منارجنبان

این مقاله دربارهٔ منارجنبان به صورت کلی است. برای منارجنبان خرانق، منارجنبان خرانق را ببینید. برای آرامگاهی در منارجنبان، عمو عبدالله کارلادانی را ببینید.

منارجنبان
منارهٔ جمبان اصفهان
نام	منارجنبان
کشور	ایران
استان	اصفهان
شهرستان	اصفهان
بخش	بخش مرکزی
اطلاعات اثر
نام محلی	منارجنبون
نام‌های دیگر	آرامگاه شیخ امیر عبدالله
نام‌های قدیمی	منارجنبن، مناره‌های تکان خور، مناره جنبون
نوع بنا	سنتی قدیمی ایرانی-اسلامی
سال‌های مرمت	۱۳۸۰–۱۳۸۳
کاربری	گردشگری، مسجد، آرامگاه، کاروانسرا!
کاربری کنونی	صنعت توریسم
دیرینگی	۲۵۰ سال پیش
مالک فعلی اثر	شهرداری اصفهان
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۳۴۹
تاریخ ثبت ملی	۲۰ خرداد ۱۳۲۱
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	وجود دارد

مِنارجُنبان، سازه‌ای معماری است که با تکان دادن یکی از مناره‌های آن، دیگری نیز به حرکت درمی‌آید. گرچه این پدیده بیشتر با منار جنبان اصفهان شناخته می‌شود، شواهدی نشان می‌دهد که این نوع سازه در مکان‌های دیگری نیز وجود داشته یا همچنان پابرجاست.

حرکت مناره‌ها معجزه یا کرامت نیست، بلکه حاصل دانش مهندسی پیشرفته‌ای است که در سازه‌های معماری ایران به‌کار می‌رفته است. در برخی موارد، این حرکت را می‌توان به پدیده تشدید نسبت داد، جایی که بسامد طبیعی سازه با نیروی خارجی مثل باد هماهنگ شده و نوسانات قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. این پدیده نمونه‌ای از پیشرفت مهندسی سازه در عصر اسلامی است و توجه به آن نشان‌دهنده توانایی معماران ایرانی در تلفیق دانش و زیبایی‌شناسی است. از معروف‌ترین منارجنبان‌های ایران یکی در اصفهان و دیگری در شهرستان اردکان و در بخش خرانق (یزد) واقع شده‌اند تاریخی که بر فراز سنگ عمو عبدالله نوشته شده است سال ۷۱۶ هجری را نشان می‌دهد که در دوره سلطان محمد خدابنده الجایتو ایلخان مسلمان است. مسجد جامع نیشابور (شهر کهن) نیز منارهای جنبان داشته است. ابوعبدالله حاکم دربارهٔ منارهای جنبان مسجد جامع نیشابور (شهر کهن) نوشته است:

خمار تکین… مناری رفع کرد و صیتِ آن دو منار [پیشینِ ساختهٔ عبدالله طاهر] را دفع کرد، چنانچ در دنیا ارفع از آن و اعجب و آراسته‌تر و پیراسته‌تر و دایرتر منار در هیج دیار هیچ نجّار ندید. از فوق عالیِ بامِ جامع تا سرِ منار نود و چار ذراع بود؛ و اجرت استادان بی‌مزدور خرجِ عمارت دوهزار مثقال طلا مقرر کرده بودند و به هندسه چنان ترتیب کرده بودند که چون باد آمد فراخورد قوّهٔ باد آن منار حرکت کردی اما نیفتادی و هیچ خشتی و جزئی از آن وی فاسد نشدی.

