مو

برای دیگر کاربردها، مو (ابهام‌زدایی) را ببینید.

مو
سطح مقطع مو
جزئیات
شناسه‌ها
لاتین	unguis
MeSH	D006197
TA98	A16.0.00.014
TA2	7053
TH	H3.12.00.3.02001
FMA	53667

موی انسان، با بزرگنمایی ۲۰۰ برابر.

مو یا موی جزئی روینده از اپیدرم در پستانداران است. داشتن مو از ویژگی‌های پستانداران است هرچند برخی گونه‌ها در دوره‌هایی از زندگی‌شان بی‌مو هستند؛ و برخی از همان بدو تولد دارای مو هستند.

کارکردها

موهای آندروژنیک در بدن مرد و زن.

مو چند کارکرد دارد. عایقبندی گرمایی در برابر سرما و در برخی گونه‌ها در برابر گرما از کارکردهای آن است. در انسان به‌خاطر روند تکامل، موی بدن کم‌پُشت شده و کارکرد عایق‌بندی خود را از دست داده. موی سر هنوز این کارکرد را به همراه کارکرد زیباشناختی خود دارد. سیخ شدن موهای بدن بازمانده‌ای است از دورانی که انسان پُرمو برای افزایش عایق‌بندی موها را به سوی هم می‌کشید.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بشر، ۳٫۳ میلیون سال پیش موهایی که بیشتر بدن را می‌پوشاندند از دست داد.

موی سر

همهٔ مساحت پوست سر تقریباً ۵۰۰ سانتی‌متر مربع است، که دارای حدود ۲۰۰ تار مو در سانتی‌متر است؛ ولی واحد شمارش موی سر گرافت است نه تار مو. هر گرافت از چند تار مو تشکیل شده که از ریشه به هم ارتباط دارند.

ساختمان مو

بدن انسان نزدیک به ۵ میلیون تار مو دارد، که پوست سر ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار از این تعداد را در بر می‌گیرد. افراد با موهای بلوند بیشترین تعداد فولیکول‌ها را در سر داشته و بعد از آن‌ها به ترتیب افراد با موهای قهوه‌ای، موهای قرمز و سیاه قرار می‌گیرند. رویش طبیعی موی سر ۱ تا ۰٫۶ سانتی‌متر در ماه است. یک تار مو شامل قسمت‌های زیر است:

• شفت یا ساقهٔ مو (قسمتی که از پوست خارج می‌شود و قابل رؤیت است)
• ریشهٔ مو (قسمتی که زیر پوست قرار گرفته)
• فولیکول مو (مسیری لوله‌مانند در ناحیهٔ درم که ریشهٔ مو در آنجا رشد می‌کند)

مژه‌ها و ابروها از چشم در برابر گردوخاک و ذرات هوا محافظت می‌کنند

موهای دست انسان زیر میکروسکوپ

در پایان فولیکول بخشی برجسته به نام «بولب» است که پیگمان رنگی ملانین در آن تولید می‌شود، در موهای مشکی این قسمت سیاه بوده و در موهای روشن و سفید، بی‌رنگ می‌باشد. قسمت انتهایی بولب دارای یک فرورفتگی است و بافت پیوندی که از درم به این قسمت وارد شده «درمال پاپیلا» نامیده می‌شود. درمال پاپیلا توسط مویرگ‌های خونی تغذیه می‌شود و مسئول تولید موی جدید است. ترکیب اصلی مو یک پروتئین ساختمانی محکم به نام «کرآتین» است. این پروتئین در ناخن و سطح خارجی پوست هم وجود دارد.

ساقهٔ مو از سه لایه تشکیل شده:

1. داخلی‌ترین لایه «مدولا» نامیده می‌شود و فقط در موهای ضخیم بدن (موی ترمینال) وجود دارد. این لایه نور را به خوبی منعکس می‌کند و باعث می‌شود رنگ مو در آفتاب نسبت به سایه متفاوت باشد.
2. لایهٔ میانی «کورتکس» نامیده می‌شود و لایه‌ای است که استحکام و رنگ و حالت مو را مشخص می‌کند.
3. خارجی‌ترین لایه «کوتیکول» نامیده می‌شود. این لایه نازک و بدون رنگ است و نقش آن محافظت از لایهٔ ضخیم و ملانین‌دار کورتکس است.

