Wyt

	wyt
	spektrale koördinaten
weachlingte	n.f.t.
frekwinsje	n.f.t.
	kleurkoördinaten
heksadesimaal	#FFFFFF
RGBª (r, g, b)	(255, 255, 255)
CMYKº (c, m, y, k)	(0, 0, 0, 0)
	ª) normalisearre nei [0-255] (byte); º) normalisearre nei [0-100] (%)

Wyt is de ljochtste kleur en is a-gromatysk, wat sizze wol dat it eins gjin tint hat. Natuerkundich sjoen is wyt eins gjin echte kleur yn 'e gongbere betsjutting fan dat wurd, mei't wite foarwerpen alle weachlingten fan sichtber ljocht wjerkeatse en ferstruie. By additive kleurminging (bgl. op 'e tillefyzjes en kompjûterskermen) wurdt wyt skepen troch de ferminging fan 'e heechste mjitten fan 255 bytes oan read, blau en grien ljocht. By subtraktive kleurminging (bgl. yn 'e druktechnyk) wurdt it lykwols kreëarre troch 0% fan eltse kleur te nimmen. Wyt is it tsjinstelde fan swart; as men wyt mei swart mingt, kriget men griis. Hoewol't wyt feitliks gjin tint hat, wurde der ornaris dochs ferskate tinten wyt ûnderskaat, dat eins tinten fan oare kleuren binne. Men kin dan tinke oan tige ljochte tinten griis, giel, blau, grien en rôze; in oerkoepeljende term foar sokke krekt-net-wyttinten is brutsen wyt. Wyt wurdt assosjearre mei de winter, suverens, de fammesteat, molke, earlikheid, reinheid, it goede en neutraliteit. It is in wichtige kleur yn hast alle religyen fan 'e wrâld. Yn 'e heraldyk is wyt in heraldysk metaal en hat it de namme sulver of argint. Yn sprekwurden seit men: sa wyt as snie, sa wyt as in deade, sa wyt as in doek, sa wyt as in lyk, sa wyt as kalk, sa wyt as kryt, sa wyt as in kalken muorre of sa wyt as sûpe.

Assosjaasjes

Winter

Wyt wurdt sterk assosjearre mei de winter om't snie en iis wyt binne. As men sprekt fan in 'wite Kryst' of in 'wite Peaske', wurdt doeld op in Kryst of Peaske as der snie leit. In 'wyt winterklaad' ferwiist ek nei snie. Ferskate soarten bisten, lykas de harmeling, de sniehin en de poalfoks, krije by 't winter in wite pels of wite fearren, by wize fan kamûflaazje tsjin 'e eftergrûn fan snie. Bisten as de sniehin en de poalhazze kinne dêrtroch better oan predaasje ûntkomme, wylst rôfdieren as de harmeling en de poalfoks krekt makliker harren proaien beslûpe kinne.

Harmelingen binne simmerdeis brún, mar krije by 't winter in wite pels. Inkeld it puntsje fan 'e sturt bliuwt swart.

Fammesteat

Wyt wurdt wrâldwiid sjoen as de kleur fan reinheid en suverheid. Yn 'e Westerske wrâld is it dêrom wizânsje dat in breid op har brulloft in wite troujurk draacht. Dy gewoante kaam yn 'e rin fan 'e njoggentjinde iuw yn algemien gebrûk; foartiid koe it foar sljochtwei minsken net út om in nije jurk oan te skaffen dy't mar ien kear droegen wurde soe. De kleur wyt stie dêrby oarspronklik symboal foar de fammesteat fan 'e breid. Tsjintwurdich is dat ornaris net mear oan 'e oarder, mar nettsjinsteande dat wurdt de tradysje fan in wite troujurk oer it algemien yn eare holden.

