Angkor Wat

Angkor Wat (en lingua khmer អង្គរវត្ត ou Ângkôr Vôtt, traducido como Cidade templo ou Cidade de templos) é un templo khmer, situado no sitio arqueolóxico de Angkor, en Camboxa, preto da cidade de Siem Reap. Trátase do templo máis grande e mellor conservado dos que integran o complexo de Angkor. Está considerado como a maior estrutura relixiosa xamais construída, e un dos tesouros arqueolóxicos máis importantes do mundo. Consonte o Libro Guinness dos Récords é o meirande sitio relixioso do mundo. É o lugar do país máis visitado polos turistas anualmente, cuns 800 000 visitantes por ano. Foi fundado orixinalmente como templo hindú para o Imperio Khmer, mais gradualmente transformado nun templo budista cara ao final do século XII.

Angkor Wat

(km) អង្គរវត្ត
Tipo	xacemento arqueolóxico
Obra	Illusion of Time
Parte de	Angkor Angkor
Localización
División administrativa	Provincia de Siem Reap, Camboxa
13°24′45″N 103°52′00″L
Características
Altitude	65 m
Historia
Data de creación ou fundación	século XII
Creador	Suryavarman II

Situado a 5,5 km ao norte da actual Siem Reap, na provincia homónima de Camboxa, Angkor Wat forma parte do complexo de templos construídos na zona de Angkor, a antiga capital do Imperio Khmer durante a súa época de esplendor, entre os séculos IX e XV. Angkor abrangue unha extensión en torno a 200 km², aínda que recentes investigación falan dunha posible extensión de 3 000 km² e unha poboación de ata medio millón de habitantes. O templo ten a forma dun rectángulo, cunha lonxitude aproximada de 1,5 km de oeste a leste e 1,3 km de norte a sur. No interior do foso que circunda completamente o muro perimetral de 3,6 km hai tres galerías rectangulares, construídas unha sobre outra. No centro do templo levántanse cinco torres. Angkor Wat contén dúas principais características da arquitectura camboxana: o templo outeiro que se ergue no interior dun foxo e que simboliza o Meru (a montaña dos deuses na relixión hindú, de feito o templo está consagrado a Vishnu), e os sucesivos templos de galería.

Dende a súa construción a principios do século XII e ata o traslado da sede real ao próximo Bayon, a finais do mesmo século, Angkor Wat foi o centro político e relixioso do imperio. O recinto —entre cuxos muros calculouse que vivían 20 000 persoas—, cumpría as funcións de templo principal, e albergaba ademais o palacio real. Outras hipóteses apuntan a que tamén serviu de mausoleo, un lugar onde o rei podería ser venerado despois da morte, xa que a entrada principal está situada no oeste, como nos templos funerarios hindús.

O templo consta de tres recintos rectangulares concéntricos de altura crecente, rodeados por un lago perimetral de 3,6 km de lonxitude e dunha anchura de 200 m. No recinto interior érguense cinco torres en forma de loto, acadando a torre central unha altura de 42 m sobre o santuario, e 65 m sobre o nivel do chan.

Angkor Wat converteuse nun símbolo de Camboxa, ata o punto de figurar na bandeira do país. O 14 de decembro de 1992 foi declarado pola Unesco Patrimonio da Humanidade.

Nome

O nome moderno, Angkor Wat, significa «Cidade do templo» ou «Cidade de templos» en lingua khmer. A palabra Angkor vén do camboxano នគរ Nokor, e esta á súa vez da voz sánscrita Nagara (नगर), que significa «capital». Por outra banda, a palabra Wat é de orixe khmer e tradúcese como «templo» ou «terra de templos», derivada da palabra pali vatta (वत्त). O nome de Angkor Wat é en todo caso posterior á súa creación, pois orixinalmente recibiu o nome de Preah Pisnulok (Vara Vishnuloka en sánscrito); nome póstumo do seu fundador Suryavarman II.

Historia

Baixorrelevo do rei Suryavarman II en Angkor Wat.

Angkor Wat é o máximo expoñente da arquitectura do Imperio Khmer, cuxos primeiros templos se remontan ao século VI. O xigantesco monte-templo foi feito construír polo monarca Suryavarman II, quen reinou dende o ano 1113 ata o 1150. Suryavarman II alcanzou o poder logo de asasinar o daquela rei Dharanindravarman, saltando sobre el mentres o monarca paseaba no seu elefante, polo que algúns historiadores opinan que as colosais dimensións deste templo están motivadas en parte polo desexo de contrarrestar a aparente ilexitimidade do seu reinado.

Segundo conta a lenda, o rei quixo situar o templo nun lugar do agrado dos deuses, polo cal soltou un boi na chaira e decidiu construír o templo no lugar onde se deitase. Sexa certa a lenda ou non, Suryavarman II estableceu o templo xunto á antiga cidade de Yashodharapura (que en sánscrito significa «cidade sagrada»), situada a escasos quilómetros da actual cidade de Siem Reap, e ao igual que os seus predecesores, dispuxo o palacio dentro do recinto amurallado do complexo. Os traballos no templo interrompéronse á morte do rei e non foron continuados, polo que a construción do complexo durou unicamente 37 anos.

