais a emigración europea e do Oriente Medio durante o século XX contribuíu á diversa herdanza cultural colombiana.[7] A distribución demográfica reflicte un patrón que está influído polo seu pasado colonial.[209] Os brancos tenden a concentrarse principalmente nos centros urbanos, como Bogotá, Medellín ou Cali. As poboacións das principais cidades tamén inclúen unha importante poboación de mestizos. Os campesiños mestizos das áreas rurais tamén viven nas terras altas andinas, onde os conquistares españois se mesturaron con mulleres indíxenas. Os mestizos inclúen a artesáns e pequenos comerciantes que xogaron un importante papel na expansión urbana das últimas décadas.[210]

 
A poboación con ascendencia africana en Colombia concéntrase nas zonas costeiras.
 
A poboación indíxena de Colombia por concello no ano 2005.

O censo de 2005 amosou que a "poboación non étnica", conformada por brancos e mestizos (aqueles de ascendencia europea e indíxena), constitúen o 86% da poboación do país. O 10,6% é de ascendencia africana. Os pobos indíxenas representan o 3,4% da poboación. O 0,01% da poboación é xitana. Unha estimación extraoficial considera que o 49% da poboación colombiana é mestiza e que arredor do 36% é branca, principalmente de ascendencia española, aínda que tamén hai unha importante poboación de ascendencia do Oriente Medio; nalgúns sectores da sociedade hai unha cantidade considerable de persoas con ascendencia italiana e alemá.[207]

Moitos dos pobos indíxenas experimentaron unha redución da poboación durante o goberno español[211] e outros foron absorvidos dentro da poboación mestiza, mais os pobos actuais representan máis de oitenta culturas diferentes. As reservas (ou resgardos) estabelecidos para os pobos indíxenas ocupan unha área de 305 716,4 km² (ou o 27% da área total do país) e están habitadas por algo máis de 800 000 persoas.[212] Algúns dos pobos máis importantes en poboación son os wayuu,[213] os paez, os pastos, os emberá e os zenú.[214] Os departamentos de La Guajira, Cauca, Nariño, Córdoba e Sucre teñen as maiores poboacións indíxenas.[206]

A Organización Nacional Indíxena de Colombia (ONIC), fundada no primeiro Congreso Nacional Indíxena en 1982, é unha organización que representa ás comunidades indíxenas de Colombia. En 1991, Colombia asinou e ratificou a actual lei internacional no relativos ós pobos indíxenas, a Convención 169 da OIT sobre pobos indíxenas e tribais.[215]

Os africanos foron levados a Colombia como escravos, principalmente ás terras baixas costeiras, dende comezos do século XVI até o século XIX. As maiores comunidades afrocolombianas atópanse nas costas do Caribe e do Pacífico. A poboación do departamento de Chocó, que se atopa no recuncho norte da costa pacífica colombiana, é de ascendencia africana nun 80%.[216] Os británicos e os xamaicanos migraron cara ás illas de San Andrés e Providencia. Un bo número de europeos e norteamericanos migraron ó país no final do século XIX e comezos do XX, incluíndo xente da antiga Unión Soviética durante e despois da segunda guerra mundial.[217][218]

Moitas comunidades inmigrantes se asentaron na costa do Caribe, en especial orixinarios de Oriente Medio. Barranquilla (a meirande cidade do Caribe colombiano) e outras cidades caribeñas teñen grandes poboacións de libaneses, palestinos e outros árabes.[219][220] Tamén hai importantes comunidades de chineses, xaponeses, xitanos e xudeus.[7] Existe unha gran migración de venezolanos por mor da situación política e económica de Venezuela.[221]

Relixión

editar
Artigo principal: Relixión en Colombia.
 
O Santuario de Las Lajas no departamento de Nariño, ao sur.

O Departamento Administrativo Nacional de Estatística (DANE) non amosa estatística da relixión, e os informes exactos son difíciles de obter. Porén, baseados en diversos estudos e enquisas, arredor dun 90% da poboación é cristiá, a maioría dos cales (70,9%–79%) son católicos, existindo unha significativa minoría (16,7%) de protestantes (a maioría evanxélicos). Arredor do 4,7% da poboación é atea ou agnósticos, mentres que o 3,5% declara crer en Deus mais non seguir unha relixión específica. O 1,8% dos colombianos é testemuña de Xehová e adventista e menos do 1% é membro doutras relixións, como o islam, o xudaísmo, o budismo, o mormonismo, o hinduísmo, as relixións indíxenas, hare krishna, o movemento rastafari, a Igrexa ortodoxa e movementos espirituais. As persoas restantes non responderon ou declararon non saber. Ademais das devanditas estatísticas, o 35,9% dos colombianos declarou que non practica a súa fe de xeito activo.[222][223][224]

Aínda que Colombia é un país católico segundo as cifras de bautismos, a constitución de 1991 garante a liberdade de relixión e tódalas fes e igrexas relixiosas son igualmente libres segundo a lei.[225]

Maiores cidades

editar

Colombia é un país altamente urbanizado. As meirandes cidades do país son Bogotá, cun estimado de 8 millós de habitantes, Medellín, cun estimado de 2,5 millóns de habitantes, Cali, cun estimado de 2,4 millóns de habitantes, e Barranquilla, cun estimado de 1,2 millóns de habitantes. Cartaxena de Indias tamén salienta en número de habitantes e a cidade de Bucaramanga é relevante en termos de poboación metropolitana.[195]

Principais cidades de Colombia

 
Bogotá
 
Medellín
 
Cali

 Cidade Departamento Poboación Cidade Departamento Poboación

 
Barranquilla
 
Cartaxena
 
Cúcuta

1   Bogotá Cundinamarca 8 264  029   11   Villavicencio Meta 503 414
2   Medellín Antioquia 2 522 081   12   Santa Marta Magdalena 499 219
3   Cali Valle del Cauca 2 434 110   13   Bello Antioquia 485 970
4   Barranquilla Atlántico 1 232 226   14   Valledupar Cesar 423 593
5   Cartaxena de Indias Bolívar 1 006 323   15   Pereira Risaralda 406 348
6   Soledad Atlántico 682 910   16   Buenaventura Valle del Cauca 398 527
7   Cúcuta Norte de Santander 652 320   17   Pasto Nariño 386 598
8   Soacha Cundinamarca 550 054   18   Manizales Caldas 373 862
9 Ibagué Tolima 543 564   19   Montería Córdoba 362 917
10   Bucaramanga Santander 522 439   20   Neiva Huila 329 462
Proxección 2019 - DANE


Cultura

editar
Artigo principal: Cultura de Colombia.

Colombia atópase na confluencia entre América Latina e o resto do continente americano, e como tal é o fogar dun gran número de influencias culturais. A cultura indíxena, a española e outras como a europea, a africana, a estadounidense, a caribeña e a árabe, así como outras influencias culturais latinoamericanas, están presentes na cultura moderna de Colombia. A migración urbana, a industrialización, a globalización e outros cambios políticos, sociais e económicos tamén provocaron cambios culturais no país.

Moitos símbolos nacionais, tanto os obxectos como os temas, xurdiron das diversas tradicións culturais de Colombia e apuntan a representar o que Colombia e o pobo colombiano teñen en común. As expresións culturais en Colombia son promovidas polo goberno a través do Ministerio de Cultura.

Literatura

editar
Artigo principal: Literatura de Colombia.
 
O Nobel de literatura Gabriel García Márquez.[226]
 
Jorge Isaacs foi un dos grandes expoñentes da literatura en lingua castelá do século XIX.