Rou

Yn 'e kultuer fan Sina, Koreä en ferskate oare Easterske lannen is wyt (of eins de witige kleur fan linnen dat net ferve is) de kleur fan 'e dea en dêrom ek fan rou. Yn Sina wurde tradisjoneel ûnferve linnense klean nei begraffenissen droegen. As neitiid in skoft foarbygien is, meie de djipdrôven stadichoan wer ljochtkleurige klean drage en letter dûnkerkleurige. Yn Sina en oare boedistyske lannen is wyt ek de kleur fan 'e reynkarnaasje, om't de dea dêr net sjoen wurdt as in permanint ôfskie fan 'e wrâld.

Kokaïne, in drug.

Yn it Westen, dêr't swart de roukleur is, wurdt dy betsjutting foar wyt inkeldris oernommen. Sa waard bygelyks troch it Nederlânske keningshûs op 'e begraffenis fan keninginne Wilhelmina, yn 1962, wyt as roukleur brûkt. Dat hie dermei te krijen dat wyt ek de kleur fan 'e opstanning is. De begraffenis fan 'e Belgyske kening Boudewyn, yn 1993, waard ek foar in diel yn it wyt holden.

Oerjefte

Under oarloggen wurdt mei it hisen of op oare wize toanen fan in wite flagge bedoelt dat men jin oerjaan wol oan 'e fijân. Dy gewoante giet nei alle gedachten werom oant de fyftjinde iuw, doe't ûnder de Hûndertjierrige Oarloch tusken it Keninkryk Ingelân en it Keninkryk Frankryk mearkleurige flaggen yn Jeropeeske legers yn gebrûk kamen. (Foartiid waard it omheechhâlden fan in tûke mei grien leaf brûkt as inselde soarte teken.) De wite flagge waard offisjeel erkend as in fersyk om 'e fijannichheden te staken troch de Sjenêfske Kovinsje fan 1949.

It Wite Hûs is de residinsje fan 'e presidint fan 'e Feriene Steaten.

Arsjitektuer

Yn 'e Aldheid waarden Grykske en Romeinske timpels beklaaid mei wyt moarmer. Letter, oan it begjin fan 'e achttjinde iuw, doe't it neoklassisisme yn 'e arsjitektuer syn yntree die, ûntjoech wyt him ta de meast foarkommende kleur fan nije tsjerken en oerheidsgebouwen, benammen yn 'e Feriene Steaten. Yn 'e tweintichste iuw waard wyt yn 'e moderne arsjitektuer ek in protte brûkt as in symboal fan moderniteit en ferienfâldiging.

Polityk

Gauris wurdt wyt assosjearre mei it monargisme of it royalisme. It wie de kleur fan 'e keningen fan it Keninkryk Frankryk út it Hûs Boerbon, dy't in flagge fierden fan in wyt fjild belein mei goudene leeljes. Under de Frânske Revolúsje fan 1789 wie blau de kleur fan 'e tsjinpartij, de revolúsjonêren. Under de Russyske Boargeroarloch (1917-1922) fochten de bolsjewiken, dy't reade flaggen fierden en dêrom de 'Readen' neamd waarden, tsjin 'e anty-bolsjewistyske oppposysje, de 'Witen'. Dat wiene net inkeld monargisten, mar in koälysje fan monargisten, nasjonalisten en liberalen. Ek yn 'e Finske Boargeroarloch (1918) stiene de Readen foar de Witen oer.

De flagge fan it Keninkryk Frankryk ûnder de Boerbon-dynasty. Wyt is yn Frankryk de kleur fan it royalisme.

Yn 'e Feriene Steaten wurdt wyt troch de rasistyske Ku Klux Klan (KKK) brûkt om 'e suverens fan it blanke ras te symbolisearjen. De KKK ûntstie yn 'e njoggentjinde iuw, koart nei de Amerikaanske Boargeroarloch, mar makke syn grutste bloeitiid troch yn 'e 1920-er jierren. De organisaasje hat benammen oanhing yn it Amerikaanske Suden, en keart him op yntimidearjende en gewelddiedige wize tsjin swarten, Joaden, roomsen en ymmigranten, wêrby't net tebekskrille wurdt foar moard. Kwea ferneamd binne ek de saneamde krúsferbrânings, wêrby't nachts in grut brânend krús yn 'e tún set wurdt by lju dy't de KKK as fijannen beskôget. Op gearkomsten klaaie KKK-leden har yn lange wite kladen mei wite puntkappen op, dy't ek it gesicht bedekke, sadat de identiteit fan 'e leden ûnbekend bliuwt.

