زبان تاتی قفقاز

برای زبان تات‌های ایران، زبان تاتی ایران را ببینید.

تاتی
zuhun tati
زبان بومی در	جمهوری آذربایجان، داغستان (روسیه)
منطقه	قفقاز شمالی، قفقاز جنوبی
شمار گویشوران	ناشناخته (۲۸٬۰۰۰ به جز یهودی-تاتی اشاره‌شده ۱۹۸۹)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی جنوب‌غربی فارسی تاتی
سامانه نوشتاری	در جمهوری آذربایجان: لاتین در روسیه: سیریلیک
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	داغستان
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	ttt
گلاتولوگ	musl1236
زبان‌شناسی	58-AAC-g
پراکندگی فارسی تاتی در قفقاز   زبان بیشینه   زبان اقلیت

زبان تاتی یا فارسی تاتی گویشی از زبان فارسی یا یک زبان جنوب‌غربی ایرانی نزدیک به آن است که تات‌های قفقاز در جمهوری آذربایجان و روسیه در اروپا بدان گفتگو می‌کنند. امروزه آسی و تاتی تنها زبان‌های ایرانی باقی مانده هستند که به صورت بومی در بخشی از قارهٔ اروپا رایج‌اند. این گویش از تبار پارسی است اما برای دیگر گویشوران این زبان کاملاً فهمیدنی نیست. گویش‌هایی از تاتی به نام جهوری توسط یهودیان قفقاز و پارسرن توسط تات‌های ارمنی تکلم می‌شود. هریک از گویش‌های مسلمانان، یهودیان و مسیحیان دارای ویژگی‌های واژگانی و دستوری خاص خود هستند.

پیشینه

زبان تاتی که زبان تات‌های قفقاز می‌باشد را زبان بازماندگان سپاهیان ساسانی دوران انوشیروان دانسته‌اند. این زبان که از شاخهٔ جنوب‌غربی و نزدیک به فارسی دانسته شده در احسن التقاسیم مقدسی نام آن به عنوان آرانی یادش ده و مقدسی خاطرنشان ساخته که زبانشان با دری خراسانیان یکی است و فقط در برخی حروف با یکدیگر اختلاف دارند. بنظر می‌رسد در گذشته محدودهٔ زبان تاتی در منطقهٔ قفقاز بسیار بزرگ‌تر بوده باشد و با توجه به حکومت طولانی مدت شروانشاهان که حامی زبان فارسی در قفقاز بودند و تا زمان صفویان بر منطقه استیلا داشتند احتمالاً این زبان رشد و گسترش بیشتری داشته است. این زبان در سال ۱۹۰۱ بیش از ۱۳۵٬۰۰۰ نفر گویشور داشته است. امروزه با وجود چندین برابر شدن جمعیت منطقه قفقاز زبان تاتی قفقازی تنها ۲۳٬۰۰۰ گویشور دارد. این زبان که در آذربایجان به نفع ترکی آذربایجانی بشدت در حال عقب‌نشینی است از سوی یونسکو در فهرست زبان‌های در خطر جای گرفته است.

واج‌شناسی

اطلاعات زیر مربوط به گویش آبشرونی است:

همخوان‌ها

		لبی	دندانی/ لثوی	پسالثوی	کامی	نرم‌کامی	چاکنایی
انسدادی	بی‌واک	p	t		(c)	k
	واک‌دار	b	d		ɟ	ɡ
انسایشی	بی‌واک			tʃ
	واک‌دار			dʒ
سایشی	بی‌واک	f	s	ʃ		x	h
	واک‌دار	v	z	(ʒ)		ɣ
خیشومی		m	n
لرزشی			r
ناسوده			l		j

واکه‌ها

	پیشین		پسین
بسته	i	y	u
میانی	e	œ	o
باز	æ		ɑ

گویشوران

این را نیز ببینید: تات‌های قفقاز

گویشوران زبان تاتی به سه دسته تقسیم می‌شوند که سه لهجه مجزا نیز برای خود داند:

• تات‌های مسلمان که در آبشوران، خیزین، دوه‌چی و برخی نواحی مجاور آن زندگی می‌کنند و مسلمان می‌باشند.
• تات‌های یهودی که که بیشتر آنان به اسرائیل مهاجرت نموده‌اند و به زبان تاتی سخن می‌گویند. این افراد خود را «داغ جودی» یا «یهودی کوهستان» می‌نامند و سرزمین اصلی شان داغستان روسیه است.
• تات‌های مسیحی: یا تات‌های ارمنی که در روستاهای ماتراسه و بخش اسماعیل‌لی و روستای کیلوز و بخش دوه‌چی و ارتاشِن و قوبا و برخی نواحی دیگر بسر می‌برند. این دسته از تات‌ها مسیحی مذهب هستند و گاهی آنان را تات‌های ارمنی نیز می‌نامند.

گویش‌ها

• ارزی‌کش-داغ قوشچو
• لاهیج
• بالاخانی
• شابران
• قزل‌گزمه
• قوناق‌کند
• آبشرون
• سوراخانی
• تاتی شمالی
• ملهم
• قوبا

نوشتار

تاتی امروزه در جمهوری آذربایجان به الفبای لاتین و در روسیه به الفبای سیریلیک نوشته می‌شود. تا سال ۱۹۲۸ تات‌های مسلمان به الفبای فارسی و تات‌های یهودی نیز به الفبای عبری می‌نوشتند. الفباهای لاتین و سیریلیک تاتی به شرح زیرند:

الفبای لاتین تاتی

Ə ə	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	H h	I i	J j	K k	L l	M m	N n
O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u
V v	X x	Y y	Z z

الفبای سیریلیک تاتی

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГI гI	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л
М м	Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Уь уь	Ф ф	Х х	Хь хь	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

نمونه‌ها

واژگان

فارسی	تاتی	فارسی	تاتی
بزرگ	kələ	خون	xun
نان	nun	عروس	ərüs
برادر	birar	گربه، پیشی	pişik, nazu
گریستن	girəstən	تاریک	tarik
روز	ruz	خر	xər
تخم مرغ	xaykərg	چشم	çüm
پدر	piyər	ترسیدن	tərsirən
آتش	ataş	خدا	Xuda
خوب، خوش	xub, xas	گیاه	güyo
خانه	xunə	زبان	zuhun
ماه	mah	مادر	may, dədə
شب	şöü	جا	cə, cigə

متن

متن زیر توصیف ایران به تاتی و مقایسه آن با فارسی است:

تاتی	فارسی
Iran Asia de conub e xavər ca bigiti.	ایران در جنوب خاور آسیا جا (قرار) بگرفته.
Irani şomalo Kaspiyani dərya, Ərmənestan, Aran & Torkəmənestan deron.	در شمال ایران دریای کاسپین، ارمنستان، آران (جمهوری آذربایجان) و ترکمنستان است.
Xavər de Əfqanestan & Pakestan deron.	در خاور افغانستان و پاکستان هستند.
Torkiyə ani şomal e baxtəri, Eraq ani baxtər, Parsiani kəndov & Parsiani dərya ani conubo ca bigitin.	ترکیه در شمال باختری، عراق در باختر، خلیج فارس و دریای فارس (عمان) در جنوب جا بگرفته‌اند.
Tehran Irani taxtipay həstə.	تهران پایتخت ایران است.

پانویس