En 1177 Angkor foi saqueada polos cham, un pobo localizado no actual Vietnam e inimigo tradicional dos khmer. Poucos anos despois, coa chegada do rei Jayavarman VII expulsouse os invasores e ampliáronse as fronteiras do imperio. Este importante rei, cuxo reinado se estendeu desde o 1181 ata o 1220, abandonou o hinduísmo e converteuse ao budismo da rama Mahāyāna, establecendo a nova capital no próximo Angkor Thom, con Bayon como novo templo.

A finais do século XIII, o rei Jayavarman VIII retornou ás crenzas hinduístas, destruíndo parte do legado de Jayavarman VII e mellorando algúns templos hinduístas, incluído Angkor Wat. A Jayavarman VIII sucedeulle Srindravarman en 1295: este novo rei, que nos anos anteriores fora ordenado monxe budista en Sri Lanka, cambiou novamente a relixión do imperio cara ao budismo, aínda que adoptando esta vez as crenzas da rama Theravāda. Entre os séculos XIV e XV, o Imperio Khmer viu chegar dende Sri Lanka os primeiros monxes budistas Theravadas, que transformarían os templos para a nova relixión. Foi nese tempo cando o templo de Angkor Wat se remodelou para adaptarse ao culto budista Theravāda, feitos que sucederon pouco antes do abandono final de Angkor.

Os monxes de Angkor Wat foron os únicos que permaneceron durante os séculos do abandono.

A pesar da decadencia do imperio e o abandono dos templos durante os séculos seguintes, os monxes budistas permaneceron en Angkor Wat ata que os franceses o redescubriron. Nas galerías do Preah Poan —unha galería cruciforme que serve de entrada ao terceiro recinto do templo— encontráronse estatuas de Buda de madeira, pedra e metal. Algunhas destas esculturas están datadas entre os séculos XVI e XVIII, o que confirma que o templo de Angkor, ao contrario que outros da zona, nunca foi abandonado. Tamén a aparición de inscricións en linguas como a birmana ou a xaponesa permiten inferir a repercusión que tivo o templo fora das fronteiras camboxanas.

Non se coñecen con certeza as razóns polas que Angkor foi abandonada: unha das máis probables foi a decadencia do Imperio Khmer, principalmente a causa das incursións mongois (1283) e siamesas (entre 1369 e 1431), que evidenciaron a excesiva proximidade da capital respecto aos invasores, polo que os gobernantes puideron determinar a busca dun sitio máis seguro ao sur do lago Tonlé Sap, nas zonas próximas ás actuais cidades de Nom Pen e Udong. Ademais, a proximidade destas novas localizacións ao delta e ao Mar da China Meridional dotábaos dunha mellor situación estratéxica para o comercio e o intercambio marítimo, tan importante nunha rexión onde o transporte por terra practicamente se interrompía na época de choivas. Arguméntase tamén a posibilidade de epidemias ou fames (motivadas quizais pola pequena Idade do xeo experimentada na Idade Media), que obrigaran á monarquía a mover o seu trono cara ao sur. En calquera caso, Angkor foi abandonada no ano 1432, e a nova capital estableceuse en Lovek, cerca da actual Phnom Penh.

Non obstante, Angkor foi novamente habitada na segunda metade do século XVI: no ano 1550, o rei Ang Chan (1516–1566) trasladouse a Angkor Thom, aínda que mantivo a capital en Lovek, e uns anos despois, en 1576, o rei Satha trasladou de novo a corte a Angkor. Como consecuencia diso realizáronse diversas tarefas de restauración en Angkor Wat, das que queda constancia nunha inscrición do ano 1577. Non obstante, esta nova ocupación de Angkor durou pouco, pois en 1863 os siameses conquistaron o feble imperio camboxano, e Angkor foi abandonada definitivamente.

Descubrimento en occidente

Fotografía de Angkor, tomada en 1866 por Emile Gsell.

Logo do seu abandono a finais do século XVI, Angkor foi sepultada pola selva, coa única excepción do templo de Angkor Wat, que permaneceu habitado por monxes budistas.

Aínda persiste a lenda de que Angkor Wat caeu no esquecemento ata que foi redescuberto a finais do século XIX polo naturalista francés Henri Mouhot, quen se topou co templo accidentalmente mentres cazaba bolboretas. Esta historia é un mito, pois Mouhot non foi o primeiro occidental en visitar o templo, e este nunca foi completamente abandonado, permanecendo na memoria colectiva do pobo khmer e mesmo transcendendo as fronteiras do seu imperio. A primeira visita documentada dun occidental a Angkor Wat tivo lugar no ano 1586, e foi realizada polo frade capuchino portugués António da Madalena. As impresións do frade foron recollidas por un funcionario e historiador portugués chamado Diogo do Couto, quen as deixaría por escrito:

“	...unha construción de tal modo extraordinaria que non é posible describila por escrito, especialmente é diferente de calquera outro edificio no mundo. Posúe torres, decoración e todos os refinamentos que o xenio humano pode concibir.	”
— Diogo do Couto

O plano máis antigo conservado de Angkor Wat (século XVII).