Wyt wurdt fierders ek assosjearre mei frede en liedsum ferset. Yn 'e Twadde Wrâldoarloch wie de Weiße Rose in bekende pasifistyske fersetsgroep fan studinten yn nazy-Dútslân. De lieders, de broer en suster Hans en Sophie Scholl en harren freon Christoph Probst, waarden yn febrewaris 1943 oppakt en nei in koart proses eksekutearre.

In krúsferbrâning fan 'e rasistyske blanke Ku Klux Klan (KKK) yn it Amerikaanske Suden. De leden fan 'e KKK klaaie harsels yn wite kladen mei wite puntkappen.

Tsjintwurdich wurdt it wite lintsje droegen as symboal foar de ôfwizing fan geweld tsjin froulju.

Yn Iraan wie de Wite Revolúsje de namme fan rige maatskiplike en politike herfoarmings dêr't it regear fan sjah Mohammed Reza Pachlevi yn 1963 mei úteinsette.

Religy

Kristendom

Paus Jehannes Paulus II yn 1991

Wyt is in wichtige kleur yn frijwol alle grutte religyen, dy't yn dizze kontekst ornaris ferbân hâldt mei reinheid. Yn 'e Roomsk-Katolike Tsjerke wurdt wyt assosjearre mei Jezus Kristus, en (net tafallich) ek mei ûnskuld en selsopoffering. Sûnt de Midsiuwen drage roomske preesters in wyt preesterklaad by in protte fan 'e wichtichste seremoanjes en missen dy't yn ferbân steane mei it libben fan Jezus. Sa is wyt de liturgyske kleur fan 'e Kryst, as de berte fan Jezus fierd wurdt, fan Peaske as de weropstanning fan Jezus fierd wurdt, en fan it Feest fan de Hillige Trije-ienheid. Roomske preesters hawwe ek wite kladen oan by missen dy't opdroegen wurde oan 'e Faam Marije (wêrby't it har fammesteat symbolisearret), en oan 'e hilligen dy't gjin martelders binne. Fierders wurdt ek wyt droegen by biskopswijingen.

Yn 'e hierargy fan 'e Roomsk-Katolike Tsjerke is it sa dat wat heger jins rang, wat ljochter de kleur fan jins klaad. Gewoane preesters binne bûten tsjerketsjinsten om klaaid yn it swart, biskoppen yn it pears, kardinalen yn skarlekken en inkeld de paus fan Rome draacht op deistige basis in wyt klaad, wêrby't it wyt stiet foar reinheid en selsopoffering. Yn 'e Midsiuwen droegen pausen almeast in read klaad, en wiene se mar komselden klaaid yn it wyt. De tradysje dat pausen altyd wite klean oan hawwe, begûn yn 1566 mei paus Pius V, dy't in lid fan 'e Dominikaanske Oarder wie (wyt is nammentlik de kleur fan 'e dominikanen).

Islaam

Yn 'e islaam wurde ûnder de hadj, de beafeart nei it hillige plak Mekka, troch alle pylgers wite klean droegen. Sokke ichram-klean besteane foar manlju stiiffêst út twa stikken ûnbeseame stof fan 'e grutte en it materiaal fan baailekkens. It boppeste, de riḍā, wurdt om 'e romp hinne wuolle, en it ûnderste, de izār, wurdt as in soarte fan lange rok om it ûnderlichem hinne droegen, mei in rym om it om 'e mul hinne fêst te setten. Ta einbeslút omfetsje ichram-klean ek noch in pear sandalen. Foar froulju omfiemje ichram-klean in folle grutter ferskaat, dat regionale religieuze ynfloeden sjen lit.

