Edukira joan

XX. mendea

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Mendeak:
XIX.a - XX.a - XXI.a
Hamarkadak:
1900koa 1910koa 1920koa 1930koa 1940koa1950koa 1960koa 1970koa 1980koa 1990koa
Kategoriak:
Jaiotakoak - Hildakoak
Puxtarri urdina, Apollo 17k egindako Lurraren argazkia. XX. mendean lehen aldiz ikusi zuten gizakiek Lurra kanpotik.
Joxemari Iriondok XX. mendeari buruz gidaturiko saioa.

XX. mendea 1901eko urtarrilaren 1ean hasi zen[1] (MCMI) eta 2000ko abenduaren 31n bukatu (MM)[2]. Bigarren milurtekoko hamargarren eta azken mendea izan zen, eta hauek izan zituen ezaugarri nagusiak: ulermen zientifikoko eredu berriak, gerraren aurrekaririk gabeko garapena, ia berehala funtzionatuko zuten komunikazio-modu berriak eta arte- eta entretenimendu-modu berriak. Populazio hazkundea ere aurrekaririk gabekoa izan zen[3], mendea 1.600 milioi biztanlerekin hasi eta 6.200 milioirekin amaitu baitzen[4].

XX. mendean, planetako egitura politiko eta soziala birmoldatu zuten gertaera geopolitiko garrantzitsuak izan ziren nagusi: Lehen Mundu Gerra, Espainiako gripearen pandemia, Bigarren Mundu Gerra eta Gerra Hotza. Zientziaren eta teknologiaren aurrekaririk gabeko aurrerapenek aro modernoa definitu zuten: arma nuklearren eta energia nuklearraren etorrera, espazioaren esplorazioa, informatika analogikotik digitalera igarotzea eta garraioaren etengabeko aurrerapena, motordun hegaldiak eta automobila barne. Lurraren seigarren iraungitze masiboak, Holozenoko iraungitzea, jarraitu zuen, eta gizakiek kontserbazio-ahalegin handiagoa egin zuten.

Mende honetako gai nagusien artean daude deskolonizazioa, nazionalismoa, globalizazioa eta gobernuen arteko erakundeen forma berriak. Herrialde askotan demokrazia garatu zen, eta emakumeek boto eskubidea irabazi zuten munduko leku askotan. Homogeneizazio kulturala hasi zen, garraio-, informazio- eta komunikazio-teknologia berrien aurrerapenen ondorioz, pop musikaren eta mendebaldeko kulturaren beste eragin batzuekin, nazioarteko korporazioekin, eta esan liteke XX. mendearen amaieran ekonomia benetan globala zela. Pobrezia murriztu egin zen, eta mendea bizi-mailaren igoeraren, munduko populazioaren hazkundearen, ingurumenaren degradazioaren eta iraungitze ekologikoaren lekuko izan zen[5][6]. Autoak, hegazkinak eta etxetresna elektrikoak orokortu egin ziren, eta bideo- eta audio-grabazioak masiboki egin ziren. Aurrerapen horiek erregai fosilen baliabideak ustiatzeari esker egin ziren, energia erraz garraia zitekeen moduan ematen baitzuten, baina kutsaduraz eta epe luzera ingurumenean izango zuen eraginaz ere arduratu ziren. Gizakiek espazioa esploratu zuten lehen aldiz, eta lehen urratsak eman zituzten Ilargian. Elektrizitatea sortzeko eta telekomunikazioetarako aurrerapen handiei esker, mundu mailako komunikazioa ia berehalakoa izan zen, eta, azkenean, Internet sortu zen. Aldi berean, teknologia medikoan egindako aurrerapenei esker, gaixotasun infekzioso asko ia desagerrarazi ziren, eta ingeniaritza genetiko biologikorako bidea ireki zuten. Aurkikuntza zientifikoek, hala nola erlatibitatearen teoriak eta fisika kuantikoak, sakonki aldatu zituzten zientzia fisikoaren eredu fundazionalak, eta zientzialariak behartu zituzten unibertsoa uste baino konplexuagoa zela konturatzera, eta XIX. mendearen amaieran zientziaren ulermen osoa izateko itxaropenak (edo beldurrak) hankaz gora jarri zituzten.