Tras esta visita, outros pioneiros europeos, especialmente españois e portugueses, continuaron a visitar as ruínas, aínda que sen obter demasiada repercusión pública. Tamén hai constancia dunha carta de 1668 na que un frade francés de nome Chevreul menciona o lugar. O templo tamén recibiu visitas de oriente: o mapa máis antigo de Angkor Wat está datado entre 1623 e 1636, e é obra dun peregrino xaponés de nome Kenryo Shimano.

En 1857, o misioneiro francés Charles Emile Bouillevaux foi o primeiro en deixar constancia «moderna» da visita dun occidental a Angkor Wat, ao publicar no seu libro Voyage dans l'Indo-Chine 1848–1856, unha breve recensión sobre a visita realizada ao templo no ano 1850. Mais non foi senón ata uns anos despois, en 1860, cando un compatriota seu, o naturalista e explorador Henri Mouhot, conseguiu por fin atraer a atención popular cara a Angkor. Logo dunha viaxe financiada pola Royal Geographical Society e a Zoological Society of London, os debuxos e a apaixonada descrición do templo rexistrados nos cadernos de viaxe deste naturalista foron publicados postumamente en París en 1868, co nome de Voyage dans les royaumes de Siam, de Cambodge et de Laos (Viaxe aos reinos de Siam, Camboxa e Laos). Nas súas observacións, o francés exaltaba a beleza e magnificencia do templo:

“	Un deses templos —rival do de Salomón, e erixido por algún antigo Miguel Anxo—, podería ocupar un honorable lugar entre os nosos edificios máis belos. É maior que calquera dos nosos legados de Grecia e Roma, e presenta un triste contraste co estado de barbarie no que agora se encontra sumida a nación.	”
— Henri Mouhot

No ano 1863, entre a visita de Mouhot e a publicación dos seus cadernos de viaxe, Camboxa converteuse en protectorado francés, e varios grupos de exploradores chegaron a Angkor: un dos primeiros foi o fotógrafo escocés John Thomson, que traballou tamén para a Royal Geographical Society, e que despois de ler as crónicas de Mouhot decidiu visitar Angkor. En 1866 realizou unha serie de cincuenta fotografías, especialmente de Angkor Wat, que se publicaron un ano despois. Estas fotos, xunto co libro de Mouhot, lanzaron definitivamente á fama o templo de Angkor Wat, mentres o número de viaxeiros e exploradores que chegaban a Angkor seguiu en aumento.

Restauración

Vista aérea do complexo en 2005.

En 1898 fundouse a École Française d'Extrême-Orient co propósito de estudar o patrimonio artístico da Indochina baixo dominio francés. En 1907 Siam (actual Tailandia) cedeu varios territorios a Camboxa, entre os que se encontra a zona de Angkor. A raíz deste feito a conservación dos monumentos pasou a ser responsabilidade da École, que tan só un ano despois iniciou os labores de conservación. A tarefa foille encomendada a un militar e administrativo francés chamado Jean Commaille, quen entre 1908 e 1910 decidiu concentrar os esforzos en Angkor Wat. Logo do asasinato de Commaille en 1916, sucedeulle no posto o arquitecto Henri Marchal, xa un verdadeiro técnico, que levou a Angkor o método da anastilose, aprendido dos neerlandeses durante unha viaxe a Xava nos anos 30. Marchal foi sucedido por Maurice Glaize en 1937 e por outros máis tarde, ata que os traballos de restauración da École foron interrompidos nos anos 70 pola devastadora revolución dos Khmer vermellos.

En 1993, un ano despois da declaración de Angkor como Patrimonio da humanidade, e a raíz dunha conferencia intergobernamental en Toquio, estableceuse un Comité de Coordinación Internacional para restaurar e preservar o patrimonio de Angkor, presidido por xaponeses e franceses. Paralelamente, o goberno camboxano creou a APSARA (Autoridade para a xestión e protección de Angkor e a rexión de Siem Reap) co obxectivo de obter o status permanente de Patrimonio da humanidade por parte da UNESCO; un status que se conseguiu no ano 1995.

Diversos equipos de varios países teñen participado, ou participan aínda, nos labores de restauración no templo: un equipo alemán encargouse de restaurar os relevos de apsaras; un equipo italiano encargouse do lago, e varios equipos xaponeses teñen realizado distintas intervencións, destacando as restauracións da esquina norte do muro oeste (iniciada en 1995) e da biblioteca norte.

Do mesmo xeito que noutros templos de Angkor, a maioría dos labores de restauración lévanse a cabo mediante o método da «reintegración» ou anastilose; un proceso de reconstrución consistente en recolocar as pezas orixinais derruídas, ou nalgúns casos mesmo en elaborar de novo as pezas faltantes —sempre e cando exista información suficiente para facelo fielmente—. Outra técnica empregada consiste en desmontar peza por peza o monumento para proceder á súa limpeza e/ou a súa consolidación, para posteriormente restituílo ao seu estado orixinal.

Unha das bibliotecas. A pesar do seu nome, non hai certeza sobre a función orixinal destes edificios.

Mais os labores de restauración non sempre foron os máis axeitados: entre 1986 e 1992 o Servizo Arqueolóxico da India mantivo un proxecto para retirar toda a vexetación, musgo e liques achados nas pedras. Nesta limpeza o equipo indio empregou algúns produtos químicos daniños a medio prazo para a pedra, o que lles valeu críticas de varios arqueólogos occidentais. Nos anos seguintes, o equipo alemán encargado das apsarás encontrou mostras desta deterioración nalgúns dos baixorrelevos.