A literatura de Colombia data da época precolombiana, sendo un notable exemplo do período o poema épico coñecido como a Lenda de Yurupary (en nheengatu: Juruparí).[227] Nos tempos da colonia española, salientan os escritores Juan de Castellanos (Elegías de varones ilustres de Indias), Hernando Domínguez Camargo e o seu poema épica a San Ignacio de Loyola, Pedro Simón, Juan Rodríguez Freyle (El Carnero),[228] Lucas Fernández de Piedrahita, e a monxa Francisca Josefa de Castillo, representante do misticismo.

A literatura logo da independencia está vencellada ó romanticismo de autores como Antonio Nariño, José Fernández Madrid, Camilo Torres Tenorio e Francisco Antonio Zea.[229][230] Na segunda metade do século XIX e comezos do XX fíxose popular o xénero literario do costumismo; grandes escritores deste período foron Tomás Carrasquilla, Jorge Isaacs e Rafael Pombo (este último escribiu notables obras de literatura infantil).[231][232] Neste período, autores como José Asunción Silva, José Eustasio Rivera, León de Greiff, Porfirio Barba-Jacob e José María Vargas Vila desenvolveron o movemento modernista.[233][234][235] En 1872, Colombia estabeleceu a Academia Colombiana da Lingua, a primeira academia da lingua castelá en América.[236] O poeta Candelario Obeso escribiu Cantos Populares de mi Tierra (1877), o primeiro libro de poesía dun autor afrocolombiano.[237][238]

Entre 1939 e 1940, foron publicados sete libros de poesía baixo o nome Piedra y cielo na cidade de Bogotá, os cales impactaron de modo significativo no país e que foron editados por Jorge Rojas.[239] Na seguinte década, Gonzalo Arango fundou o movemento do "nadaísmo" en resposta á violencia da época;[240] foi influído polo nihilismo, o existencialismo, e o pensamento doutro grande escritor colombiano, Fernando González Ochoa.[241] Durante o boom latinoamericano, xurdiron moitos escritores de éxito, liderados polo Nobel de Literatura Gabriel García Márquez e a súa principal obra, Cien años de soledad, Eduardo Caballero Calderón, Manuel Mejía Vallejo e Álvaro Mutis, un escritor que foi galardoado co Premio Miguel de Cervantes e o Premio Príncipe de Asturias das Letras.[242][243] Outros autores contemporánoes salientables son Fernando Vallejo, William Ospina (Premio Rómulo Gallegos) e Germán Castro Caycedo.

Artes visuais

editar
Artigo principal: Arte de Colombia.
 
Obra do pintor e escultor Fernando Botero.

A arte de Colombia ten unha historia de máis de 3 000 anos de historia. Os artistas colombianos capturaron o cambiante contexto político e cultural usando unha gran variedade de estilos e formatos. Existen evidencias arqueolóxicas de cerámica que foron producidas en Colombia máis cedo que en ningunha outra parte de América, que data do ano -3 000.[244][245]

Os exemplos máis antigos de artesanía de ouro foron atribuídos ó pobo tumaco[246] da costa do Pacífico e datan do ano -325. Entre os anos -200 e 800, a cultura San Agustín, mestres da cantaría, entrou no seu "período clásico". Erixiron centros cerimoniais, sarcófagos e grandes monólitos que representaban formas antropomórficas e zoomórficas de rocha.[245][247]

A arte colombiana seguiu as tendencias de cada época, polo que durante os séculos XVI ó XVIII, o catolicismo español tivo unha grande influencia na arte colombiana, e o popular estilo barroco foi substituído polo rococó cando os borbóns ascenderon á Coroa Española.[248][249] Mais recentemente, os artistas colombianos Pedro Nel Gómez e Santiago Martínez Delgado comezaron o Movemento Mural Colombiano na década de 1940, con características do neoclasicismo e do Art déco.[244][245][250][251]

 
Lanceiros do Pantano de Vargas, obra de Rodrigo Arenas Betancourt.

Dende a década de 1950, a arte colombiana comezou a desenvolver o seu propio punto de vista, reinventando elementos tradicionais baixo os conceptos do século XX. Exemplos disto son os retratos de Ignacio Gómez Jaramillo, que amosou o que a arte colombiana podía facer coas novas técnicas aplicadas en temas típicos colombianos. Carlos Correa, coa súa paradigmática "Naturaleza muerta en silencio" (natureza morta en silencio), mestura abstracción e cubismo. Alejandro Obregón é a miúdo considerado o pai da pintura moderna colombiana e un dos artistas máis influentes deste período debido á súa orixinalidade, e as súas pinturas combinan paisaxes simbólicas e o uso expresionista dos animais, (especialmente o cóndor andino).[245][252][253] Fernando Botero, Omar Rayo, Enrique Grau, Édgar Negret, David Manzur, Rodrigo Arenas Betancourt, Oscar Murillo, Doris Salcedo e Oscar Muñoz son algúns dos artistas colombianos de sona internacional.[244][254][255][256]

A escultura colombiana entre os século XVI e XVIII estivo maioritariamente adicada a representacións relixiosas de arte eclesiástica, fortemente influenciada polas escolas españolas de escultura sagrada. Durante o primeiro período da República Colombiana, os artistas nacionais centráronse na produción de retratos escultóricos de políticos e figuras públicas, seguindo a tendencia neoclásica.[257] Durante o século XX, a escultura colombiana comezou a desenvolver un traballo audaz e innovador co obxectivo de acadar unha mellor comprensión da sensibilidade nacional.[245][258]

A fotografía colombiana estivo marcada pola chegada do daguerrotipo. Jean-Baptiste Louis Gros foi quen introduciu o proceso de daguerrotipo a Colombia en 1841. A biblioteca púlica Piloto ten os meirandes arquivos de negativos de América Laina, contendo 1,7 millóns de fotografías antigas que cobren a historia de Colombia dende 1848 até 2005.[259][260]

A prensa colombiana promoveu o traballo de humorista gráfico. Nas décadas recentes, os fanzines, Internet e editoriais independentes tiveron un papel fundamental no crecemento da banda deseñada en Colombia.[261][262][263]

Gastronomía

editar
Artigo principal: Gastronomía de Colombia.

