Vladimir Lenin
Vladimir Ilitx Ulianov, Lenin (errusieraz: Влади́мир Ильи́ч Улья́нов (Ле́нин); Simbirsk, 1870eko apirilaren 22agreg./apirilaren 10ajul. – Gorki Leninskie, 1924ko urtarrilaren 21a) errusiar iraultzaile, politikari eta teorialari politikoa izan zen. 1917tik 1924ra Errusia sobietarraren eta 1922tik 1924ra Sobietar Batasunaren lehen gobernuburu eta fundatzailea izan zen. Bere administraziopean, Errusia, eta geroago Sobietar Batasuna, Alderdi Komunistak gobernatutako alderdi bakarreko estatu sozialista bihurtu zen. Ideologikoki marxista zen, eta berak egindako garapen ideologikoei leninismo esaten zaie.
Simbirskeko klase ertain-altuko familia batean jaioa, Leninek politika sozialista iraultzailea besarkatu zuen 1887an, bere anaia exekutatua izan ondoren. Kazango Unibertsitate Inperialetik kanporatu zuten Errusiar Inperioko tsarren gobernuaren aurkako protestetan parte hartzeagatik, eta hurrengo urteak zuzenbidea ikasten eman zituen. 1893an Petrogradora joan zen eta aktibista marxista nabarmen bihurtu zen. 1897an sedizioagatik atxilotu zuten eta hiru urtez Xuxenskoiera erbesteratu zen, Siberiara, non Nadezhda Krupskaiarekin ezkondu zen. Erbesteratu ondoren, Mendebaldeko Europara joan zen, eta Errusiako Alderdi Laborista Sozialdemokrata Marxistaren (RSDLP) teorialari nabarmena bihurtu zen. 1903an, funtsezko papera jokatu zuen RSDLParen zatiketa ideologikoan, Julius Martoven mentxebikeen aurkako fakzio boltxebikea gidatuz. 1905eko errusiar iraultzaren porrotaren ondoren, Lehen Mundu Gerra Europa osoan proletarioen iraultza bihurtzeko kanpaina egin zuen, eta, marxista gisa, kapitalismoa boteretik kentzea eta sozialismoarekin ordezkatzea eragingo zuela uste zuen. 1917ko Otsaileko Iraultzak tsarra boteretik kendu eta behin-behineko gobernu bat ezarri ondoren, Errusiara itzuli zen Urriko Iraultzan paper nabarmena betetzeko, boltxebikeek erregimen berria boteretik kendu zuten garaian.
Leninen gobernu boltxebikeak Ezkerreko Sozialista Iraultzaileekin, sobiet hautatuekin eta alderdi anitzeko Batzar Konstituziogile batekin partekatu zuen boterea hasieran, nahiz eta 1918an boterea Alderdi Komunista berrian zentralizatu zuen. Leninen gobernuak lurra nekazarien artean banatu zuen eta bankuak eta industria handia nazionalizatu zituen. Lehen Mundu Gerratik erretiratu zen, potentzia zentralei lurraldea lagatzeko itun bat sinatuz, eta munduko iraultza sustatu zuen Internazional Komunistaren bidez. Oposiziogileak Izu Gorrian zapaldu zituzten, Estatuko segurtasun zerbitzuek administratutako kanpaina bortitza; dozenaka mila hil edo kontzentrazio-esparruetan sartu zituzten. Bere administrazioak 1917tik 1922ra Errusiako Gerra Zibilean ezkerreko eta eskuineko armada antiboltxebikeak garaitu zituen eta 1919-1921eko gerra poloniar-sobietarra gainbegiratu zuen. Gerraren, gosetearen eta herri-altxamenduen suntsipenari erantzunez, 1921ean Leninek hazkunde ekonomikoa sustatu zuen Politika Ekonomiko Berriaren bidez. Errusiarrak ez ziren zenbait nazio Errusiar Inperiotik independizatu ziren 1917tik aurrera, baina horietako hiru Sobietar Batasun berrian bildu ziren 1922an. Lenin Gorkin hil zen, eta Iosif Stalin haren oinordekoa izan zen sobietar gobernuaren figura nagusi.
XX. mendeko figura esanguratsu eta eragin handieneko bat izan zen Lenin, eta Sobietar Batasunaren barruan pertsonaganako gurtza orokorra izan zuen 1991n desegin zen arte. Marxismo-leninismoaren atzean figura ideologiko bihurtu zen eta nazioarteko mugimendu komunistan eragin nabarmena izan zuen. Lenin, figura historiko eztabaidagarria eta oso eztabaidatua, sozialismoaren eta langileriaren txapeldun gisa hartzen dute bere aldekoek. Bestalde, Leninen kritikoek leporatzen diote diktadura totalitario bat ezarri izana, masa-hilketak eta errepresio politikoa gainbegiratu zituena.