Recentemente alertouse sobre a presenza dunha bacteria que podería estar acelerando a degradación da superficie das pedras, e cuxa proliferación podería deberse á ausencia duns minúsculos liques eliminados durante os labores de limpeza e restauración. Estas películas microbianas foron encontradas amais de en Angkor Wat en Preah Khan, en Bayon, e noutros templos de Angkor. A deshidratación e a resistencia á radiación das cianobacterias filamentosas poden producir ácidos orgánicos que degradan a pedra. Un fungo filamentoso negro foi encontrado en mostras internas e externas de Preah Khan, mentres que a alga Trentepohlia foi encontrada só en mostras tomadas na pedra rosada exterior de Preah Khan.

Tampouco as primeiras intervencións francesas no templo estiveron exentas de críticas: varias das actuacións máis antigas, efectuadas sobre monumentos cuxa integridade estrutural estaba ameazada, resolvéronse de xeito apresurado e sen os medios axeitados. Como resultado, hoxe en día poden verse piares reforzados con abrazadeiras metálicas oxidadas, emplastos de formigón reenchendo ou mesmo rodeando piares danados, ou barras de aceiro embutidas na pedra; unhas intervencións procedentes da época de Henri Marchal, e xeralmente desculpadas como un «mal menor». Non obstante, unha das intervencións francesas máis criticadas foi a reconstrución dun antigo artesoado de madeira empregando formigón en lugar do material orixinal, unha obra realizada na galería sur do templo en tempos máis recentes. Ao parecer, o teito de madeira orixinal desapareceu na década de 1970, empregado polas guerrillas dos Khmer vermellos para facer lume. Non foron estes os únicos danos contemporáneos que sufriu o templo: tamén un proxectil perdido estadounidense destruíu accidentalmente un dos pavillóns. Non obstante, os maiores danos proceden da pillaxe e o contrabando de antigüidades que padeceu o templo nas últimas décadas, especialmente durante a década de 1990. Afortunadamente, a concienciación popular e a crecente vixilancia, tanto por parte gobernamental como pola UNESCO, parecen estar mellorando ostensiblemente a situación.

Arquitectura

Maqueta do templo central.

Dende un punto de vista estilístico, o templo está encadrado dentro do chamado «estilo angkoriano», que é a etapa artística máis madura e refinada na evolución da arquitectura khmer, así como a última de influencia hinduísta.

Os templos khmeres non se concibían como lugares para a reunión dos fieis, senón que servían de morada para os deuses, polo que tan só a elite relixiosa e política do país tiña acceso aos recintos centrais. Angkor Wat presenta amais a particularidade de ser un templo cuxa finalidade última era a de servir de tumba para o rei. Esta formulación dos templos khmeres provoca que as súas zonas máis sagradas carezan de grandes entradas ou espazos cerimoniais, e que pola contra se centre a atención na percepción exterior do templo. Tanto os socalcos como as torres de Angkor Wat están deseñadas para ser percibidas harmoniosamente dende o exterior, e as súas alturas e modulación teñen en conta os efectos da perspectiva. Nos prasat empréganse estratexias como a de reducir paulatinamente a altura dos sucesivos socalcos ou o tamaño dos detalles na torre a medida que a construción se eleva: isto produce no observador a sensación de encontrarse ante unha construción máis alta do que realmente é. Tamén a relación entre a distancia e a altura das torres de Angkor Wat está calculada para presentar unha escenificación homoxénea dende a entrada do templo, sen que os elementos máis próximos cheguen a ocultar os máis afastados.

Angkor Wat materializa o esquema «clásico» do templo-monte khmer da etapa angkoriana, consistente nun prasat (templo piramidal) central, rodeado de varios patios concéntricos de altura descendente e forma cuadrangular (pois o cadrado simbolizaba a perfección), e rematados nas súas esquinas con novos templos menores. Completan o conxunto dúas bibliotecas exentas en simetría co eixo central, sendo todo iso finalmente circunvalado por un novo muro e un lago. Esta configuración recrea un microcosmos do universo hindú: o seu gran lago perimetral evoca os océanos, mentres que os distintos recintos concéntricos simbolizan as distintas alturas do monte Meru. Os prasats ou torres piramidais simulan os picos das montañas, sendo o prasat central o propio monte Meru, e os demais as montañas que o circundan. O propio percorrido, coas súas sucesivas subidas a través de empinadísimas escaleiras, representa a ascensión ao monte.

A construción, de 1 500 × 1 300 m de lado, ocupa unha extensión rectangular de aproximadamente 200 hectáreas, incluíndo un lago perimetral de 190 m de ancho. O complexo pode dividirse en dúas zonas diferenciadas: o gran recinto exterior delimitado polo muro perimetral, e a plataforma central sobre a que se elevan o conxunto de tres recintos concéntricos, e que constitúen o «templo» en si.

Características

Recinto exterior

Planta xeral de Angkor Wat.