Deporte

editar

Notas

editar
  1. ↑ "Constitución Política de Colombia 1991" (PDF) (en español). Consello Nacional de Acreditación. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24/07/2008. Consultado o 09/05/2008. Artigo 1º.- Colombia é un Estado social de dereito, organizado en forma de República unitaria, descentralizada, con autonomía das súas entidades territoriais, democrática, participativa e pluralista, fundada no respecto da dignidade humana, no traballo e a solidariedade das persoas que a integran e na prevalencia do interese xeral. *"Constitución de 1886" (en español). Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. Arquivado dende o orixinal o 16/05/2008. Consultado o 24/05/2008. Artigo 1.- A Nación Colombiana reconstitúese en forma de República unitaria. 
  2. ↑ 2,0 2,1 cancilleria.gov.co (ed.). "The Republic of Colombia shares land borders with five (5) countries". Arquivado dende o orixinal o 23 de setembro de 2015. Consultado o 21 de abril de 2016. 
  3. ↑ 3,0 3,1 cancilleria.gov.co (ed.). "Maritime borders". 
  4. ↑ Nicolás del Castillo Mathieu (marzo de 1992). Revista Credencial, ed. "La primera vision de las costas Colombianas, Repaso de Historia" (en español). Arquivado dende o orixinal o 19 de outubro de 2007. Consultado o 29 de febreiro de 2008. 
  5. ↑ 5,0 5,1 CIA world fact book. "Colombia". CIA. Arquivado dende o orixinal o 13 de maio de 2009. Consultado o 24 de setembro de 2015. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Historical Memory Group (2013). The National Center for Historical Memory’s (NCHM), ed. ""Enough Already!" Colombia: Memories of War and Dignity." (PDF) (en español). ISBN 978-958-57608-4-4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 11 de decembro de 2015. Consultado o 26 de abril de 2016. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 "The ethnic and cultural diversity of Colombia" (PDF) (en castelán). pedagogica.edu.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 27 de marzo de 2014. Consultado o 26 de marzo de 2014. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Luis Fernando Potes. prodiversitas.bioetica.org, ed. "Colombia is the second most biodiverse country in the world" (en español). Arquivado dende o orixinal o 29 de outubro de 2013. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  9. ↑ telepolis.com (ed.). "Paisajes naturales de Colombia" (en español). Arquivado dende o orixinal o 20 de marzo de 2009. Consultado o 16 de maio de 2010. 
  10. ↑ "World Economic Outlook Database: Colombia". International Monetary Fund. outubro de 2018. Consultado o 15 de febreiro de 2019. 
  11. ↑ Steve Slater (27 de abril de 2010). "After BRICs, look to CIVETS for growth – HSBC CEO". Reuters. Arquivado dende o orixinal o 25 de novembro de 2015. Consultado o 21 de abril de 2016. 
  12. ↑ 12,0 12,1 banrepcultural.org (ed.). "Colombian economy" (en español). Arquivado dende o orixinal o 12 de maio de 2015. Consultado o 16 de abril de 2013. 
  13. ↑ imf.org (ed.). "Colombia: Concluding Statement of the 2015 Article IV Mission". Consultado o 5 de novembro de 2015. 
  14. ↑ Carrera Damas, Germán (22 de maio de 2005). "La República de Colombia y el nacimiento del proyecto americano de Bolívar: Causas de la disolución de la Gran Colombia". Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2020. Consultado o 22 de marzo de 2013. 
  15. ↑ Bolívar, Simón. "Carta de Jamaica". Arquivado dende o orixinal o 26 de xuño de 2007. Consultado o 22 de marzo de 2013. 
  16. ↑ "Estados Unidos de Colombia". Cervantesvirtual.com. Consultado o 22 de marzo de 2013. 
  17. ↑ "Antiguos problemas con Venezuela y Ecuador". Arquivado dende o orixinal o 07 de marzo de 2013. Consultado o 22 de marzo de 2013. 
  18. ↑ Traducido do orixinal: "Se baña en sangre de héroes la tierra de Colón". Núñez, Rafael. "Himno nacional de Colombia". Presidencia de la República de Colombia. Consultado o 22 de marzo de 2013. Segunda Estrofa 
  19. ↑ 19,0 19,1 "Primeros Pobladores". Presidencia de la República de Colombia. Arquivado dende o orixinal o 26 de marzo de 2014. Consultado o 24 de xullo de 2013. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Suárez, Carlos Alberto (2004). Clara Inés Quintín M, ed. Colombia Andina. Colombia: Norma. pp. 3–4. ISBN 9580468060. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Irving, Washington (1864). Viajes y Descubrimientos de los Compañeros de Colon (PDF) (en español). Madrid: Imprenta de Gaspar y Roig. p. 14-26. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 13 de maio de 2016. Consultado o 14 de outubro de 2015. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 www.biografiasyvidas.com (ed.). "Biografia de Alonso de Ojeda". Arquivado dende o orixinal o 04 de xullo de 2014. Consultado o 14 de outubro de 2015. 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Suárez, Carlos Alberto (2004). Clara Inés Quintín M, ed. Colombia Andina. Colombia: Norma. pp. 12–13. ISBN 9580468060. 
  24. ↑ John Huxtable Elliott (2007). Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America, 1492–1830. Yale University Press. pp. 124–125. ISBN 978-0-300-12399-9. 
  25. ↑ "Law VIII ("Royal Audiencia and Chancery of Santa Fe in the New Kingdom of Granada") of Title XV ("Of the Royal Audiencias and Chanceries of the Indies") of Book II" (PDF). congreso.gob.pe. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 29 de xuño de 2014. Consultado o 4 de abril de 2014. 
  26. ↑ Fernando Mayorga García; Juana M. Marín Leoz; Adelaida Sourdis Nájera. "El patrimonio documental de Bogotá, Siglos XVI – XIX: Instituciones y Archivos" (PDF). Subdirección Imprenta Distrital – D.D.D.I. ISBN 958-717-064-4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 07 de abril de 2014. Consultado o 07 de maio de 2019. 
  27. ↑ Julián Bautista Ruiz Rivera (1975). Encomienda y mita en Nueva Granada en el siglo XVII. Editorial CSIC Press. pp. xxi–xxii. ISBN 978-84-00-04176-2. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Jorge Cerdá Crespo (2010). Conflictos coloniales: la guerra de los nueve años 1739–1748 (en castelán). Universidade de Alacant. ISBN 978-84-9717-127-4. 
  29. ↑ Génesis y desarrollo de la esclavitud en Colombia siglos XVI y XVII (en castelán). Universidad del Valle. 2005. ISBN 978-958-670-338-3. 
  30. ↑ Alvaro Gärtner (2005). Los místeres de las minas: crónica de la colonia europea más grande de Colombia en el siglo XIX, surgida alrededor de las minas de Marmato, Supía y Riosucio. Universidad de Caldas. ISBN 978-958-8231-42-6. 
  31. ↑ Un decreto real de 1713 aprobou a legalidade de San Basilio de Palenque, fundado por escravos fuxidos como refuxio durante o século XVII. A xente de San Basilio loitou contra a escravitude, dando lugar ó primeiro lugar libre de América. O seu líder principal foi Benkos Biohó, que naceu en África Occidental.
  32. ↑ Yves Moñino; Armin Schwegler (2002). Palenque, Cartagena y Afro-Caribe: historia y lengua. Walter de Gruyter. pp. vii–ix, 21–35. ISBN 978-3-11-096022-8. 
  33. ↑ "Palenque de San Basilio" (PDF) (en castelán). urosario.edu.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 07 de maio de 2019. 
  34. ↑ Pedro Claver foi un español que viaxou a Cartaxena en 1610 e foi ordenado como sacerdote xesuíta en 1616. Claver coidou dos escravos africanos durante trinta e oito anos, defendendo as súas vidas e dignidade.
  35. ↑ Proceso de beatificación e canonización de San Pedro Claver. Edición de 1696. Tradución do latín e do italiano, e notas de Anna María Splendiani e Tulio Aristizábal S. J. Pontificia Universidad Javeriana. Universidade Católica do Táchira. 2002.
  36. ↑ Valtierra, Ángel. 1964. San Pedro Claver, el santo que liberó una raza.
  37. ↑ "La esclavitud negra en la América española" (en castelán). gabrielbernat.es. 2003. 
