Cancións da guerra civil española

As cancións da guerra civil española foron unha parte fundamental da propaganda política da época, escritas con profusas referencias para chegar á comunidade con facilidade e claridade. Mentres algunhas foron creadas para a guerra, tamén se adaptaron novas letras, poemas e texto a melodías tradicionais. Difundidas de forma rápida e eficiente mediante transmisión oral, gran parte delas son de autoría descoñecida aínda que orixinalmente foran escritas por poetas e compositores de renome.

Durante o conflito foron cantados por partidarios e combatentes de ambos bandos, os coñecidos como "republicanos" da Fronte Popular e da Segunda República española, e os "nacionais" sublevados comandados polo xeneral Francisco Franco e os seus partidarios (requeté, Falanxe etc.). Moitas delas aínda se interpretan e permanecen na memoria colectiva dos españois, sendo salientable tamén o seu alcance internacional.

Estas cancións servían para levantar a moral nas trincheiras e barricadas urbanas, para difundir mensaxes ideolóxicas, dar motivos e razóns para a loita, potenciar o sacrificio etc. Tamén foron entoadas polos membros das Brigadas Internacionais e as diferentes tendencias ideolóxicas (anarquistas, socialistas, comunistas, liberais, entre os republicanos; fascistas, nacionalistas, católicos e carlistas entre os rebeldes), para identificarse mutuamente segundo a colectividade de orixe ou afinidade política (externamente entre bandos e internamente entre faccións das mesmas).

Foron unha das variadas ferramentas empregadas co mesmo obxectivo, aínda que sen dúbida unha das tres máis destacadas xunto aos carteis e o cine.

Dificultades de identificación

As versións sufriron sucesivas modificacións durante e despois da Guerra Civil.

No primeiro caso por dificultades idiomáticas (miles de milicianos estranxeiros non coñecían o español nin ningunha outra lingua que a lingua materna - polaco, inglés, francés etc.) e cambios segundo as variantes conxunturais.

No segundo, por unha variedade de circunstancias, desde a procura de superación da censura franquista (no caso das cancións republicanas), pequenas e sucesivas variacións na transmisión oral, arranxos para a edición de versións discográficas, utilización noutros contextos sociopolíticos (como nas décadas de 1960 e 1970 en Latinoamérica, fundamentalmente en Chile e a Arxentina), entre outras.

A maioría das cancións eran en si mesmas, modificacións ou apropiacións de obras antigas, normalmente con identificacións políticas e ideolóxicas para españois e correntes revolucionarias (como o Himno de Riego, A Internacional ou La Marseillaise). Á súa vez, moitas veces confúndense cancións que fan referencia ao período, coas contemporáneas, especialmente as escritas por Chicho Sánchez Ferlosio e reversionadas por Joaquín Sabina, Quilapayún ou Víctor Jara (entre varios artistas), como "Círculos viciosos", "Gallo rojo, gallo negro", "Por allí viene Durruti" e "La hierba de los caminos". Aquí podemos incorporar a versión musical posterior do poema "Vientos del Pueblo" do poemario Viento del pueblo, escrito por Miguel Hernández en 1937.

Cancións do bando Republicano

Cancións republicanas

Bandeira da Segunda República Española

• ¡Ay, Carmela!: canción popular do século XIX que xa cantaban os guerrilleiros españois na súa loita contra as tropas de Napoleón. Houbo varias versións, pero fixéronse máis populares as dedicadas ao paso do Ebro e á XV Brigada Internacional Tamén deu nome a un popular filme do director español Carlos Saura.
• El paso del Ebro: versión de ¡Ay, Carmela! que lle canta á batalla do Ebro.
• ¡Viva la Quince Brigada!: unha das versións de ¡Ay, Carmela!, dedicada á XV Brigada Internacional, foi rescatada e gravada por Pete Seeger. Este tamén é o título dunha canción composta en 1983, orixinalmente ¡Viva la quinta brigada! O artista irlandés Christy Moore homenaxeou nesta letra aos combatentes irlandeses das Brigadas Internacionais.
• Puente de los Franceses: esta copla da defensa de Madrid basea a súa melodía na canción Los cuatro muleros.
• El tren blindado: tamén coñecida como El pino verde ou Anda, jaleo foi composta en 1936, sobre a base dunha canción popular recompilada por Federico García Lorca, Los contrabandistas de Ronda. Tivo moitas versións, aínda que a máis popular é a que lle cantou ao tren. Relata as accións dun tren blindado que acababa con tres dos xenerais sublevados contra o goberno da República: Francisco Franco, Emilio Mola e Gonzalo Queipo de Chairo. Os trens blindados foron máquinas de guerra famosas durante a contenda, usadas polos republicanos. A canción menciona ao tren que ía cara a Andalucía.
• Himno de Riego: composto en 1820 con letra de Evaristo San Miguel, foi proclamado himno e marcha oficial da Segunda República Española. Tivo varias adaptacións e variacións, como a coñecida anticlerical: "Si los curas y frailes supieran / la paliza que van a llevar / subirían al coro cantando / libertad, libertad, libertad" (Se os curas e frades soubesen / a malleira que van levar / subirían ao coro cantando / liberdade, liberdade, liberdade).
• La plaza de Tetuán: ten a súa orixe na guerra hispano-marroquí de 1859-1860.
• Si me quieres escribir, tamén coñecida como Ya sabes mi paradero ou El frente de Gandesa.
• Cabo de Palos: tamén coñecida como Frente al Cabo de Palos ou ¿Que será? trata sobre a vitoria republicana na Batalla do Cabo de Palos, a maior batalla naval da guerra. Na canción oponse o carácter español da mariña republicana ao estranxeiro da rebelde "Tanto alemán que tienen, tanto italiano, y a un español le basta con una mano" (Tanto alemán que teñen, tanto italiano, e a un español bástalle cunha man). A melodía é tomada dunha canción popular infantil, Arrión tira del cordón.
• Los campesinos
• En el barranco del Lobo
• Alas rojas: himno das FARE.