O recinto exterior, rodeado polo lago, ten unhas dimensións de 1 025 × 800 m, ocupando 82 hectáreas. O perímetro do lago, que ten unha lonxitude total de 5,5 km, está feito con varias ringleiras de pedra postas en bancada. Dúas pasarelas de 12 m de ancho e adornadas cunha balaustrada coa típica forma de Naga (serpe mítica con aspecto de cobra e 5 ou 7 cabezas), cruzan o lago ao leste e ao oeste, permitindo a entrada e a saída ao templo.

O recinto está pechado por un muro de laterita de 5 m de altura sobre o que se asenta un pórtico de 235 m de lonxitude que posúe un corredor con columnas na súa parte exterior. No pórtico destacan tres torres marcando senllas entradas: a principal consiste nunha gopura ou pavillón de entrada, precedida por un pequeno soportal, flanqueada por dúas entradas menores, habilitadas ao parecer para permitir o paso dos elefantes e as carruaxes.

Quizais por ser un templo funerario para o rei, ou quizais por estar adicado ao deus Vishnu (asociado ao cuadrante oeste do universo), Angkor Wat, ao contrario que o resto de templos, oriéntase cara ao oeste. Por este motivo, a dirección das historias narradas nos relevos do templo han de lerse no sentido contrario ás agullas do reloxo.

Dende a entrada oeste ata os tres recintos concéntricos do templo central desenvólvese un camiño elevado de 10 m de ancho e 352 m de lonxitude, tamén flanqueado con nagas. Cada 50 m a balaustrada interrómpese con dúas escaleiras simétricas que permiten descender o metro e medio que separa o camiño do chan. No amplo terreo deste primeiro recinto situábase o palacio real e aloxábase a poboación permanente do templo, mais debido ao perecedoiro das estruturas nas que habitaban, hoxe en día case non quedan vestixios, á parte dos edificios de pedra exentos que cumprían a función de bibliotecas, situados tamén de xeito simétrico ao camiño central. Os dous grandes lagos rectangulares de aproximadamente 50 m de anchura que aparecen ao final deste percorrido central foron construídos con data posterior ao templo orixinal. Actualmente o terreo alberga amais un pequeno asentamento de monxes budistas e outro pequeno poboado no lado oposto do templo, todos eles de construción moito máis recente e sen interese arquitectónico.

O camiño desemboca nun socalco de planta cruciforme con dous niveis, e este á súa vez conduce á gran plataforma de 258 × 332 m sobre a que se asenta o templo central.

Templo central

Templo central ou Bakan.

O núcleo de Angkor Wat, ou o templo principal, denomínase Bakan. Este templo sufriu unha transformación a finais do século XVI para acomodarse aos requisitos das estupas budistas. O templo apóiase sobre unha gran plataforma, e está dividido en tres recintos de altura crecente, delimitados por corredores columnados e con pavillóns nos extremos: o terceiro recinto, ou recinto exterior, carece de torres, e os seus relevos están adicados ao rei construtor do templo, Suryavarman II. Os recintos segundo e terceiro si posúen torres sobre os seus pavillóns. O recinto segundo carece de baixorrelevos, mentres que os relevos do primeiro están adicados ao deus Vishnu.

Aínda que os recintos son concéntricos, non son totalmente simétricos: entrando polo leste existe máis espazo entre o segundo e o terceiro recinto (o máis exterior). Neste lado abríronse tres entradas en lugar da única entrada practicada no resto de orientacións. Tres galerías comunican o terceiro recinto co segundo, continuando cada unha das tres entradas do lado leste. Unha galería conecta perpendicularmente as tres galerías polo seu punto medio, creando unha estrutura cruciforme denominada Preah Poan. Entre as galerías de Preah Poan aparecen catro foxos que orixinalmente estaban inundados e que eran empregados con fins rituais. Nos séculos posteriores, esta zona do templo adquiriu especial relevancia, ao servir como lugar de almacenamento para multitude de estatuas de Buda, recibindo o nome de «galería dos mil budas». A gran maioría destas estatuas foron saqueadas, ou retiradas por motivos de seguridade a principios da década de 1970. Ao norte e sur do Preah Poan aparecen dúas novas bibliotecas exentas.

Escaleiras de acceso ao primeiro recinto.

Accédese ao segundo recinto subindo unhas empinadas escaleiras, que segundo a iconografía hindú simbolizan o ascenso á montaña dos deuses. No segundo recinto, de 115 × 100 m, tamén aparecen dúas novas bibliotecas máis pequenas. Este segundo recinto ou nivel xa non era accesible para o pobo, polo que a súa arquitectura cambia: os muros exteriores son cegos, e a galería só se abre ao interior mediante fiestras atravesadas por columnas de complexo relevo. Dentro do segundo recinto aparece a plataforma do recinto central, elevada entre 11 e 13 metros segundo as distintas fontes, e á que se accede mediante empinadísimas escaleiras con pendentes en torno aos 70°, salvo no lado oeste, seguindo a dirección principal, onde a pendente é de 50°.

O primeiro recinto, accesible só para o rei e o sumo sacerdote, é un cadrado de 60 metros de lado que contén, dispostos en quincuncio, os cinco prasat ou templos piramidais que representan os picos do monte Meru. Os cinco templetes están conectados entre si mediante novos corredores que xeran catro patios, similares aos do Preah Poan. O prasat central é maior que os demais, e na súa base alberga un amplo nicho de 4,6 m de lado onde se aloxaba unha estatua de Vishnu. O nicho dispuña orixinalmente de aperturas aos catro puntos cardinais, mais logo da reconversión ao culto budista, trasladouse a estatua e cegáronse as portas para esculpir nelas imaxes de Buda.