منارجنبان اصفهان

عکسی از منار جنبان از ارنست هولتسر ۱۸۷۳

منارجنبان اصفهان، یکی از آثار تاریخی اصفهان است. این بنا در حقیقت بقعه‌ای است که بر مزار شیخی زاهد و عابد به نام «عمو عبدالله کارلادانی» که در ذیحجه سال ۷۱۶ هجری قمری وفات یافته ساخته شده است. در آغاز تنها ایوانی بوده است که بعدها دو منارهٔ معروف منارجنبان را به ساختمان آن افزوده‌اند؛ بنابراین، بی‌شک ساختمان ایوان و مناره‌ها پس از سال ۷۱۶ هجری قمری آغاز شده و به انجام رسیده است. منارجنبان در گذشته بر سر راه اصفهان به نجف‌آباد در روستایی به نام کارلادان قرار داشت که اکنون دیگر یکی از محله‌های شهر اصفهان است. نکته قابل توجه دربارهٔ این بنای تاریخی این است که با حرکت دادن یک مناره، مناره دیگر نیز به حرکت و جنب‌وجوش می‌آید و لازم است ذکر شود که هر مناره دارای پهنای نه متری و بلندای هفده متری می‌باشد. کاشی‌هایی لاجوردی و فیروزه‌ای زینت‌بخش این بناست و بر مزار آن روحانی زاهد و عابد قطعه سنگی مرمری قرار داده‌اند که سورهٔ یس از قرآن کریم حاشیه آن را زینت داده است. کتیبه‌های دیگری نیز در این آرامگاه هست که از آن جمله کتیبه‌ای بر سنگ مرمر بالای سنگ اصلی است که از عمو عبدالله به عنوان یک مرد پرهیزگار و زاهد نام می‌برد و تاریخ وفات او را نیز ذکر می‌کند. تاریخی که بر فراز سنگ عمو عبدالله نوشته شده است سال ۷۱۶ هجری را نشان می‌دهد که در دوره سلطان محمد خدابنده الجایتو ایلخان مسلمان است.

قبر عمو عبدالله کارلادانی

در گذشته منارجنبان از شهر جدا و در دهکده‌ای به نام «کارلادان» قرار داشت؛ ولی امروزه این محل و بنا جزو اصفهان است و در نزدیکی محلی به نام نصرآباد (اصفهان) قرار دارد. این ساختمان با کاشی‌های لاجوردی رنگ به شکل ستاره چهارپر و اشکال دیگری به شکل کثیرالاضلاع فیروزه‌ای رنگ زینت یافته است.

این بنا به صورت یک بقعه و دو مناره است که بر روی مزار عمو عبدالله کارلادانی (عمو عبدالله بن محمود صقلابی) از پارسایان نام‌آور سده هشتم هجری بنا شده و سنگ قبر آن مورخ به سال ۷۱۶ هجری، هم‌زمان با اواخر پادشاهی محمد خدابنده الجایتو، ایلخان مسلمان مغول است.

ویژگی‌های بنا

نمای نزدیک یکی از مناره‌ها

شهرت منارجنبان اصفهان از دیرباز به این خاطر بوده است که هر گاه یکی از مناره‌های طرفین ایوان بنا را می‌جنبانده‌اند، این حرکت به منارهٔ دیگر هم منتقل می‌شده است. ارتفاع ایوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمین بقعه ۱۰ متر و ارتفاع هر یک از دو مناره ۷/۵ متر است. در این ایوان مزار عمو عبدالله قرار دارد و راه صعود به بام و مناره‌ها نیز به وسیله درگاه کوچکی است که با پلکانی مارپیچ به بام مربوط می‌شود. اما چیزی که این بنای کوچک با عرض نه متر و طول هر مناره؛ هفده متر را معروف کرده، تکان خوردن آن است؛ دربارهٔ علم پشت این حرکت، می‌توان گفت که این حرکت با استفاده از قانون اقتران زاویه‌ای انجام می‌شود. زمانی که وزن متراکم از محور مناره به بیرون حرکت می‌کند، باعث ایجاد گشتاور می‌شود که با توجه به قانون اقتران زاویه‌ای، باعث حرکت دورانی آن می‌شود. این حرکت به وسیلهٔ محرک‌های مختلفی مثل باد، آب، یا حتی انرژی الکتریکی ایجاد می‌شود.