  38. ↑ Mayorga, Fernando (2002). "La propiedad de tierras en la Colonia: Mercedes, composición de títulos y resguardos indígenas". banrepcultural.org (en castelán). Revista Credencial Historia. Arquivado dende o orixinal o 08 de abril de 2014. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  39. ↑ Germán Colmenares. "Historia económica y órdenes de magnitud, Capítulo 1: La Formación de la Economía Colonial (1500–1740)." (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 09 de novembro de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  40. ↑ Margarita González. "La política económica virreinal en el Nuevo Reino de Granada: 1750–1810" (PDF) (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 08 de abril de 2014. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  41. ↑ Rivera, Julián Bautista Ruiz (1997). "Reformismo local en el nuevo Reino de Granada. Temas americanistas N° 13" (PDF) (en castelán). pp. 80–98. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de novembro de 2014. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  42. ↑ Jaime U. Jaramillo; Adolfo R. Maisel; Miguel M. Urrutia (1997). Transferring Wealth and Power from the Old to the New World: Monetary and Fiscal Institutions in the 17th Through the 19th Centuries – Chapter 12 (PDF). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-02727-4. 
  43. ↑ Greshko, Michael. "Did This Spanish Shipwreck Change the Course of History?". National Geographic. 
  44. ↑ "José Celestino Mutis in New Granada: A life at the service of an Expedition (1760–1808)". Real Jardín Botánico. 
  45. ↑ Angela Perez-Mejia (2004). A Geography of Hard Times: Narratives about Travel to South America, 1780–1849 – Part I: The scholar and the baron: Voyage of the exact sciences. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-6013-9. 
  46. ↑ John Wilton Appel (1994). Francisco José de Caldas: A Scientist at Work in Nueva Granada. American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-845-2. 
  47. ↑ El País, ed. (20 de xullo de 2017). "Independencia de Colombia: ¿por qué se celebra el 20 de julio?" (en castelán). ISSN 1134-6582. Arquivado dende o orixinal o 18 de xullo de 2018. Consultado o 18 de xullo de 2018. 
  48. ↑ McFarlane, Anthony. "El colapso de la autoridad española y la génesis de la independencia en la Nueva Granada." Desarrollo y Sociedad 7 (1982): 99–120.
  49. ↑ Rodriguez Gómez, Juan Camilo. "La independencia del Socorro en la génesis de la emancipación colombiana." (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 10 de novembro de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  50. ↑ Gutiérrez Ardila, Daniel (2011). "Colombia and Haití: History of a Misunderstanding (1819–1831)" (en castelán). Secuencia 81. pp. 67–93. 
  51. ↑ Gutiérrez Escudero, Antonio. "Un precursor de la emancipación americana: Antonio Nariño y Álvarez." (PDF) (en castelán). Araucaria. Revista Iberoamericana de Filosofía, Política y Humanidades 8.13 (2005). pp. 205–220. 
  52. ↑ Sourdis Nájera, Adelaida. "Independencia del Caribe colombiano 1810–1821" (en castelán). Revista Credencial Historia – Edición 242. Arquivado dende o orixinal o 09 de novembro de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  53. ↑ Martínez Garnica, Armandao (2010). "Confederación de las Provincias Unidas de la Nueva Granada" (en castelán). Revista Credencial Historia – Edición 244. Arquivado dende o orixinal o 24 de xuño de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  54. ↑ "Acta de la Federación de las Provincias Unidas de Nueva Granada" (en castelán). 1811. 
  55. ↑ Ocampo López, Javier (1998). La patria boba. Cuadernillos de historia. Panamericana Editorial. ISBN 978-958-30-0533-6. 
  56. ↑ "Morillo y la reconquista, 1816–1819" (en castelán). udea.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 27 de outubro de 2016. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  57. ↑ Ocampo López, Javier (2006). Historia ilustrada de Colombia – Capítulo VI (en castelán). Plaza y Janes Editores Colombia sa. ISBN 978-958-14-0370-7. 
  58. ↑ Cartagena de Indias en la independencia (PDF). Banco da República de Colombia. 2011. 
  59. ↑ "Cronología de las independencias americanas" (en castelán). cervantes.es. Arquivado dende o orixinal o 16 de febreiro de 2018. Consultado o 16 de febreiro de 2018. 
  60. ↑ Gutiérrez Ramos, Jairo (2008). "La Constitución de Cádiz en la Provincia de Pasto, Virreinato de Nueva Granada, 1812–1822." (en castelán). Revista de Indias 68, no. 242. p. 222. 
  61. ↑ Alfaro Pareja; Francisco José (2013). La Independencia de Venezuela relatada en clave de paz: las regulaciones pacíficas entre patriotas y realistas (1810–1846). (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 02 de abril de 2015. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  62. ↑ Alexander Walker (1822). (Gran) Colombia, relación geográfica, topográfica, agrícola, comercial y política de este país: Adaptada para todo lector en general y para el comerciante y colono en particular, Volume 1 (en castelán). Banco da República. 
  63. ↑ Sosa Abella, Guillermo (2009). "Los ciudadanos en la Constitución de Cúcuta – Citizenship in the Constitution of Cúcuta" (PDF) (en castelán). Instituto Colombiano de Antropología e Historia (icanh). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 23/09/2015. Consultado o 08/05/2019. 
  64. ↑ Mollien, Gaspard-Théodore, conde de, 1796–1872. "El viaje de Gaspard-Théodore Mollien por la República de Colombia en 1823. CAPÍTULO IX" (en castelán). Biblioteca Virtual del Banco de la República. Arquivado dende o orixinal o 09 de novembro de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  65. ↑ "Avatares de una Joven República – 2. La Constitución de Cúcuta" (en castelán). Universidad de Antioquia. Arquivado dende o orixinal o 04 de marzo de 2016. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  66. ↑ 66,0 66,1 Uribe, Jaime Jaramillo (1985). ""Etapas y sentido de la historia de Colombia." Colombia hoy" (PDF) (en castelán). Santa Fe de Bogotá : Presidencia de la República. 
  67. ↑ 67,0 67,1 Blanco Blanco, Jacqueline (2007). "De la gran Colombia a la Nueva Granada, contexto histórico-político de la transición constitucional" (PDF) (en castelán). Universidad Militar Nueva Granada. 
  68. ↑ 68,0 68,1 Edgar Arana. "Historia Constitucional Colombiana" (PDF) (en castelán). Universidad Libre Seccional Pereira. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 27 de marzo de 2015. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  69. ↑ Juan Fernando Londoño (2009). "Partidos políticos y think tanks en Colombia" (PDF) (en castelán). International Institute for Democracy and Electoral Assistance. p. 129. ISBN 978-91-85724-73-4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 27 de marzo de 2015. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  70. ↑ Aguilera, Miguel (1965). La Legislación y el derecho en Colombia: Historia extensa de Colombia 14. Bogotá: Lemer. pp. 428–442. 
  71. ↑ Restrepo, Eduardo (2006). "Abolitionist arguments in Colombia" (en castelán). História Unisinos. pp. 293–306. 
  72. ↑ "Constituciones que han existido en Colombia" (en castelán). Banco da República de Colombia. Arquivado dende o orixinal o 07 de agosto de 2011. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  73. ↑ Gonzalo España (2013). El país que se hizo a tiros (en castelán). Penguin Random House Grupo Editorial Colombia. ISBN 978-958-8613-90-1. 