En 1908 abriuse unha das catro entradas do prasat central, e en 1934 descubriuse un foxo de 25 m de profundidade baixo o lugar onde debía ter descansado a estatua de Vishnu. O foxo gardaba unicamente dúas follas de ouro e catro máis pequenas xunto con dous zafiros brancos, polo que se cre que o tesouro foi saqueado con anterioridade.

Decoración

Devas esculpidas nunha das bibliotecas.

A maior parte das paredes do templo están decoradas con frisos en baixorrelevos de gran tamaño e moi boa factura.

Os baixorrelevos do recinto exterior, que adornan o corredor columnado perimétrico (ou quizais, mellor dito, para cuxo visionamento se habilitou o corredor perimétrico), teñen dous metros de altura e ocupan unha extensión total de máis de 1 000 m². A parte nordés do recinto exterior quedou sen esculpir á morte de Suryavarman II, sendo finalizada no século XVI con baixorrelevos de inferior calidade artística. Coa excepción do muro sur, adicado ao rei, os relevos narran historias dos libros épicos hindús Ramayana e Mahabharata, e polo menos dende o século XVI estiveron policromados, e mesmo puideron recibir algún tipo de verniz protector. Actualmente só se aprecian restos parciais de cor en zonas puntuais: coñécese a existencia de canto menos tres cores: vermella, negra e dourada.

Entre os motivos esculpidos destaca a abundancia de figuras femininas: algunhas fontes falan de devatas, ou deusas femininas hindús, das que se contabilizan 1 500 en todo o templo, e outras de apsaras ou bailarinas celestiais, contabilizándose unhas 2 000.

Practicamente toda a superficie do templo está ornamentada: nas zonas onde non aparecen baixorrelevos escúlpense formas e adornos arquitectónicos e xeométricos de gran complexidade, e do mesmo xeito que sucedeu noutros lugares do mundo, a talladura en pedra importou parte do seu repertorio formal dos materiais tradicionais: é común observar como nos tellados das galerías a pedra se esculpe imitando tellas cerámicas, e tamén as portas e fiestras de pedra imitaban as formas xeradas polos seus equivalentes en madeira. No repertorio formal do templo aparecen tamén motivos florais, limitados a decorar esquinas.

Baixorrelevos exteriores

Galería dun dos frisos exteriores.

Ravana loitando na batalla de Lanka.

Os baixorrelevos do recinto exterior divídense en oito enormes escenas principais (dúas escenas por muro) e varias escenas menores, situadas nos pavillóns das esquinas. Recorridas dende a entrada principal e en sentido antihorario, as escenas principais denomínanse:

• Batalla de Kurukshetra.

Este friso de 49 m describe unha pasaxe do libro Mahabharata, na que se narra a terrible batalla final de Kurukshetra entre os clans rivais Pandavas e Kauravas. O exército Kaurava avanza dende a esquerda e o Pandava pola dereita, e a medida que se encontran no centro empézase a desenvolver a batalla.

• Procesión histórica.

Friso de 94 m que mostra un desfile do rei construtor do templo, Suryavarman II, xunto coas súas tropas. Crese que este relevo foi esculpido pouco despois da súa morte.

• Ceos e infernos.

Nos seus 64 m, mostra a escena do xuízo de Yama, o deus da morte hindú, separando os merecedores do ceo e do inferno, así como escenas dos 37 ceos e os 32 infernos da relixión hindú.

• Batido do océano de leite.

Un friso de 49 m que representa a exótica pasaxe do samudra manthana; unha escena do Bhagavata-Purana na que os deuses e os asuras se unen para bater o mítico «océano de leite» (kshirodadhi), empregando para iso unha montaña e a Vasuki, a raíña das nagas, como corda para facela xirar. O relevo mostra como unha vez que, logo de bater o océano durante milleiros de anos, aparece unha copa chea de amrita ou néctar da inmortalidade, os deuses e os asuras comezan a pelexar por ela.

• Vitoria de Vishnu sobre os asuras.

Mostra a Vishnu loitando contra un exército de asuras. É un relevo máis tardío e de inferior calidade artística.

• Vitoria de Krishna sobre o asura Bana.

Escena de 66 m, e tamén de inferior calidade, que mostra a batalla de Krishna e un asura de mil brazos chamado Bana, ao que Krishna corta todos menos dous.

• Batalla de devas e asuras.

Friso de 94 metros onde figuran case todos os deuses do panteón hindú loitando contra un exército de asuras nunha batalla sen determinar.

• Batalla de Lanka.

Mostra o clímax do libro Ramayana, no que o deus Rama (encarnación de Vishnu), axudado por un exército de monos, derrota o demo Ravana e rescata a súa esposa Sita.

Construción

Caixeado labrado en pedra no templo de Phimeanakas.