Che Guevara, Kubako iraultzan pertsonai oso garrantzitsua.
World Wide Web, Tim Berners sortutako plataformaren logoa.

Gerrak eta politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gerra hotzari buruzko argazki esanguratsu batzuk.

Kultura eta entretenimendua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"The Beatles" XX.mendeko bandarik famatu eta garrantsitzuenetariko bat.

Rock-and-rolla, jazza, bluesa, pop-a eta hip-hopa bezalako genero musikalen sorrerak XX. mendeko eszena musikala irauli zuen, The Beatles, Elvis Presley, Michael Jackson eta Bob Dylan bezalako artista ikonikoekin.

Zinemaren garapena arte eta entretenimendu modu masibo gisa nabarmena izan zen, Charlie Chaplin, Alfred Hitchcock, Akira Kurosawa eta Stanley Kubrick bezalako izenekin industria zinematografikoan ondare bat utziz.[43]

Kubismoa, surrealismoa, espresionismo abstraktua eta pop art bezalako mugimendu artistikoek arte modernoa birdefinitu zuten, Pablo Picasso, Salvador Dalí, Jackson Pollock eta Andy Warhol bezalako figurekin.

Pertsona nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XX.mendean telebistak sortu eta hobetzen joan ziren, irudi honetan ikusi dezakegu 1980ko telebista bat.
  • XX. mendean erlijio-aniztasuna areagotu egin zen, espiritualtasun-forma eta erlijio-mugimendu berriak sortu baitziren. Eskualde batzuetan bizitza publikoan erlijioaren eraginak ere behera egin zuen, eta desberdintasun erlijiosoetan oinarritutako gatazkek ere aldi hori markatu zuten. Aurrerapen teknologikoek eta komunikabideek erlijioak nola zabaltzen eta praktikatzen diren eragin zuten, eta erlijio-tradizio desberdinen arteko elkarrizketa sustatu zen.[46]
Pio XII aita santua.

Hauek dira XX.mendean zehar egon ziren aita santuak, bertan bakoitzak zer rol betearazi zuen aipatzen da.

XX.mendeko enpresa garrantsitzuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1. Standard Oil Company:

John D. Rockefellerrek sortu zuen 1870ean, XX. mendean munduko petrolio enpresa handienetako bat bihurtu zen, eta monopolioaren aurkako arrazoiengatik banatu zuten 1911n.

2. Ford Motor Company:

Henry Ford-en ikuspegiak bere kabuz dabilen industria irauli zuen masako ekoizpena sartuz, automobilak fabrikatzeko estandar bat ezarriz.

3. General Electric (GE):

Energia, teknologia eta finantza-zerbitzuetan liderra den enpresa da, eta eragin nabarmena izan du hainbat industriatan XX. mendearen zati handi batean.

4. IBM (International Business Machines Corporation):

Informazioaren informatikaren eta teknologiaren garapenean eragin zuen, ordenagailu eta sistema informatiko berritzaileak sortuz.

5. General Motors (GM):

Beste erraldoi autoeragile bat, Fordek bezala, berebiziko garrantzia izan zuena bere buruaz beste egiten duen industriaren mundu mailako bilakaeran eta hedapenean.

6. Coca-Cola Company:

Coca-Cola XX.mendeko enpresa garrantzitsuenetarikoa izan arren, gaur egun garrantzitsuenetarikoa izaten ere jarraitzen du.

Munduko freskagarrien markarik ezagunena, 1892an sortu zenetik presentzia globala izan duena eta herri kulturan marka iraunkorra utzi duena.

7. Boeing:

Aire, espazio eta defentsa-industriako enpresa nagusietako bat, hegazkin komertzial eta militarren ekoizpenagatik ezaguna, hegazkingintzan berebiziko garrantzia duena.