Tûzenen islamityske pylgers yn Mekka ûnder de Hadj, allegear klaaid yn 'e tradisjonele wite pylgerkladen.

Hoewol't de tradisjonele kleur fan 'e islaam grien is (islaamgrien), hat ek wyt in lange skiednis fan gebrûk as religieus en polityk islamitysk symboal. Dat begûn mei de effen wite banier dy't fierd wêze soe troch de Koeraisjiten, de Arabyske stamme dêr't de profeet Mohammed ta hearde. Ek de dynasty fan 'e Omajaden brûkte wyt as harren symboal, nei foarbyld fan 'e persoanlike banier fan harren stifter, Mûawija I. De sjiïtyske Fatimiden, in dynasty dy't yn 'e Midsiuwen regearre oer Egypte, fierden ek in wite banier, om utering te jaan oan harren politike wjerstân tsjin it soennityske kalifaat fan 'e Abbasiden, dat in swarte banier fierde.

Joadendom

Yn it joadendom klaaie de rabbyn en de gemeente harren yn it wyt by seremoanjes fan 'e hjeldei Jom Kippoer, dy't te krijen hawwe mei skuldbelidenis. It doel dêrfan is om 'e bannen tusken God en it Joadske folk te befêstigjen.

Sjintoïsme

Yn it sjintoïsme, de tradisjonele godstsjinst fan Japan, jout in stik grûn dat oerdutsen is mei wyt grint of belein mei wite stiennen in hillich plak oan, in saneamde niwa. Sokke plakken binne wijd oan 'e kami, geasten dy't út 'e himel delkommen of fan oersee oerkommen binne. Yn it sen-boedisme, in oare godstsjinst yn Japan, hawwe timpels gauris in saneamde sen-tún, dêr't wyt grint of sân soarchfâldich mei in túnklauwer bewurke wurdt om op rivieren of beken te lykjen. Sokke tunen binne bedoeld foar meditaasje.

In sjintoïstyske pylger yn Japan.

Sjintoïstyske pylgers drage ûnferve linnense kladen foar reinigingsrituëlen en by it baaien yn hillige rivieren. Yn 'e bergen drage pylgers klean fan ûnferve jute om reinheid te symbolisearjen. In wite kimono wurdt faak mei de deade yn 'e deakiste pleatst foar de reis nei de oare wrâld, mei't wyt ek symboal stiet foar de dea. Kondoleânsjegeskinken, ko'oden, wurde yn Japan omwikkele mei wyt papier dat fêstset wurde mei wite en swarte linten. Op dy manear wurdt de ynhâld beskerme tsjin 'e ûnreinheid fan it hjirneimels.

Oare religyen

Guon religyen symbolisearje de himel troch in loft mei wite wolkens. Dat is net beheind ta it kristendom, mar komt ek foar yn totaal oare dielen fan 'e wrâld, lykas yn 'e natoerreligy fan 'e Jorûba, fan súdwestlik Nigearia en súdlik Benyn. Yn guon Aziatyske en Slavyske kultueren is wyt de kleur fan 'e dea. Dat wie ek sa yn it Alde Egypte, dêr't wyt symboal stie foar de libbenleaze woastyn. Yn kontrast dêrmei waard swart beskôge as de kleur fan it libben, mei't it de libbenjaande modder fan 'e lânbougrûn oan 'e iggen fan 'e Nyl fertsjintwurdige. Yn it Sineesk universalisme, de âlde godstsjinst fan Sina dy't de basis foarmet fan alle lettere Sineeske godstsjinsten (lykas it taoïsme, it konfusianisme en it boedisme), wurdt wyt assosjearre mei it manlike (it yang fan it yin en yang). Wyt is yn it Sineesk universalisme fierders de kleur fan 'e ienhoarn en de tiger, fan it westen, it elemint metaal en fan 'e hjerst.