چرخهٔ رشد و ریزش مو

برای درک علت ریزش مو لازم است که چرخهٔ طبیعی رشد مو را بدانیم. موی انسان به صورت دورهٔ رشد-استراحت، رشد می‌کند. این چرخه سه مرحله دارد:

1. آناژن: مرحلهٔ رشد
2. کاتاژن: مرحلهٔ پسرفت
3. تلوژن: مرحلهٔ استراحت

به دنبال دوره‌های رشد (آناژن) ۸–۲ ساله (به‌طور متوسط سه ساله) یک دورهٔ کوتاه ۴–۲ هفته‌ای وجود دارد که طی آن مو کاملاً پسرفت می‌کند. (کاتاژن) سپس مرحلهٔ استراحت (تلوژن) شروع شده و ۴–۳ ماه طول می‌کشد. ریزش مو تنها هنگامی اتفاق می‌افتد که سیکل رشد بعدی شروع شده و یک موی دیگر رشد می‌کند. به‌طور متوسط روزانه ۱۰۰–۵۰ مو در مرحلهٔ تلوژن می‌ریزند. این ریزش مو طبیعی است و همان ریزشی است که در هنگام دوش گرفتن و برس زدن مو دیده می‌شود. این موها دوباره رشد خواهند کرد. در هر زمان کمتر از ۱۵٪ موها در مرحلهٔ استراحت هستند و پس از گذشت ۳ تا ۴ ماه این موها می‌ریزند و به‌جای آن‌ها موهای جدیدی رشد می‌کنند.

مشکل زمانی آغاز می‌شود که موهای ریزش یافته بیشتر و سریع‌تر از موهای رویش یافتهٔ جدید باشند یا رشد موهای جدید، ضعیف شود. در این حالت بعد از مدتی از تعداد کل موها کاسته شده و فرد متوجه کاهش حجم موهایش می‌شود؛ بنابراین در علم پزشکی زمانی گفته می‌شود که فرد دچار ریزش مو شده‌است که در طول روز بیش از ۵۰ تا ۱۰۰ تار موی او بریزد یا اگر حدود ۱۰۰ تار مو را گرفته و بکشند بیشتر از ۴ تا ۵ تار مو کنده شود و بریزد.

عوامل مختلفی می‌توانند روی چرخهٔ رویش مو اثر گذاشته و باعث ریزش موی دائم یا موقت شوند. شایع‌ترین علت ریزش موی سر هم در آقایان و هم در خانم‌ها ریزش موی هورمونی–ژنتیکی یا آندروژنتیک (Androgenetic alopecia) است. از دیگر عوامل می‌توان به سابقهٔ تب بالا، بیماری‌های تیروئید، کم‌خونی، رژیم‌های غذایی خاص، زایمان و شیردهی، مصرف بعضی داروها، بیماری‌های التهابی یا عفونی پوست سر، مواد شیمیایی، شیمی‌درمانی، استرس و غیره اشاره نمود که در ادامه هر یک به صورت جداگانه بررسی می‌شوند.

ریزش موی آندروژنتیک

مقالهٔ اصلی: ریزش موی آندروژنیک

معمول‌ترین و شایع‌ترین علت ریزش مو در آقایان و خانم‌ها عامل پر قدرت آندروژنتیک است. اصطلاح «آندرو» از آندروژن یا هورمان‌های مردانه‌ساز مانند «دی‌هیدروتستوسترون» و «تستوسترون» گرفته شده که وجود آن‌ها برای ریزش موی آندروژنتیک هم در آقایان و هم در خانم‌ها لازم هستند و «ژنتیک» نشان از ژنی دارد که به ارث رسیدن آن برای بروز این نوع ریزش مو لازم است. در آقایان میزان فراوانی طاسی، ۳ نفر از هر ۵ مرد تا پیش از سن ۵۰ سالگی است، درحالی‌که در زنان، ۱ نفر از هر ۴ زن از دست دادن مو و نازک شدن مو را تجربه می‌کنند و بعد از یائسگی بیشتر مستعد طاسی هستند.