8. ExxonMobil (Standard Oil, gero Exxon Mobilen banatua):

Petrolio-industrian eta ekonomia globalean eragin handia izan duen petrolio-enpresa nagusietako bat.

9. AT & T (American Telephone and Telegraph Company):

XX. mendearen zati handi batean Ameriketako Estatu Batuetako telekomunikazioen industrian nagusi izan zen lehen telefono konpainia eraginkorrenetako bat izan zen.

10. Microsoft:

Bill Gatesek eta Paul Allenek 1975ean sortua, konputazio pertsonalaren industria eta softwarea irauli zituen Windows sistema eragilea bezalako produktuekin.

Enpresa horiek liderrak izateaz gain, eragin iraunkorra izan zuten ekonomia globalean eta aro modernoan bizi eta lan egiten dugun moduan.

Pertsona nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Albert Einstein, munduko fisikaririk ezagunena.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. (Ingelesez) «TWENTIETH CENTURY'S TRIUMPHANT ENTRY; Welcomed by New York with Tumultuous Rejoicing.» The New York Times 1901-01-01 ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  2. «The 21st Century and the 3rd Millennium» web.archive.org 2019-10-02 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  3. Scherbov, Wolfgang Lutz, Warren C. Sanderson, Sergei. (2004). «The End of World Population Growth» The End of World Population Growth in the 21st Century (Routledge)  doi:10.4324/9781315870571-2. ISBN 978-1-315-87057-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  4. (Ingelesez) «World Population by Year - Worldometer» www.worldometers.info (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  5. Leakey, Richard E.; Lewin, Roger. (1996). The sixth extinction: patterns of life and the future of humankind. (1. ed. argitaraldia) Anchor Books ISBN 978-0-385-46809-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  6. «The Sixth Extinction - The Most Recent Extinctions» web.archive.org 2015-12-18 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  7. (Gaztelaniaz) «La rebelión de los bóxers, un momento clave en la historia de China» historia.nationalgeographic.com.es 2019-06-20 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  8. (Gaztelaniaz) «"La ecuación E=mc² de Albert Einstein le dio forma a todo el siglo XX": Christophe Galfard, discípulo de Stephen Hawking» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  9. «Einstein-en erlatibitatearen printzipioa - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  10. (Gaztelaniaz) «Constitución Mexicana de 1917: historia y características» https://humanidades.com/ (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  11. «Mexikoko Iraultza: arrazoiak, etapak, ondorioak - Zientzia - 2023» warbletoncouncil (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  12. «RMS Titanic-en hondoratzea (1912)» eu.eferrit.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  13. (Gaztelaniaz) «Fascismo italiano» Significados (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  14. (Gaztelaniaz) «La Primera Guerra Mundial al completo» historia.nationalgeographic.com.es 2022-09-23 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  15. «Depresio handia: kausak, ezaugarriak eta ondorioak - Zientzia - 2023» warbletoncouncil (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  16. (Gaztelaniaz) Grudemi, Editorial. (2019-11-13). «Nazismo - ¿Qué fue?, características, origen y más» Enciclopedia de Historia (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  17. (Gaztelaniaz) Musa, Marcelo Néstor. (2020-02-19). «¿Qué fue la Guerra civil española? - Resumen e Historia» Enciclopedia de Historia (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  18. a b (Gaztelaniaz) «Segunda Guerra Mundial» historia.nationalgeographic.com.es (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  19. «Koreako Gerra» Google Arts & Culture (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  20. (Frantsesez) «El Movimiento de Derechos Civiles en los Estados Unidos» baripedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  21. (Gaztelaniaz) «Guerra de independencia de Argelia (1954-1962)» https://humanidades.com/ (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  22. «Kubako Iraultza» Google Arts & Culture (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  23. «Wikiwand - Indotxinako Gerra» Wikiwand (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  24. a b (Gaztelaniaz) «Vietnamgo gerra» Leazubil's Weblog 2008-04-20 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  25. «Wikiwand - Afrikako deskolonizazioa» Wikiwand (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  26. Portillo, Germán. (2020-10-28). «Espazioko lasterketari buruz pausoz pauso jakin behar duzun guztia» Meteorología en Red (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  27. «Martin Luther King Jr. hilketa» eu.eferrit.