Aínda que o muro exterior foi construído con laterita, e algunhas fontes falan tamén de usos esporádicos de limonita, o templo está edificado case na súa totalidade en arenito. Os bloques, que chegaban a pesar catro toneladas, eran transportados por canles dende unha canteira situada a 40 km ao nordeste do templo. Calcúlase que o volume de pedra empregado (5 millóns de toneladas) é equivalente ao empregado para a construción da pirámide de Quefrén, en Giza, o que tivo que requirir milleiros de traballadores. Un enxeñeiro contemporáneo estimou que a construción de Angkor Wat na actualidade requiriría 300 anos, mentres que o templo real foi construído en menos de 40.

As pezas de arenito eran coidadosamente labradas para encaixar perfectamente, xa que na maior parte da construción non se empregou ningún tipo de argamasa, empregándose en ocasións mesmo sistemas de agargalado do tipo caixa e espiga para mellorar a cohesión entre as pezas. Nos puntos onde se fixo uso de pastas de unión puideron terse empregado resinas. Os khmeres coñecían as argamasas, que confeccionaban cunha mestura de cal, azucre de palma, e zume de lianas; unha técnica herdada de séculos anteriores, cando empregaban ladrillos para construír os seus templos. Non obstante as argamasas caeron en desuso a partir do século X, e apenas se empregaron en Angkor Wat.

Empregouse laterita nos cimentos, plataformas e nos muros exteriores de cerramento. Estas pedras cortábanse en tamaños que oscilaban entre os 30 × 40 × 60 cm e os 40 × 50 × 80 cm, se ben encontráronse pezas de ata 2 m de lonxitude. Posto que o acabado da laterita é excesivamente basto, os ocos practicados nos muros deste material rematábanse con arenito. Moitos arqueólogos están convencidos de que os paramentos de laterita que hoxe están ao descuberto deberon estar guarnecidos con estuco, e probablemente tamén pintados.

Tamén se documentou o emprego de madeira nalgúns teitos do templo, así como tellas cerámicas e de chumbo.

Como norma habitual, os baixorrelevos que decoran as paredes do templo non se engadían con posterioridade, senón que se esculpían in situ directamente sobre a rocha do templo, como testemuña o templo inacabado de Ta Keo, onde se aprecia a volumetría xa rematada das torres, aínda que nunca chegaron a ser esculpidas.

Cuberta en falsa bóveda na zona de Angkor.

A morfoloxía dos templos khmeres está indubidablemente condicionada polo seu descoñecemento da técnica do arco. Como consecuencia desta desvantaxe, o khmeres non puideron construír espazos interiores suficientemente amplos, e a súa arquitectura componse de espazos exteriores e galerías. Tanto as bóvedas como as cúpulas, con forma de flor de loto, construíanse mediante o sistema de falsa bóveda, aproximando lixeiramente, usando chanzos, as sucesivas ringleiras dos muros, ata conseguir un falso arco, mais con doelas horizontais. As galerías máis estreitas, debido ao seu reducido tamaño, non precisaban de contrafortes. Debido tamén á súa pequena dimensión, nestes corredores era habitual esculpir as pedras con forma curva para conseguir o efecto de bóveda. Non ocorría así nas galerías máis grandes, que deixaban as pezas con forma prismática. Estas galerías de maior dimensión evitaban o emprego de contrafortes dispoñendo corredores paralelos máis baixos, teitados cunha media bóveda que conseguía un efecto similar aos sistemas de arcobotantes e contrafortes das igrexas pétreas occidentais. No caso das cúpulas, moi verticais, é o propio peso das mesmas o que consegue evitar o emprego de contrafortes, ao verticalizar a suma de tensións directamente cara ao chan.

Segundo investigacións modernas, o gran lago perimétrico cumpría tamén unha función estrutural: o clima monzónico da zona, cunha marcada época de choivas e unha época seca, xeraba grandes movementos no solo, que a medida que avanzaba a estación seca ía contraéndose pola perda de auga. Estes movementos anuais terminaban por arruinar os alicerces dos templos, provocando afundimentos e colapsos nas estruturas. A presenza dun gran lago, que nunca chega a secar na estación seca, permite que o solo do templo permaneza estable durante todo o ano, evitando así os problemas coa cimentación.

Turismo

Vista do templo central dende o interior do recinto exterior.

Despois da relativa normalización da situación política de Camboxa na década de 1990, Angkor e o seu templo principal, Angkor Wat, convertéronse nun importante destino turístico: En 1993 recibiu tan só 7 650 visitantes, mentres que en 2004 aproximadamente 561 000 turistas estranxeiros visitaron a provincia de Siem Reap, aproximadamente o 50% de todos os turistas que visitaron Camboxa. Ao ano seguinte chegaron 677 000, cerca dun millón de turistas en 2008, e máis de dous millóns en 2012 e 2013. O sitio está xestionado polo grupo privado Sokimex dende 1990, que o alugou ao Goberno Camboxano. O turismo tamén proporcionou algúns fondos adicionais para o seu mantemento: a partir do ano 2000 aproximadamente o 28% dos ingresos da venda de entradas foi destinado para este fin, se ben a maior parte dos traballos realizados lévase a cabo por equipos patrocinados por gobernos estranxeiros e non polas autoridades camboxanas.