  74. ↑ Beluche, Olmedo (2003). "The true history of the separation of 1903 – La verdadera historia de la separación de 1903" (PDF) (en castelán). ARTICSA. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de outubro de 2015. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  75. ↑ "El tratado Urrutia-Thomson. Dificultades de política interna y exterior retrasaron siete años su ratificación" (en castelán). Revista Credencial Historia. 2003. Arquivado dende o orixinal o 15 de novembro de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  76. ↑ Atehortúa Cruz; Adolfo León (2014). "El conflicto Colombo-Peruano – Apuntes acerca de su desarrollo e importancia histórica". Historia y Espacio (en castelán) 29: 51–78. Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2015. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  77. ↑ Alape, Arturo (1983). El Bogotazo: Memorias Del Olvido (en castelán). Fundación Universidad Central. 
  78. ↑ Braun, Herbert (1987). Mataron a Gaitán: vida pública y violencia urbana en Colombia (en castelán). Universidade Nacional de Colombia, Centro Editorial. ISBN 978-958-17-0006-6. 
  79. ↑ Charles Bergquist; David J. Robinson (1997–2005). Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2005, ed. "Colombia". Microsoft Corporation. Arquivado dende o orixinal o 01 de novembro de 2009. Consultado o 16 de abril de 2006. 
  80. ↑ Carlos Horacio Urán (1986). "Colombia y los Estados Unidos en la Guerra de Corea" (PDF) (en castelán). The Kellogg Institute for International Studies. 
  81. ↑ Atehortúa Cruz, Adolfo León. "El golpe de Rojas y el poder de los militares" (PDF) (en castelán). scielo.org.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de abril de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  82. ↑ Ayala Diago, César Augusto (2000). "Gustavo Rojas Pinilla, 100 años, 1900–1975" (en castelán). Banco da República de Colombia. Arquivado dende o orixinal o 24 de abril de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  83. ↑ Alarcón Núñez, Óscar (2006). "1957–1974 El Frente Nacional" (en castelán). Revista Credencial Historia. Arquivado dende o orixinal o 24 de abril de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  84. ↑ ROJAS, Diana Marcela. La alianza para el progreso de Colombia. Análisis Político, [S.l.], v. 23, n. 70, p. 91-124, sep. 2010. ISSN 0121-4705
  85. ↑ Ayala Diago, César Augusto (1999). "Frente Nacional: acuerdo bipartidista y alternación en el poder" (en castelán). Revista Credencial Historia. Arquivado dende o orixinal o 05 de xullo de 2013. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  86. ↑ "El Frente Nacional" (en castelán). banrepcultural.org. 2006. Arquivado dende o orixinal o 24 de abril de 2017. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  87. ↑ 87,0 87,1 Historical Commission on the Conflict and Its Victims (CHCV) (febreiro de 2015). "Contribution to an Understanding of the Armed Conflict in Colombia" (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 21 de xaneiro de 2016. Consultado o 6 de febreiro de 2016. 
  88. ↑ Lilian Yaffe (3 de outubro de 2011). "Armed conflict in Colombia: analyzing the economic, social, and institutional causes of violent opposition" (en castelán). icesi.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 16 de outubro de 2013. Consultado o 24 de abril de 2013. 
  89. ↑ "Tomas y ataques guerrilleros (1965–2013)" (en castelán). centrodememoriahistorica.gov.co. 5 de xuño de 2017. Arquivado dende o orixinal o 26 de agosto de 2018. Consultado o 08 de maio de 2019. 
  90. ↑ Héctor Abad foi un prominente doutor, profesor universitario e líder dos dereitos humanos cuxa visión holística da saúde o levou a fundar a Escola Nacional Colombiana de Saúde Pública. O incremento da violencia e da violación dos dereitos humanos nas décadas de 1970 e 1980 fixeron que loitase pola xustiza social na súa comunidade.
  91. ↑ Héctor Abad Faciolince (2006). Oblivion: A Memoir. Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-53393-9. 
  92. ↑ "Oblivion: a memoir by Hector Abad wins Wola-Duke human rights book award". wola.org. Consultado o 27 de xaneiro de 2016. 
  93. ↑ Javier de Nicoló foi un sacerdote salesiano que medrou na Italia postbélica e chegou a Colombia un ano despois do bogotazo. He developed a program that has offered more than 40,000 young people the education and moral support they needed to become productive citizens.
  94. ↑ iaf.gov (ed.). "First-class citizens: Father de Nicoló and the street kids of Colombia". Arquivado dende o orixinal o 28 de marzo de 2016. Consultado o 28 de marzo de 2016. 
  95. ↑ Mario A. Murillo; Jesús Rey Avirama (2004). Colombia and the United States: war, unrest, and destabilization. Seven Stories Press. p. 54. ISBN 978-1-58322-606-3. 
  96. ↑ "20 grandes cambios que generó la Constitución de 1991" (en castelán). elpais.com.co. Arquivado dende o orixinal o 11 de decembro de 2015. Consultado o 28 de marzo de 2013. 
  97. ↑ "Colombian Constitution of 1991" (en castelán). secretariasenado.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 28 de marzo de 2023. Consultado o 10 de marzo de 2014. 
  98. ↑ Mercado, Juan Guillermo (22 de setembro de 2013). El Tiempo, ed. "Desmovilización, principal arma contra las guerrillas" (en castelán). 
  99. ↑ "Former Colombian President Alvaro Uribe Speaks at Yale SOM". Yale School of Management. 3 de decembro de 2012. Arquivado dende o orixinal o 20 de decembro de 2019. Consultado o 09 de maio de 2019. 
  100. ↑ "Oscar Morales and One Million Voices Against FARC". Movements.org. 23 de xullo de 2010. Arquivado dende o orixinal o 22 de outubro de 2013. Consultado o 1 de abril de 2013. 
  101. ↑ "Colombia's peace deals". altocomisionadoparalapaz.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 14 de setembro de 2017. Consultado o 6 de setembro de 2017. 
  102. ↑ "Colombia referendum: Voters reject Farc peace deal". BBC News. 3 de outubro de 2016. Consultado o 2 de novembro de 2016. 
  103. ↑ "Plebiscito 2 octubre 2016 – Boletín Nacional No. 53". Registraduría Nacional de Estado Civil. 2 de outubro de 2016. Consultado o 2 de novembro de 2016. 
  104. ↑ "Colombia signs new peace deal with Farc". BBC News. 24 de novembro de 2016. 
  105. ↑ Partlow, Joshua; Miroff, Nick (30 de novembro de 2016). The Washington Post, ed. "Colombia's congress approves historic peace deal with FARC rebels". 
  106. ↑ "Nobel Lecture by Juan Manuel Santos, Oslo, 10 December 2016". NobelPrize.org. Consultado o 10 de decembro de 2016. 
  107. ↑ "The Victims and Land Restitution Law" (PDF) (en castelán). unidadvictimas.gov.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 25 de setembro de 2015. Consultado o 21 de decembro de 2014. 
  108. ↑ "the Land Restitution Unit". restituciondetierras.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 04 de xaneiro de 2016. Consultado o 23 de marzo de 2013. 
  109. ↑ Peters, Toni (12 de outubro de 2011). Colombia Reports, ed. "Colombia has improved under Santos: Human Rights Watch". 
  110. ↑ "ABC Jurisdicción Especial para la Paz". Oficina del Alto Comisionado para la Paz. Arquivado dende o orixinal o 05 de outubro de 2016. Consultado o 24 de agosto de 2016. 
  111. ↑ "Pope at Colombia prayer meeting for reconciliation weeps with victims". radiovaticana.va. 8 de setembro de 2017. Arquivado dende o orixinal o 09 de setembro de 2017. Consultado o 9 de setembro de 2017. 
  112. ↑ "Colombia and Venezuela restore diplomatic relations". BBC News. 11 de agosto de 2010. 
  113. ↑ "Colombia reitera ofrecimiento de ayuda humanitaria a Venezuela". Presidencia.gov.co (en castelán). 11 de xaneiro de 2018. 
  114. ↑ "Comunicado de prensa del Ministerio de Relaciones Exteriores". Presidencia.gov.co (en castelán). 2 de xuño de 2017. 
  115. ↑ Caballero, Paula (20 de setembro de 2016). "A Short History of the SDGS.". Impakter.com. 
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 116,3 "Natural regions of Colombia and description of the three branches of the andes cordillera". colombia-sa.com. Consultado o 7 de marzo de 2014. 