Oare assosjaasjes

Wytguod is in oerkoepeljende beneaming foar elektryske húshâldlike apparaten dy't ornaris in wite kleur hawwe, lykas kuolkasten, waskmasines, ôfwaskmasines, ûnen, ensfh. Dat yn tsjinstelling ta brúnguod (tillefyzjes, radio's, fideorecorders, ensfh.). Mei de term 'wytguod' kin lykwols soms ek ferwiisd wurde nei bêdrêding (lekkens en slopen).
In wytboek is in publikaasje fan 'e oerheid oer delikate sitewaasjes, bgl. op it mêd fan 'e diplomasy.
Wite Tongersdei is de dei foar Goedfreed. Op dy dei soe Jezus Kristus mei syn tolve dissipels it Lêste Jûnsmiel fierd hawwe.
In wite ka is eat dat tige seldsum is. Yn in oare talen sprekt men ynstee fan in witte raaf (Nederlânsk) of in white raven (Ingelsk).
Albinisme (fan it Latynske albus, dat "wyt" betsjut) is in ôfwiking wêrby't minsken of bisten hielendal gjin pigmint yn 'e hûd hawwe. It gefolch is in tige ljochte hûdskleur en in hûd dy't tige maklike ferbrând yn 'e sinne. It hier fan sokke albino's is wyt en de eagen hawwe faak in readige kleur.

de krytrotsen fan Dover
in Japanske troukimono
de Dom fan Milaan
wite wolkens
in glês molke
in iisbear
in wyt strân yn Nij-Súd-Wales

Wyttinten

Eins is wyt in kleur dy't gjin tinten hat, mar yn 'e regel wurde der dochs tinten ta rekkene dy't eins de alderljochtste tinten fan oare kleuren binne. In oerkoepeljende term foar sokke krekt-net-wyttinten is brutsen wyt. De wichtichste fan dy tinten binne: aaiskaal, albast, âldkant, Aliceblau, antyk wyt, azuerwyt, bêzje, bienwyt, blommewyt, cosmic latte, ekru, fanylje, flaaksgiel, hunichdau (honeydew), isabellyn, ivoar, krêm, lavindelkaam, limoensjiffon, linnenswyt, maïsside, manjolia, mistrôze, muntkrêm, Navahowyt, njanza, papaya whip, pjisk, platinagriis, reekwyt, seeskulp, sjampanje, sniewyt en spûkwyt.

Kleurnûanses

fan swart (fia griis) nei wyt:

000000

111111

222222

333333

444444

555555

666666

777777

888888

999999

AAAAAA

BBBBBB

CCCCCC

DDDDDD

EEEEEE

FFFFFF

fan blau nei wyt:

0000FF

1111FF

2222FF

3333FF

4444FF

5555FF

6666FF

7777FF

8888FF

9999FF

AAAAFF

BBBBFF

CCCCFF

DDDDFF

EEEEFF

FFFFFF

fan giel nei wyt:

FFFF00

FFFF11

FFFF22

FFFF33

FFFF44

FFFF55

FFFF66

FFFF77

FFFF88

FFFF99

FFFFAA

FFFF44

FFFFCC

FFFFDD

FFFFEE

FFFFFF

fan grien nei wyt:

00FF00

11FF11

22FF22

33FF33

44FF44

55FF55

66FF66

77FF77

88FF88

99FF99

AAFFAA

BBFF44

CCFFCC

DDFFDD

EEFFEE

FFFFFF

Fan read (fia rôze) nei wyt:

FF0000

FF1111

FF2222

FF3333

FF4444

FF5555

FF6666

FF7777

FF8888

FF9999

FFAAAA

FFBB44

FFCCCC

FFDDDD

FFEEEE

FFFFFF

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes en References, op dizze side.

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory White fan Wikimedia Commons.

wyt

spektrale koördinaten
weachlingte	n.f.t.
frekwinsje	n.f.t.
kleurkoördinaten
heksadesimaal	#FFFFFF
RGBª (r, g, b)	(255, 255, 255)
CMYKº (c, m, y, k)	(0, 0, 0, 0)

ª) normalisearre nei [0-255] (byte) º) normalisearre nei [0-100] (%)