Se ben a afluencia de turistas ten causado relativamente poucos danos, con excepción dalgunhas pintadas, para evitar o desgaste producido pola masiva afluencia de turistas, e tamén con obxecto de previr o vandalismo, a comezos do século XXI comezouse a protexer e a acondicionar algunhas zonas do templo especialmente delicadas con cordas e escaleiras de madeira para protexer os baixorrelevos e algunhas plantas. Entre as iniciativas que permiten diminuír a presión de visitantes no templo estanse a barallar opcións como establecer distintos percorridos alternativos, ou iluminar o templo con luz artificial para poder prolongar o horario de visita despois da posta do sol.

A causa do incremento na afluencia de turistas a Angkor Wat durante as últimas décadas, a UNESCO e o seu Comité Internacional para a Defensa e o Desenvolvemento do Lugar Histórico de Angkor (ICC), xunto con representantes do Goberno Real e do APSARA, organizaron seminarios para debater o concepto de «turismo cultural». Co obxectivo de evitar o turismo comercial masivo, os seminarios fixeron énfase na importancia de prover os visitantes de aloxamento e servizos de alta calidade para que o goberno camboxano se puidese beneficiar economicamente, sen deixar de lado a presenza da cultura do país. En 2001, todo isto deu como resultado o concepto da "Cidade Turística de Angkor", que habería de ser desenvolvida seguindo as características da arquitectura tradicional khmer, debería contar con instalacións de lecer e turísticas, así como hoteis de luxo nos que se puidesen aloxar grandes cantidades de turistas. No Foro de Turismo ASEAN de 2012, chegouse a un acordo para declarar Borobudur e Angkor Wat como lugares irmandados, e as súas respectivas provincias como provincias irmás. Dúas aeroliñas indonesias están a considerar inaugurar un voo directo dende Yogyakarta (Indonesia) a Siem Reap.

Aínda que o 28% dos ingresos por turismo reverten en labores de conservación e restauración, aínda a maior parte dos traballos de mantemento son financiados con fondos estranxeiros.

Angkor Wat no cine

O templo de Angkor Wat tamén ten servido de escenario para varios filmes, o primeiro deles foi o filme dirixido por Richard Brooks e protagonizado por Peter O'Toole Lord Jim, estreado en 1965. Entre os filmes e series posteriores rodados en Angkor Wat destacan: Lara Croft: Tomb Raider (2001), In the mood for love (2000), o francés Deux frères (2004), ou a serie coreana Iris 2 (2013).

Galería

• 
  Vista dunha esquina exterior á tardiña.
• 
  Unha das entradas dunha esquina fóra da estrutura.
• 
  Detalle dunha das torres.
• 
  Corredor.
• 
  Leóns gardiáns khmer.
• 
  Unha das paredes.

Véxase tamén

Bibliografía

• Albanese, Marilia (2006). White Star Publishers, ed. The treasures of Angkor (en inglés). Vercelli. pp. 287. ISBN 88-544-0117-X. 
• Behnke, Alison (2008). Twenty-First Century Books, ed. Angkor Wat (Unearthing Ancient Worlds) (en inglés). Minneapolis. p. 80. ISBN 978-0822575856. 
• Briggs, Lawrence Robert (1951 (reimpresión de 1999)). White Lotus, ed. The Ancient Khmer Empire (en inglés). ISBN 974-8434-93-1. 
• Dumarçay, Jacques; Royère, Pascal (2001). Cambodian architecture: eighth to thirteenth centuries (en inglés). 12 (parte 3). Brill. p. 149. ISBN 9789004113466. 
• Forbes, Andrew; Henley, David (2011). Cognoscenti Books, ed. Angkor, Eighth Wonder of the World (en inglés). Chiang Mai. ASIN B0085RYW0O. 
• Freeman, Michael (2003). River Books, ed. Ancient Angkor (en inglés). Bangkok. p. 240. ISBN 974 8225 27 5. 
• Higham, Charles (2001). The Civilization of Angkor (en inglés). Phoenix. ISBN 1-84212-584-2. 
• Higham, Charles (2003). Art Media Resources, ed. Early Cultures of Mainland Southeast Asia (en inglés). ISBN 1-58886-028-0. 
• Thoraxy, Hing. Achievement of "APSARA": Problems and Resolutions in the Management of the Angkor Area (en inglés). 
• Jessup, Helen Ibbitson; Brukoff, Barry (2011). River Books, ed. Temples of Cambodia - The Heart of Angkor (Hardback) (en inglés). Bangkok. ISBN 978-616-7339-10-8. 
• Petrotchenko, Michel (2011). Amarin Printing and Publishing, ed. Focusing on the Angkor Temples: The Guidebook (en inglés) (2ª ed.). p. 383. ISBN 978 616 305 096 0. 
• Ray, Nick (2002). Lonely Planet guide to Cambodia (en inglés) (4ª ed.). ISBN 1-74059-111-9. 

Outros artigos

• Angkor
• Bandeira de Camboxa

Ligazóns externas

• "Angkor" (en inglés). UNESCO. Consultado o 4 de xullo de 2015. 
• "Angkor Wat - 7th Wonder of the World" (en inglés). tourismcambodia.com. Consultado o 18 de xuño de 2015. 
• Poncar, Jaroslav. "Gallery Angkor" (en inglés). Jaroslav Poncar Photographer. Arquivado dende o orixinal o 17 de xuño de 2015. Consultado o 4 de xullo de 2015. 
• "Angkor" (en inglés). CyArk. Consultado o 4 de xullo de 2015.