در آقایان بعد از بلوغ به دنبال افزایش سطح هورمون‌های آندروژنی نازک شدن موها و عقب رفتن موهای ناحیهٔ پیشانی شروع می‌شود. عقب رفتن خط رویش مو در شقیقه‌ها در بیشتر مردان سفیدپوست، چه آن‌هایی که ریزش موی آندروژنتیک در آینده پیدا می‌کنند و چه آن‌هایی که پیدا نمی‌کنند، دیده می‌شود اما در آن‌هایی که ریزش موی آندروژنتیک دارند ریزش موی شقیقه‌ها به نواحی عقب‌تر پیشروی و به قلهٔ سر ختم می‌شود.

موهای پشت و بغل سر چون عموماً فاقد گیرنده‌های هورمون مردانه هستند، ریزش پیدا نکرده و تا آخر عمر باقی می‌مانند.

در زنان هم این نوع ریزش مو ایجاد می‌شود ولی معمولاً باعث نازک شدن مو و ریزش منتشر در سر می‌شود.

عدم تعادل بین هورمون‌های زنانه و مردانه می‌تواند سرچشمهٔ ریزش مو در خانم‌ها گردد. به همین دلیل دادن آزمایش‌های هورمونی الزامی است. اغلب زنان با الگوی ریزش زنانه هیچ علائم کلینیکی یا بیوشیمیایی دال بر هورمون جنسی مردانه (آندروژن) اضافی نشان نمی‌دهند. حتی در مواردی با وجود سطح طبیعی تستوسترون، حساسیت بیش از حد نسبت به آندروژن‌ها یا تعداد بیش از حد گیرنده‌های موجود در فولیکول‌های موی سر سبب ریزش مو می‌شود.

میزان آندروژن‌ها برای بروز ریزش مو، لازم نیست بیشتر از حد طبیعی باشد. اگر ژن ریزش مو موجود، و آندروژن‌ها حتی در حد طبیعی باشند، ریزش موی آندروژنتیک بروز می‌کند. آندروژن‌ها مهم‌ترین فاکتورهای اثرگذار در ریزش موی سر انسان هستند. رشد سبیل، موهای زیر بغل و ناحیهٔ کشالهٔ ران به آندروژن‌ها وابسته است. رشد موی سر وابسته به آندروژن‌ها نیست ولی وجود آندروژن‌ها برای ریزش موی مردانه لازم هستند.

در سلول‌های خاصی از بدن، هورمون تستوسترون توسط آنزیم ۵-آلفا ردوکتاز به هورمون دی‌هیدروتستوسترون (DHT) تبدیل می‌شود، درمال پاپیلای فولیکول مو گیرنده‌های زیادی برای این هورمون داشته و این هورمون اثری مخرب بر روی فولیکول‌های مو در پوست سر دارد و باعث ضعیف شدن آن‌ها شده و موهای رشد یافتهٔ جدید مرتباً نازک‌تر شده تا این‌که دیگر مویی از آن فولیکول رشد نمی‌کند.

دی‌هیدروتستوسترون از طریق کوتاه کردن چرخهٔ رشد مو باعث می‌شود موی ضخیم در فولیکول‌های دارای گیرندهٔ این هورمون به موی کرکی و نازک تبدیل شود. این کار باعث می‌شود یک فولیکول قبل از رسیدن به مرحلهٔ آخر رشد به‌طور زودرس وارد فاز استرحت شده و رشد بیشتر آن متوقف می‌شود.

