Leictreon

Leictreon
Rangú	charged lepton (en) agus cáithníní bunúsacha
idirghníomhaíochtaí	idirghníomhú lag, idirghníomhú leictreamaighnéadach agus imtharraingt
Frithcháithnín	posatrón
Fionnachtain	1897
Lucht leictreach	−1
Móimint mhaighnéadach	1.0011596521806
Guairne	0.5
Paireacht	1
Forshiméadracht	selectron (en)
Eapainm	ómra
Uimhir Monte Carlo	11

Sa bhfisic, is cáithnín fo-adamhach é an leictreon (Gréigis: ἤλεκτρον ḗlektron "ómra"), a léirítear go coitianta leis an tsiombail e−, a bhfuil lucht leictreach bunúsach diúltach aige.

Níl comhpháirteanna ná fo-struchtúr ar bith ag an leictreon; i bhfocail eile, sainmhínítear go ginearálta é mar bhuncháithnín. I dteoiric na dteaghrán, deirtear gur fo-struchtúr (teaghrán) atá i leictreon. Tá mais aige atá tuairim is 1836 oiread níos lú ná mais an phrótóin. Is ionann móiminteam uilleach (casadh) intreach an leictreoin agus luach leathshlánuimhir in aonaid ħ, rud a chiallaíonn gur feirmíon é. Tugtar posatrón ar a fhrithcháithnín: tá sé comhionann ach amháin i gcás go bhfuil luchtanna aige - lena n-áirítear luchtanna leictreacha - de chomhartha eile. Nuair a imbhuaileann leictreon le posatrón, is féidir an dá cháithnín a dhíothú go hiomlán agus fótóin ghámaradaíochta a tháirgeadh.

Stair

Thug na Gréagaigh ársa faoi deara gur mheall ómra rudaí beaga nuair a chuimil siad le fionnaidh. Mar aon le tintreach, tá an feiniméan seo ar cheann de na heispéiris is luaithe a taifeadadh ag an gcine daonna le leictreachas.^[1] Ina thráchtas 1600 De Magnete, chum an t-eolaí Sasanach William Gilbert an téarma Nua-Laidin electrica, chun tagairt a dhéanamh do na substaintí sin a bhfuil airí cosúil le hairíonna ómra acu a mheallann rudaí beaga tar éis iad a chuimilt.^[2] Díorthaítear leictreach agus leictreachas araon ón Laidin ēlectrum, a tháinig ón bhfocal Gréigise ar ómra, ἤλεκτρον (ēlektron).

Bhí George Johnston Stoney, fisiceoir Éireannach, ar na chéad daoine a d’úsáid an focal ‘leictreon’ ar an gcainníocht bhunúsach luchta a fhaightear sa leictrealú.^[3]

Ba é Robert Millikan, Meiriceánach, an chéad duine a rinne luach an luchta ar an leictreon a thomhas.^[4] D’úsáid sé turgnamh cáiliúil ar a dtugtar an turgnamh ola-bhraonach. Fuair sé amach go bhfuil lucht dar luach −1.6 × 10⁻¹⁹C (nó an luach sin iolraithe faoi shlánuimhir éigin) ar bhraon ola a luchtaítear go leictreastatach. Rinne sé amach gurb in é méid an luchta ar an leictreon.

Foirmiú

Is í teoiric na hOllphléisce an teoiric eolaíoch is mó a nglactar leis chun na céimeanna tosaigh in éabhlóid na Cruinne a mhíniú.^[5] Don chéad milleasoicind den Ollphléasc, bhí na teochtaí os cionn 10 billiún ceilvin agus bhí meánfhuinnimh os cionn milliún leictreonvoltaí ag fótóin. Bhí na fótóin seo fuinniúil a dhóthain le go bhféadfaidís imoibriú lena chéile chun péirí leictreon agus posatrón a dhéanamh. Mar an gcéanna, chuir péirí posatrón-leictreon deireadh le chéile agus d'astaithe siad fótóin fuinniúla:

γ γ ↔ e e⁻

Coinníodh cothromaíocht idir leictreoin, posatrón agus fótóin le linn na céime seo d'éabhlóid na Cruinne. Tar éis 15 soicind a rith, áfach, thit teocht na cruinne faoi bhun na tairsí ina bhféadfadh foirmiú leictreon-positron tarlú. Chuir an chuid is mó de na leictreoin agus na posatrón a tháinig slán as a chéile, ag scaoileadh gámaradaíocht a d'aththéamh go hachomair ar an gcruinne.^[6]

Tagairtí

↑ Shipley, J. T. (1945). Dictionary of Word Origins. The Philosophical Library. p. 133. ISBN 978-0-88029-751-6.
↑ Benjamin, Park (1898). A history of electricity (The intellectual rise in electricity) from antiquity to the days of Benjamin Franklin. New York: J. Wiley, pp. 315, 484–85. ISBN 978-1-313-10605-4.
↑ Alex Keller: The Infancy of Atomic Physics. Hercules in His Cradle, Oxford University 1983. ISBN 0-19-853904-5
↑ GCE Physics^{[nasc briste go buan]} A2 1 (Irish) Sum06.indd
↑ Lurquin, P.F. (2003). The Origins of Life and the Universe. Columbia University Press. p. 2. ISBN 978-0-231-12655-7.
↑ Silk, J. (2000). The Big Bang: The Creation and Evolution of the Universe (3ú heag.). Macmillan. pp. 110–112, 134–137. ISBN 978-0-8050-7256-3.

Naisc sheachtracha

Of the "Electron", or Atom of Electricity Curtha i gcartlann 2005-08-08 ar an Wayback Machine - le G. J. Stoney, Philosophical Magazine, Series 5, Vol 38, l. 418-420, 1894

[1] Shipley, J. T. (1945). Dictionary of Word Origins. The Philosophical Library. p. 133. ISBN 978-0-88029-751-6.

[2] Benjamin, Park (1898). A history of electricity (The intellectual rise in electricity) from antiquity to the days of Benjamin Franklin. New York: J. Wiley, pp. 315, 484–85. ISBN 978-1-313-10605-4.

[3] Alex Keller: The Infancy of Atomic Physics. Hercules in His Cradle, Oxford University 1983. ISBN 0-19-853904-5

[4] GCE Physics^{[nasc briste go buan]} A2 1 (Irish) Sum06.indd

[5] Lurquin, P.F. (2003). The Origins of Life and the Universe. Columbia University Press. p. 2. ISBN 978-0-231-12655-7.

[6] Silk, J. (2000). The Big Bang: The Creation and Evolution of the Universe (3ú heag.). Macmillan. pp. 110–112, 134–137. ISBN 978-0-8050-7256-3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]