  117. ↑ "Colombia is part of the Ring of Fire" (en castelán). seisan.ingeominas.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 07 de marzo de 2014. Consultado o 7 de marzo de 2014. 
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 "Distribution of the population by regions". geoportal.dane.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 17 de xuño de 2016. Consultado o 17 de xuño de 2016. 
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 "Population density of Colombia". geoportal.dane.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 17 de xuño de 2016. Consultado o 17 de xuño de 2016. 
  120. ↑ "Hydrography of Colombia". colombia-sa.com. Consultado o 7 de marzo de 2014. 
  121. ↑ "Dirección de Parques Nacionales Naturales de Colombia" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 05 de marzo de 2016. Consultado o 15 de novembro de 2015. 
  122. ↑ "Change in forest area, 1990/2011 (%)". undp.org. Arquivado dende o orixinal o 15 de febreiro de 2015. Consultado o 18 de febreiro de 2015. 
  123. ↑ "Table 1: Total Renewable Freshwater Supply, by Country". worldwater.org. 
  124. ↑ 124,0 124,1 "Thermal floors" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 16 de outubro de 2014. Consultado o 25 de febreiro de 2014. 
  125. ↑ "La flor de mayo, Cattleya trianae, flor nacional" (en castelán). banrepcultural.org. Consultado o 3 de marzo de 2017. 
  126. ↑ Delegatarios de países megadiversos. "Declaración de Cancún de países megadiversos afínes" (PDF) (en castelán). inecc.gob.mx. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  127. ↑ "Colombia Celebrates over 1,900 Bird Species". proaves.org. Consultado o 18 de decembro de 2013. 
  128. ↑ "Flora of Colombia" (en castelán). parquesnacionales.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 19 de decembro de 2013. Consultado o 18 de decembro de 2013. 
  129. ↑ "Colombia accounts for around 10% of the flora and fauna of the world.". humboldt.org.co. Arquivado dende o orixinal o 09 de marzo de 2014. Consultado o 21 de xullo de 2013. 
  130. ↑ "System of information about biodiversity of Colombia" (en castelán). Sistema de Información sobre Biodiversidad de Colombia. Arquivado dende o orixinal o 23 de maio de 2013. Consultado o 5 de abril de 2013. 
  131. ↑ "Informe sobre el estado de los recursos naturales renovables y del ambiente Componente de biodiversidad, 2010–2011" (PDF) (en castelán). humboldt.org.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 25 de maio de 2017. 
  132. ↑ "Agriculture, Industry, Services". worldbank.org. Consultado o 24 de maio de 2017. 
  133. ↑ "Employment distribution by economic activity (by sex)". ilo.org. Arquivado dende o orixinal o 25 de maio de 2017. Consultado o 24 de maio de 2017. 
  134. ↑ "¿Cómo está compuesta la economía colombiana?" (en castelán). dinero.com. Consultado o 29 de setembro de 2015. 
  135. ↑ "Cuentas Trimestrales – Producto Interno Bruto (PIB)" (PDF) (en castelán). dane.gov.co. Consultado o 16 de febreiro de 2018. 
  136. ↑ "Colombia's GDP growth". World Bank. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  137. ↑ "General government total expenditure (Percent of GDP)". imf.org. Consultado o 15 de xaneiro de 2018. 
  138. ↑ "Deuda Externa de Colombia" (PDF). banrep.gov.co. Consultado o 15 de xaneiro de 2018. 
  139. ↑ "Colombia – Heritage Foundation, Index of Economic Freedom". heritage.org. Arquivado dende o orixinal o 09 de abril de 2022. Consultado o 30 de xaneiro de 2015. 
  140. ↑ "Colombia Inflation Rate". banrep.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2018. Consultado o 15 de xaneiro de 2018. 
  141. ↑ "Colombia Unemployment Rate" (PDF). dane.gov.co. Consultado o 31 de xaneiro de 2018. 
  142. ↑ "Incomes of informal workers grow less" (en castelán). portafolio.co. Arquivado dende o orixinal o 21 de decembro de 2013. Consultado o 19 de decembro de 2013. 
  143. ↑ "Colombia's Permanent Free Trade Zones Directory". investincolombia.com.co. Arquivado dende o orixinal o 29 de setembro de 2020. Consultado o 19 de decembro de 2013. 
  144. ↑ Zonas Francas. zonafrancadelpacifico.com
  145. ↑ "IMF Executive Board Concludes 2018 Article IV Consultation with Colombia". imf.org. Consultado o 2 de maio de 2018. 
  146. ↑ "Informe de operaciones" (en castelán). superfinanciera.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 01 de xuño de 2022. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  147. ↑ "Reporte de Estabilidad Financiera" (en castelán). banrep.gov.co. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  148. ↑ "The Latin American Integrated Market (MILA)". mercadomila.com. Arquivado dende o orixinal o 15 de marzo de 2014. Consultado o 14 de marzo de 2014. 
  149. ↑ "Colombia's Colcap Index" (en castelán). banrep.org. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  150. ↑ "World Bank's 2017 Doing Business ranking" (PDF). doingbusiness.org. Consultado o 29 de outubro de 2016. 
  151. ↑ "MILA: Latin America's integrated market". theworldfolio.com. Arquivado dende o orixinal o 20 de maio de 2016. Consultado o 20 de maio de 2016. 
  152. ↑ "Colombian Electricity Market – Evolución Variables de Generación Diciembre de 2016" (en castelán). Unidad de Planeación Minero Energética de Colombia. 
  153. ↑ "2014 Global Green Economy Index" (PDF). Dual Citizen LLC. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 28 de outubro de 2014. Consultado o 20 de outubro de 2014. 
  154. ↑ "International Trade Centre: Colombia Exports". intracen.org. Arquivado dende o orixinal o 13 de abril de 2015. Consultado o 15 de abril de 2015. 
  155. ↑ "Exports – partners" (PDF). dane.gov.co. Consultado o 15 de febreiro de 2018. 
  156. ↑ "Imports – partners" (PDF). dane.gov.co. Consultado o 15 de febreiro de 2018. 
  157. ↑ "Non-traditional exports" (en castelán). mincit.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 02 de febreiro de 2014. Consultado o 31 de xaneiro de 2014. 
  158. ↑ "GINI index (World Bank estimate)". World Bank. Consultado o 6 de abril de 2019. 
  159. ↑ "Colombia and Peru demonstrate the most conducive environments for financial inclusion" (PDF). 2016 Global Microscope on Financial Inclusion – The Economist Intelligence Unit. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 9 de xaneiro de 2017. 
  160. ↑ "Colombia: making many millionaires". Financial Times. Consultado o 29 de marzo de 2014. 
  161. ↑ "País de ricos" (en castelán). dinero.com. Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo de 2014. Consultado o 8 de abril de 2013. 
  162. ↑ "The Travel & Tourism Competitiveness Report 2017" (PDF). World Economic Forum. p. 130. 
  163. ↑ "UNWTO Tourism Highlights, 2018 Edition". unwto.org. 
  164. ↑ "La OMT destaca crecimiento del turismo en Colombia en los últimos diez años" (en castelán). lainformacion.com. 25 de xuño de 2014. Arquivado dende o orixinal o 11 de xullo de 2014. Consultado o 25 de xuño de 2014. 
  165. ↑ "research groups in science and technology" (PDF) (en castelán). colciencias.gov.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  166. ↑ "entrepreneurship and innovation in Colombia". venturebeat.com. Consultado o 1 de outubro de 2013. 
  167. ↑ "Colombia Startups" (en castelán). apps.co. Consultado o 14 de febreiro de 2014. 
  168. ↑ "Corporation for Biological Research (CIB)" (en castelán). cib.org.co. Arquivado dende o orixinal o 13 de abril de 2015. Consultado o 28 de outubro de 2013. 
  169. ↑ "International Center for Tropical Agriculture". Consultado o 1 de outubro de 2013. 
  170. ↑ "Inventos colombianos" (en castelán). 20minutos.es. Consultado o 1 de outubro de 2013. 