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  28. (Gaztelaniaz) «John Fitzgerald Kennedy: cronología del asesinato del presidente» historia.nationalgeographic.com.es 2023-11-21 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  29. (Gaztelaniaz) «Movimiento Hippie - Concepto, origen y consecuencias» https://concepto.de/ (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  30. «Efemeridea: Franco diktadorearen heriotzaren berri eman zuten» Argia (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  31. «Petrolioaren krisia - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  32. «Wikiwand - 1973ko Txileko estatu kolpea» Wikiwand (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  33. (Gaztelaniaz) «La caída del Muro de Berlín» www.europeana.eu (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  34. (Gaztelaniaz) Montes, Ana. (2022-09-22). «¿Por qué estalló la guerra entre Irak e Irán?» El Orden Mundial - EOM (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  35. (Gaztelaniaz) «El accidente de Chernóbil: las causas del desastre nuclear en Ucrania» www.nationalgeographic.com.es 2022-03-12 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  36. (Gaztelaniaz) «El país que desapareció en Navidad» historia.nationalgeographic.com.es 2023-06-26 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  37. (Gaztelaniaz) «¿Qué es la World Wide Web? - Concepto, importancia y más» https://concepto.de/ (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  38. (Gaztelaniaz) «Guerra de los Balcanes, uno de los peores conflictos de la historia» eAcnur (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  39. «Golkoko Gerra» Google Arts & Culture (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  40. «Noiz Apartheid End eta How?» eu.eferrit.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  41. (Gaztelaniaz) Musa, Marcelo Néstor. (2018-06-18). «¿Qué fue la Guerra Fría? - Resumen, causas y consecuencias» Enciclopedia de Historia (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  42. «Política en el siglo XX | Social Hizo» www.socialhizo.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  43. (Gaztelaniaz) «Historia del cine: resumen, creadores y características» https://humanidades.com/ (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  44. (Gaztelaniaz) «1.6: La revolución física del siglo XX» LibreTexts Español 2022-10-30 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  45. López Espinosa, José Antonio; Lugones Botell, Miguel. (2002-08). «Avances de la medicina en el siglo XX» Revista Cubana de Medicina General Integral 18 (4): 245–247. ISSN 0864-2125. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  46. (Gaztelaniaz) «Iglesia católica, Estado y conflictos sociales y culturales en la historia de España del siglo XX» Julián Casanova (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  47. (Gaztelaniaz) S.A.P, El Mercurio. (2005-04-19). «Los papas del siglo XX» Emol (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  48. «Albert Einstein. Biografía» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  49. (Gaztelaniaz) «Gandhi, el pacifista que luchó por la independencia de la India» historia.nationalgeographic.com.es 2023-01-30 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  50. (Gaztelaniaz) «Winston Churchill, el político que cambió el rumbo de la Segunda Guerra Mundial» historia.nationalgeographic.com.es 2023-11-30 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  51. «Biografia de Franklin Delano Roosevelt» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  52. «Biografia de Nelson Mandela» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  53. (Gaztelaniaz) @NatGeoES. (2022-01-14). «¿Quién fue Martin Luther King?» National Geographic (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  54. (Gaztelaniaz) «Marie Curie, la madre de la física moderna» historia.nationalgeographic.com.es 2019-07-04 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  55. (Gaztelaniaz) «Hitler: vida, biografía y cómo murió» historia.nationalgeographic.com.es (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  56. «Biografia de Mao Tse-tung» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  57. (Gaztelaniaz) «Pablo Picasso» HA! (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  58. (Gaztelaniaz) «La historia de Charles Chaplin, el padre de Charlot» historia.nationalgeographic.com.es 2019-04-16 (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  59. «Marilyn Monroe. Biografía» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  60. «Biografia de Elvis Presley» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  61. «Biografia de The Beatles» www.biografiasyvidas.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]