Cancións anarquistas

• A las barricadas : himno anarquista, versión de Valeriano Orobón Fernández sobre a base de Varchavianka 1905 (en galego A Varsoviana), canción composta en prisión polo poeta polaco Waclaw Swiecicki. Foi moi popular entre os afiliados da CNT e da FAI converténdose no seu himno.
• En la plaza de mi pueblo: adaptación da melodía de El Café de Chinitas.
• Hijos del pueblo
• Viva a FAI

Cancións socialistas e comunistas

Emblema do Quinto Rexemento

• A Internacional: composta en Francia en 1871 con música de Pedro Degeyter e letra do poeta Eugenio Pottier. Versionada en múltiples idiomas, é o himno da Internacional Socialista.
• El Quinto Regimiento ou El Vito del Quinto Regimiento: adapta o popular tema El vito e o estribillo de Los contrabandistas de Ronda, compilado por Federico García Lorca.
• Compañías de acero

Emblema dos brigadistas.

Cancións das Brigadas Internacionais

• Bandiera rossa (bandeira vermella) é unha canción popular usada como himno por socialistas e comunistas italianos, e tamén por outros movementos de esquerda. É a canción de loita dese país máis coñecida internacionalmente con Bella ciao. A máis estendida entre as varias versións coñecidas é a chamada Avanti popolo, da que hai gravacións históricas. É a versión entoada polo Partido Comunista italiano .

• Jarama Song (Canción del Jarama ou El valle de Jarama) é un himno baseado nunha melodía do folclore anglo-canadense, Red River Valley. Eloxia a acción do batallón Lincoln de voluntarios americanos na batalla do Jarama.
• Jamie Foyers foi composta por Ewan MacColl no período 1937-39.
• Freiheit tamén coñecida como Spaniens Himmel ou Die Thälmann-Kolonne, é unha canción escrita en 1936 polo matrimonio alemán Gudrun Kabisch e Paul Dessau.
• Himno da Brigada Garibaldi
• Marcha das Brigadas Internacionais

Cancións nacionalistas

• Els Segadors: histórica canción popular catalá, orixinalmente cantaba aos feitos protagonizados por campesiños sublevados contra o rei Filipe IV. Foi declarado himno nacional de Cataluña, un dos seus símbolos nacionais xunto ás festas e a bandeira, en 1993.
• Eusko gudariak: durante a guerra e no posterior período de ditadura adquiriu o status de himno do País Vasco, aínda que o goberno vasco de 1936 designara outra melodía para ese propósito. Hoxe a esquerda abertzale segue cantándoa como himno vasco.

Cancións do bando nacional

Cancións falanxistas

• Cara al sol himno oficial da Falange Española de las JONS con letra de Agustín de Foxá, inspirado no himno do fascismo italiano, Giovinezza.
• Canción del Flecha: canción do Frente de Juventudes.
• Falangista soy (Canción del falangista ): de autoría de Fernando Moraleda Bellver, foi moi coñecida ata os anos seguintes á guerra. É a canción falanxista máis característica do período 1936-1939.
• Himno de la Bandera Gallega de Falange: Creado en 1936 como himno da Bandera Legionaria Gallega, estendeuse rapidamente polo resto de unidades falanxistas.
• Isabel y Fernando, canción propia do Frente de Juventudes.
• La centuria "Ruiz de Alda": canción do Frente de Juventudes, a versión en español da canción das Xuventudes Hitlerianas Unsere Fahne flattert uns voran.
• Marchando
• Himno del trabajo
• Camarada
• Prietas las filas

Cancións militares

• El novio de la muerte
• Himno de la Legión
• Himno nacional de España (Marcha real)

A Cruz de Borgoña, usada por tropas tradicionalistas e requetés carlistas durante a guerra.