یک فولیکول مو که از نظر ژنتیکی حساس به آندروژن باشد، از فاز آناژن به تلوژن رسیده و سپس وارد مرحلهٔ آناژن جدید شده درحالی‌که کوچک‌تر و نازک‌تر و کمرنگ‌تر از قبل می‌شود. در صورتی که این چرخهٔ رشد معیوب، چند بار تکرار شود یک موی ضخیم به موی کرکی تبدیل شده، سپس به تدریج تمام موهای ناحیهٔ گرفتار، درگیر این جریان شده و با گذشت زمان، سر توسط موهای کرکی نازک پوشیده می‌شود. تولید پیگمان (رنگدانه) نیز کاهش پیدا می‌کند و موها کمرنگ‌تر می‌شوند. به‌تدریج موهای ناحیهٔ مبتلا، کم‌پشت شده و ممکن است طی زمان از مو خالی شود. این پدیده، کرکی شدن یا مینیاتوری شدن مو نامیده می‌شود.

مردان و زنان دچار ریزش مو، ژن‌های مربوط به ریزش مو را از یک یا هر دو والدین خویش به ارث می‌برند. این ژن در مردان به صورت اتوزومال غالب و در زنان به‌صورت اتوزومال مغلوب ظاهر می‌شود. در مرحلهٔ تشکیل جنین، ژن طاسی باعث می‌شود یک سری از فولیکول‌های مو نسبت به دی‌هیدروتستوسترون حساس شوند و بعد از بلوغ به دنبال افزایش سطح هورمون‌های آندروژنی این فولیکول‌های حساس، به مرحلهٔ کرکی شدن وارد شده و از بین می‌روند. سن شروع، میزان و سرعت ریزش مو در هر فرد فرق می‌کند. چرب بودن مو، استفاده از ژل و سشوار بیش از حد، بیماری‌های شدید، سوءتغذیه یا کمبود ویتامین‌ها می‌توانند این روند را تسریع کنند.

اصطلاحات در زبان

موی جانداران غیر انسان، پشم یا خز نیز نامیده می‌شود. به هر دانه از موها یک تار مو گفته می‌شود. به مجموعه یا دسته‌ای از موی سر، زُلف، گیس و گیسو هم می‌گویند. به سر بی‌مو تاس یا کَچَل یا گَر و به شخص بسیار پرمو در زبان عامی «پشمالو» هم گفته می‌شود.

به افرادی که موهای سرشان به مقدار زیادی ریخته‌باشد کَچَل گفته می‌شود و اگر موهای سر به‌طور کامل ریخته باشد آن فرد را تاس (و در زبان عوام کلاچه) می‌گویند.

در افغانستان به کسی که موهایش در پیری هنوز چندان سفید نشده‌است سیاه‌زاغ گفته می‌شود.

مدل‌های اصلاح مو

• موی دم اسبی
• مدل موی آناناسی
• مدل موی افشان
• فر زدن مو
• مدل موی پشمی
• مدل چتری
• مدل آلمانی
• مدل انگلیسی
• مدل خامه‌ای
• مدل سایه انداختن
• مدل بوکسوری
• مدل قارچی
• بافت
• مدل فشن
• مدل دیزلی

در تاریخ

در دین هندوئیسم، زنی که بیوه می‌شد باید موهایش را می‌تراشید.

در دین اسلام همواره به زنان بر پوشاندن موهایشان اشاره شده که تاکنون نیز در کشورهای مختلف زنان مسلمان موی خود را می‌پوشانند.

در هنر

لبخند ژکوند

مو در هنر مخصوصاً در عصر کلاسیک و رنسانس نقش بسیار مهمی داشته‌است. برای مثال، موهای مونا لیزا تقریباً قهوه‌ای و نماد پاکی است. البته در دوره‌های مختلف، نظراتی مختلف بر مو مخصوصاً ابرو وجود داشته‌است. دردورهٔ رنساس، ابرو را نشانهٔ نجاست زن می‌دانستند. در مجموع موی سر در هنر نماد پاکی از گناه است.

جستارهای وابسته

• ریزش مو
• موی تناسلی
• سیخ شدن مو
• کاشت مو
• کلاه‌گیس
• موی مشکی
• موی قهوه‌ای
• موی قرمز
• موی ترمینال
• موی ولوس
• موی دراز
• موی بلوند

منابع

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «(Haar (zoogdier». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای هلندی، بازبینی‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۰۷.

• جنسن، جنسن (۱۳۸۷). تاریخ هنر جنسن. تهران: ذهن‌آویز.