  171. ↑ "Colombian military industry markets weapons and technology on international stage". dialogo-americas.com. Arquivado dende o orixinal o 17 de abril de 2017. Consultado o 16 de abril de 2017. 
  172. ↑ "Colombia to sell military hardware abroad". cctv-america.com. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  173. ↑ "Robots antiexplosivos". historico.unperiodico.unal.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 09 de maio de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  174. ↑ "Beyond Alzheimer's: the "Paisa Mutation"". udea.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 05 de outubro de 2013. Consultado o 1 de outubro de 2013. 
  175. ↑ "Científicos colombianos" (en castelán). cienciagora.com.co. Arquivado dende o orixinal o 29 de outubro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2013. 
  176. ↑ "científicos del país más consultados" (en castelán). portal.redcolombiana.com. Arquivado dende o orixinal o 29 de outubro de 2013. Consultado o 28 de outubro de 2013. 
  177. ↑ "Estos son los científicos colombianos más destacados en el último lustro" (en castelán). eltiempo.com. Consultado o 28 de outubro de 2013. 
  178. ↑ "Ministry of Transport" (en castelán). mintransporte.gov.co. Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  179. ↑ "INVÍAS – Objectives and Functions" (en castelán). invias.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 06 de decembro de 2014. Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  180. ↑ "Aerocivil – Funciones y Deberes" (en castelán). aerocivil.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 09 de xullo de 2017. Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  181. ↑ "ANI – Objectives and Functions" (en castelán). ani.gov.co. Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  182. ↑ "the General Maritime Directorate (Dimar)". dimar.mil.co. Arquivado dende o orixinal o 21 de decembro de 2014. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  183. ↑ "Superintendency of Ports and Transport- Objectives and Functions" (en castelán). supertransporte.gov.co. Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  184. ↑ 184,0 184,1 184,2 Champin, J., Cortés, R., Kohon, J., & Rodríguez, M. (2016). Desafíos del transporte ferroviario de carga en Colombia
  185. ↑ Financial Times (ed.). "Ambitious plans to transform Colombia". Consultado o 27 de novembro de 2014. 
  186. ↑ "Animated clock". Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE). Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2018. Consultado o 8 de maio de 2018. 
  187. ↑ "Colombia – Population". Library of Congress Country Studies.
  188. ↑ "Population growth (annual %)". World Bank. Consultado o 15 de xaneiro de 2018. 
  189. ↑ "Total fertility rate". World Bank. Consultado o 18 de xuño de 2016. 
  190. ↑ "Encuesta Nacional de Demografía y Salud (ENDS)" (PDF) (en spanish). profamilia.org.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 08 de abril de 2017. Consultado o 5 de maio de 2017. 
  191. ↑ "Long term population estimates and projections 1950–2100". cepal.org. Consultado o 17 de xuño de 2016. 
  192. ↑ "Colombia: A Country Study". Countrystudies.us. Consultado o 16 de maio de 2010. 
  193. ↑ "World Urbanization Prospects" (PDF). un.org. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 02 de novembro de 2014. Consultado o 10 de maio de 2015. 
  194. ↑ León Soler, Natalia. "Bogotá: de paso por la capital" (en castelán). Revista Credencial Historia. Arquivado dende o orixinal o 18 de xuño de 2016. Consultado o 17 de xuño de 2016. 
  195. ↑ 195,0 195,1 DANE (ed.). "Estimaciones de Población 1985 - 2005 y Proyecciones de Población 2005 - 2020 Total Municipal por Área (estimate)"". Consultado o 23 de maio de 2019. 
  196. ↑ "Internally Displaced People Figures". The Office of the United Nations High Commissioner for Refugees. 
  197. ↑ "Life expectancy at birth". who.int. Arquivado dende o orixinal o 06 de decembro de 2014. Consultado o 10 de maio de 2019. 
  198. ↑ "Mortality rate, infant (per 1,000 live births)". World Bank. Consultado o 15 de xaneiro de 2018. 
  199. ↑ "UNESCO Institute for Statistics Colombia Profile". Consultado o 5 de maio de 2017. 
  200. ↑ "LEY 47 DE 1993" (en castelán). alcaldiabogota.gov.co. Consultado o 23 de febreiro de 2014. 
  201. ↑ "Languages of Colombia" (en Spanish). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 29 de setembro de 2013. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  202. ↑ "Jon Landaburu, Especialista de las lenguas de Colombia" (en castelán). ambafrance-co.org. Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2013. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  203. ↑ "Map of the languages of Colombia" (en castelán). lenguasdecolombia.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 10 de outubro de 2017. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  204. ↑ "The Languages of Colombia". Ethnologue.com. Consultado o 16 de maio de 2010. 
  205. ↑ "Native languages of Colombia" (en castelán). lenguasdecolombia.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 26 de marzo de 2014. Consultado o 25 de marzo de 2014. 
  206. ↑ 206,0 206,1 Censo General 2005 (ed.). "visibilización estadística de los grupos étnicos" (PDF). Departamento Administrativo Nacional de Estadistica (DANE). Consultado o 15 de xuño de 2013. 
  207. ↑ 207,0 207,1 Bushnell, David; Hudson, Rex A. (2010). The Society and Its Environment; Colombia: a country study (PDF). Federal Research Division, Library of Congress, Washington D.C. pp. 87, 92. 
  208. ↑ "Colombia a country study, 2010" (PDF). Lcweb2.loc.gov (en castelán). pp. 86/87. Consultado o 16 de outubro de 2017. 
  209. ↑ "Mapa genético de los colombianos" (en castelán). historico.unperiodico.unal.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 17 de xuño de 2016. Consultado o 17 de xuño de 2016. 
  210. ↑ Bushnell & Hudson, pp. 87–88.
  211. ↑ "Society and slavery" (en castelán). colombia.com. Consultado o 9 de setembro de 2013. 
  212. ↑ "Resguardos indígenas – Concentra el 43% de los bosques naturales" (en castelán). siac.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 28 de marzo de 2014. Consultado o 27 de marzo de 2014. 
  213. ↑ "Hostein, N. (2010). El pueblo wayuu de la Guajira colombo-venezolana: un panorama de su cultura. Cuadernos de Antropología, 20(1).". Consultado o 27 de marzo de 2014. 
  214. ↑ "Los pueblos indígenas de Colombia en el umbral del nuevo milenio. Población, cultura y territorio: bases para el fortalecimiento social y económico de los pueblos indígenas". dnp.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 12 de marzo de 2015. Consultado o 27 de marzo de 2014. 
  215. ↑ "Ratifications for Colombia". ilo.org. Consultado o 26 de marzo de 2014. 
  216. ↑ "Ethnic groups in Colombia" (PDF) (en castelán). dane.gov.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de marzo de 2016. Consultado o 26 de marzo de 2014. 
  217. ↑ Luis Álvaro Gallo Martínez (2011). "Inmigrantes a Colombia: Personajes extranjeros llegados a Colombia" (PDF). rodriguezuribe.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de setembro de 2015. Consultado o 10 de maio de 2019. 
  218. ↑ Wabgou, M., Vargas, D. & Carabalí, J. A. (2012). "Las migraciones internacionales en Colombia. Investigación & Desarrollo, 20(1) 142–167.". uninorte.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 14 de setembro de 2016. Consultado o 10 de maio de 2019. 
  219. ↑ Vargas Arana, Pilar, and Luz Marina Suaza Vargas. "Los árabes en Colombia: Del rechazo a la integración." (2007).
  220. ↑ "The Arab immigration to Colombia" (en castelán). nodo50.org. Consultado o 30 de xaneiro de 2014. 