Cancións carlistas

• Marcha de Oriamendi: é o himno da tendencia política tradicionalista e antiliberal coñecida como carlismo, que integrou o movemento sublevado e logo foi perseguido polo franquismo.
• Alto! Quen vive?
• Cálzame las alpargatas: é unha canción que apareceu xa na Terceira Guerra Carlista como moitas outras que cantaban os carlistas.
• Por el río Nervión
• Eta tira eta tunba

Documentos

• Behind the Barbed Wire, Bart van der Schelling & the Exiles Chorus. League of American Writers, 1938.
• Six Songs for Democracy, Ernst Busch, Keynote Records, 1940.
• Songs of the Lincoln Battalion Baldwin 'Butch' Hawes, Bess Lomax Hawes, Pete Seeger, Tom Glazer. Asch. 1944
• Songs of the Spanish Civil War Volume 1, Folkways Records.1961 (reedición dos dous anteriores)
• Canciones de la guerra civil española, interpretadas por Rolando Alarcón. 1967.
• 1936 un pueblo en Armas - Sin Dios (Guerra a la guerra, 1997)
• Canciones de la Guerra Civil y Resistencia Española. Óscar Chávez. Suramusic. 1999
• VA - Spain in My Heart. Songs of the Spanish Civil War. Sello: Appleseed Records. 2003. ASIN B0000C0FBP
• Cara al Sol. Canciones de la Guerra Civil Falangistas, Nacionales y Carlistas. Estudios Talkback. 2011.
• Canciones Falangistas. Música y Discursos de la Falange Española de las J.O.N.S. José Antonio Primo de Rivera. Estudios Talkback. 2011
• Contra los fantasmas. Canciones e himnos de revoluciones que no fueron. El violinista del amor y los pibes que miraban. Scatter Records/Nonsense Negativo Records. 2013.
• Songs of the Spanish Civil War volumes. 1 & 2. Varios artistas. Smithsonian Folkways Recordings 2014.

Libros

• de la Ossa, Marco Antonio, La música en la guerra civil española. Universidade de Castela-A Mancha, 2011. ISBN 978-84-9044-071-1.
• Klein, Fernando, Canciones Para La Memoria: La Guerra Civil Española. Ed. Bellaterra. 2008 ISBN 8472904067. ISBN 978-84-7290-406-4. Unha antoloxía de letras das cancións máis famosas dos dous bandos.
• Palácio, Carlos, Colección de canciones de lucha, Recompilatorio de cancións e himnos dos primeiros meses da guerra civil. Imprenta Tipografía Moderna. Valencia, 1939.

Artigos académicos

• Labajo, Joaquina, La práctica de una memoria sostenible: el repertorio de las canciones internacionales de la Guerra Civil Española. En RBOR Ciencia, Pensamiento y Cultura, Vol. 187 - 751 setembro-outubro (2011). ISSN 0210-1963. doi: 10.3989/arbor.2011.751n5003. Pp.: 847-856.
• López Gómez, Lidia. Usos propagandísticos de las canciones populares bélicas en el cine de la guerra civil española. 17º Congreso Bienal de IASPM.

Filmes relacionados

A filmografía sobre a Guerra Civil española e da época é profusa e en todas elas se poden escoitar moitas das cancións destacadas aquí. Destacan Canciones para después de una guerra do director Basilio Martín Patino, de 1971. Este documental consiste nunha montaxe de imaxes de arquivo, sobre as que se superpoñen cancións populares de posguerra, xerando un novo discurso sobre a situación. de España na posguerra. É sinalado como un grande exemplo de xeración de discursos mediante a conxunción de música e imaxe. A película sufriu censura e non se estreou ata 1976, un ano despois da morte de Franco. Entre as cancións que se seleccionaron escóitanse entre as primeiras Cara al sol, Canción del legionario e ¡Ya hemos pasao!, cuplé no que Celia Gámez se burla do lema ¡No pasarán! que os republicanos usaban en Madrid.

Ligazóns externas

• Cancións do bando republicano
• Cancións do bando republicano Arquivado 01 de xuño de 2016 en Wayback Machine.
• Cancións do bando rebelde Arquivado 19 de maio de 2016 en Wayback Machine.
• Altavoz del frente Arquivado 20 de abril de 2006 en Wayback Machine.
• Friendship village
• Versión cantada de "Vientos del Pueblo", por Víctor Jara
• Versión cantada de "Vientos del Pueblo", por Los Lobos
• Versión de "Bella Ciao" difundida polo Collettivo Baruda
• Versións de "Bella Ciao" en nove idiomas