در مورد نحوه جنبش دو مناره، هر کدام از آنها دارای سیستم مکانیزه‌ای هستند که با فشار هوا یا با قرار دادن بار، به چرخش می‌پردازند. این سیستم‌ها به‌طور معمول در زیرزمین ساختمان‌ها یا در قسمت‌های پنهانی از سازه‌ها قرار دارند تا جنبش آن‌ها برای بازدیدکنندگان قابل مشاهده نباشد؛ یعنی با تکان دادن یکی از مناره‌ها مناره دیگر و کل ساختمان نیز تکان می‌خورد. ایوان منارجنبان یکی از آثار تک‌ایوانی دوران ایلخانی است که به سبک مغول ساخته شده؛ ولی شکل مناره‌ها نشان می‌دهد که آن‌ها را اواخر دوره صفویه به ایوان اضافه کرده‌اند. اما نکته مهم این است که منارجنبان در دنیا تنها بنایی نیست که این به این صورت حرکت می‌کند. در عراق و عربستان هم چنین بناهایی یافت می‌شود. جهانگردانی که به نقاط مختلف دنیا سفر کرده‌اند در مشاهدات خود مناره هائی را معرفی کرده‌اند که در نقاط دیگر جهان همین خصوصیت را داشته‌اند. اما قدر مسلم اینکه منارجنبان اصفهان وجه تمایزی با دیگر مناره‌های متحرک دارد و آن این است که گذشته از حرکت مناره‌ها سایر قسمت‌های بنا نیز حرکت می‌کند.

این ساختمان با کاشی‌های لاجوردی‌رنگ به شکل ستاره چهارپر و اشکال دیگری به شکل کثیر الاضلاع فیروزه‌ای رنگ زینت یافته است. حمید شاهین پور، سرپرست کمیته پژوهشی انجمن فناوری‌های بومی ایران، تصمیم گرفت علت ارتعاشات این بنا را با فرمول‌های دینامیکی پیدا کند. پژوهش شاهین پور با تمام فرمول‌های پیچیده و آزمایشگاهی اش منجر به رسیدن به این نتیجه شد که: «هنگامی که دو نخ مشابه با طول مساوی داشته باشیم و انتهای این نخ‌ها را به یک نخ افقی ببندیم دو آونگ کاملاً مشابه حاصل می‌شود. حال اگر یکی از نخ‌ها به نوسان در آید دیگری هم شروع به نوسان می‌کند. اما اگر یکی از نخها بلندتر شود در صورت نوسان، نخ دیگر دچار نوسان نمی‌شود. حال اگر وزن یکی با دیگری متفاوت باشد باز هم نوسان یکی منجر به اختلال در نوسان دیگری می‌شود. بر همین اساس می‌توان نتیجه گرفت که، ارتعاش یک مناره می‌تواند به مناره‌های بعدی هم منتقل شود.» پیش از شاهین پور افرادی دیگری هم دربارهٔ منارجنبان کار کرده‌اند اما تاکنون کسی، کار آزمایشگاهی روی این بنا انجام نداده بود. شاهین پور تمام منارجنبان‌های ساخته شده در دنیا را متعلق به فرهنگ ایرانی اسلامی می‌داند. جالب است بدانید منار جنبان‌های دنیا در یک دوره زمانی سی ساله دوره تیموریان ساخته شده‌اند.

منارجنبان‌های غیر اصفهانی

یکی از نمونه‌های برجسته، مناره‌ای در روستای خرانق یزد است که به دوره سلجوقیان تعلق دارد و هنوز قابلیت حرکت را دارد. همچنین ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، از مناره‌ای مشابه در شهر بصره عراق و در مسجد علی بن ابی طالب در قرن هشتم هجری یاد کرده است. در ایران، مناره‌ای در بسطام، نزدیک مقبره بایزید بسطامی، توسط اعتمادالسلطنه ثبت شده که قابلیت حرکت داشته است.

نمونه‌ای دیگر که اکنون نابود شده، منار مسجد جامع نیشابور بود. این مناره به‌گونه‌ای طراحی شده بود که با وزش باد حرکت می‌کرد، اما ساختار آن به‌قدری مهندسی‌شده بود که این حرکت به تخریب منجر نمی‌شد. همچنین در ندوشن یزد مناره‌ای وجود دارد که با وزش باد به جنبش درمی‌آید.

نگارخانه

• 
  ایوان و مناره‌ها
• 
  نمایی از درون بنا
• 
  نمای نزدیک از مناره سمت راست
• 
  نمای نزدیک از مناره سمت چپ
• 
  سنگ گوری دیرینه
• 
  نمای زیر تاق ایوان
• 
  نمای روبروی مناره‌ها

منارجنبان اصفهان

عکس قدیمی از بنا

جستارهای وابسته

• معماری ایرانی
• هنر دوره صفوی