  221. ↑ "Características de los migrantes de Venezuela a Colombia" (PDF). labourosario.com (en castelán). 14 de agosto de 2017. 
  222. ↑ Beltrán Cely; William Mauricio (2013). "Del monopolio católico a la explosión pentecostal'" (PDF) (en castelán). Universidad Nacional de Colombia, Facultad de Ciencias Humanas, Centro de Estudios Sociales (CES), Maestría en Sociología. ISBN 958-761-465-8. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 27 de marzo de 2016. Consultado o 10 de maio de 2019. 
  223. ↑ Beltrán Cely; William Mauricio. "Descripción cuantitativa de la pluralización religiosa en Colombia" (PDF). Universitas humanística 73 (2012): 201–238. – bdigital.unal.edu.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 29 de marzo de 2014. Consultado o 10 de maio de 2019. 
  224. ↑ "Religion in Latin America, Widespread Change in a Historically Catholic Region". pewforum.org. Pew Research Center. 13 de novembro de 2014. 
  225. ↑ Colombian Constitution of 1991 (Title II – Concerning rights, guarantees, and duties – Chapter I – Concerning fundamental rights – Article 19)
  226. ↑ "Gabriel García Márquez – Nobel Lecture". nobelprize.org. Consultado o 12 de marzo de 2017. 
  227. ↑ Legend of Yurupary. Cooperativa Editorial Magisterio. 2006. ISBN 978-958-20-0836-9. 
  228. ↑ "Cronistas del Nuevo Reino de Granada". ihlc.udea.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2020. Consultado o 31 de marzo de 2014. 
  229. ↑ "Vida, pasión y muerte del romanticismo en Colombia" (PDF). biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de outubro de 2014. Consultado o 31 de marzo de 2014. 
  230. ↑ "Romanticismo – Diccionario electrónico de la literatura colombiana". ihlc.udea.edu.co. 5 de novembro de 2007. Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2021. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  231. ↑ "Colombian children's literature" (PDF). biblioteca.org.ar. 12 de marzo de 2017. 
  232. ↑ "Costumbrismo – Diccionario electrónico de la literatura colombiana". ihlc.udea.edu.co. 5 de novembro de 2007. Arquivado dende o orixinal o 08 de febreiro de 2021. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  233. ↑ Jaramillo, M.M.; Osorio, B.; Robledo, A. (2000). Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. Del siglo XIX al siglo XX: debates sobre la cultura nacional (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 13 de marzo de 2017. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  234. ↑ Rodríguez-Arenas, F.M. (2006). Bibliografía de la literatura colombiana del siglo XIX: AL. Stockcero, Inc.
  235. ↑ Rodríguez-Arenas, F.M. (2006). Bibliografía de la literatura colombiana del siglo XIX: MZ. Stockcero, Inc.
  236. ↑ "Colombian Academy of Language" (en castelán). colombiaaprende.edu.co. Arquivado dende o orixinal o 23 de setembro de 2015. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  237. ↑ "Obeso: Poet of the Magdalena". thecitypaperbogota.com. Consultado o 9 de marzo de 2014. 
  238. ↑ Lucía Ortiz (2007). "Chambacú, la historia la escribes tú": ensayos sobre cultura afrocolombiana (Candelario Obeso) (en castelán). IBEROAMERICANA. pp. 47–69. ISBN 978-84-8489-266-3. 
  239. ↑ "Artículo: Piedra y Cielo a contraluz" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 06 de novembro de 2013. Consultado o 18 de febreiro de 2013. 
  240. ↑ "Gonzalo Arango" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 19 de xaneiro de 2012. Consultado o 18 de febreiro de 2013. 
  241. ↑ "Fernando González Ochoa". otraparte.org. 12 de marzo de 2017. Arquivado dende o orixinal o 13 de maio de 2019. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  242. ↑ Jaramillo, M. M.; Osorio, B.; Robledo, A. (2000). Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. La nación moderna y sus sistemas simbólicos (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  243. ↑ Jaramillo, M. M.; Osorio, B.; Robledo, A. (2000). Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. El discurso de la nación moderna: continuidades y rupturas (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2022. Consultado o 13 de maio de 2019. 
  244. ↑ 244,0 244,1 244,2 "Colombian Art". donquijote.org. Consultado o 22 de agosto de 2013. 
  245. ↑ 245,0 245,1 245,2 245,3 245,4 Francisco Gil Tovar (1985). El arte colombiano. Volume 3 of Selección Cultura colombiana (en castelán). Plaza y Janes Editores Colombia s.a. ISBN 978-958-14-0016-4. 
  246. ↑ "Tumaco: People and Gold on the Pacific Coast". banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 01 de novembro de 2013. Consultado o 22 de agosto de 2013. 
  247. ↑ "San Agustín Archaeological Park". UNESCO. Consultado o 22 de agosto de 2013. 
  248. ↑ Marta Fajardo De Rueda. "El espíritu barroco en el arte colonial" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 14 de outubro de 2017. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  249. ↑ Uribe Restrepo, Fernando. "Joaquín Gutiérrez, el "pintor de los virreyes": Expresión del estilo rococó en la Nueva Granada" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 22 de abril de 2017. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  250. ↑ "Pedro Nel Gómez Agudelo" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 09 de maio de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  251. ↑ Luz Guillermina Sinning Téllez; Ruth Nohemí Acuña Prieto (2011). Miradas a la plástica colombiana de 1900 a 1950: un debate histórico y estético (en castelán). U. Externado de Colombia. ISBN 978-958-710-748-7. 
  252. ↑ "Puntos de partida en el arte contemporáneo de Colombia" (en castelán). iadb.org. Arquivado dende o orixinal o 16 de abril de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  253. ↑ Carmen María Jaramillo; Sylvia Suárez. "Clásicos, experimentales y radicales 1950–1980" (en castelán). banrepcultural.org. Arquivado dende o orixinal o 10 de maio de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  254. ↑ Carlos Arturo Fernández (2007). Arte en Colombia, 1981–2006 (en castelán). Universidad de Antioquia. ISBN 978-958-714-017-0. 
  255. ↑ Eugenio Barney Cabrera (2005). Geografía del arte en Colombia. Biblioteca del Gran Cauca: Colección clásicos regionales (en castelán). Universidad del Valle. ISBN 978-958-670-450-2. 
  256. ↑ "Omar RayoM" (en castelán). museorayo.co. Arquivado dende o orixinal o 10 de maio de 2016. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  257. ↑ Carolina Vanegas Carrasco. "Pietro Tenerani y la escultura en Colombia en el siglo XIX" (en castelán). academia.edu. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  258. ↑ "Colombian sculptors" (en castelán). colombia.com. Arquivado dende o orixinal o 23 de xullo de 2015. Consultado o 9 de outubro de 2013. 
  259. ↑ "Latin America's largest antique negative archive in Medellín". colombiareports.co. Consultado o 16 de decembro de 2013. 
  260. ↑ "Apuntes para una cronología de la fotografía en Antioquía" (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 12 de agosto de 2014. Consultado o 22 de agosto de 2013. 
  261. ↑ Pablo Guerra. "Para entender los cómics en Colombia" (en castelán). elespectador.com. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  262. ↑ Pablo Guerra. "Especial Entre Viñetas la historieta colombiana en prensa" (en castelán). bibliotecanacional.gov.co. Arquivado dende o orixinal o 10 de maio de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 
  263. ↑ "Museo Virtual de la Historieta Colombiana – Cronología" (en castelán). Facultad de Artes: Universidad Nacional de Colombia. Arquivado dende o orixinal o 11 de marzo de 2016. Consultado o 9 de maio de 2016. 

Véxase tamén

editar

Outros artigos

editar

Ligazóns externas

editar
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Colombia&oldid=6903619»