Lehen urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Haurtzaroa: 1870-1887
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bere birraitona-amonengana jotzen badugu, errusiar, alemaniar, suediar, judu, txuvax eta kalmuk jatorriak aurki daitezke[1]. Bere aita, Ilia Nikolaievitx Ulianov, antzinako jopu familia batekoa zen; Iliaren aitaren etnia oraindik ez dago argi, eta Iliaren ama, Anna Alexeievna Smirnova, erdi kalmuka eta erdi errusiarra zen[2]. Klase apaletik etorri arren, maila ertaineko estatusera igo zen Ilia, Kazango Unibertsitate Inperialean fisika eta matematika ikasiz, Penzako Nobleziaren Institutuan irakatsi aurretik[3]. Ilia Maria Alexandrovna Blankekin ezkondu zen 1863. urtearen erdialdean[4]. Ama luterano-alemaniar aberats baten eta kristautasunera bihurtu eta mediku gisa lan egiten zuen aita judu errusiar baten alaba zen[5]. Petrovski-Xtern historialariaren arabera, litekeena da Leninek amaren balizko jatorri judua ez ezagutzea, Anna ahizpak hil ondoren bakarrik aurkitu baitzuen[6]. Beste bertsio baten arabera, Mariaren aita Katalina Handiak Errusiara gonbidatutako kolono alemaniarren familia batetik zetorren[7].
Ezkondu eta gutxira, Iliak lanpostu bat lortu zuen Nizhni Novgoroden, eta sei urte geroago Simbirsk barrutiko eskola primarioen zuzendari izatera igo zen. Bost urte geroago, probintziako Eskola Publikoetako zuzendari izendatu zuten, eta 450 eskola baino gehiago sortu zirela gainbegiratu zuen, gobernua modernizatzeko planen barruan. 1882ko urtarrilean, hezkuntzari eskaini zion dedikazioak San Vladimir Ordena merezi izan zuen, herentziazko noble estatusa ematen ziona[8].
Lenin Streletskaia Ulitsan jaio zen, Simbirsken, gaur egungo Ulianovsken, 1870eko apirilaren 22an, eta sei egun geroago bataiatu zuten; txikitan Volodia bezala ezagutzen zen, Vladimir izenaren hipokoristiko bat[9]. Zortzi seme-alabetan hirugarrena izan zen, eta bi anaia nagusi izan zituen: Anna (1864an jaioa) eta Aleksandr (1866an jaioa). Gurasoek hiru seme-alaba gehiago izan zituzten: Olga (1871n jaioa), Dmitri (1874an jaioa) eta Maria (1878an jaioa). Ondorengo bi anaia haurtzaroan hil ziren[10]. Ilia Errusiako Eliza Ortodoxoko kide elizkoia zen, eta seme-alabak bertan bataiatu zituen, nahiz eta Maria, hezkuntza arloko luteranoa, neurri handi batean kristautasunari ezaxola zitzaion, eta iritzi horrek eragina izan zuen bere seme-alabengan[11].
Bere gurasoak monarkikoak eta kontserbadore liberalak ziren, Alexandro II.a tsar erreformistak 1861eko erreforma emantzipatzailearekin konprometituak; erradikal politikoak saihesten zituzten, eta ez dago frogarik poliziak pentsamendu subertsiboz zaintzapean jarri zituela baieztatzeko[12]. Uda oro Kokuxkinoko landetxe batean igarotzen zuten[13]. Bere anai-arreben artean, Lenin zen Olga arrebarengandik hurbilen zegoena, sarritan hara bidaltzen baitzuen; izaera oso lehiakorra zuen eta suntsitzailea izan zitekeen, baina normalean bere portaera txarra onartzen zuen[14]. Kirolari bikaina zen eta bere denbora librearen zati handi bat aire zabalean edo xakean jokatzen pasatzen zuen, eta eskolan nabarmentzen zen Simbirskeko Gimnasio Klasiko diziplinatu eta kontserbadorea[15].
1886ko urtarrilean, Leninek 15 urte zituela, bere aita burmuineko odoljario baten ondorioz hil zen[16]. Ondoren, bere portaera alderrai eta gatazkatsu bihurtu zen eta Jainkoarengan zuen sinesmenari uko egin zion[17]. Garai hartan, Leninen anaia zaharrena, Aleksandr, Sasha izenaz maitekiro ezagutzen zuena, San Petersburgoko Unibertsitatean ikasten ari zen. Alexandro III.a tsarraren erreakzionarioaren monarkia absolutuaren aurkako asaldura politikoan sartuta, Aleksandrek ezkertiarren idazki debekatuak aztertu eta gobernuaren aurkako protestak antolatu zituen. Tsarra hil nahi zuen zelula iraultzaile batekin bat egin zuen eta bonba bat eraikitzeko aukeratu zuten. Atentatua gertatu aurretik, konspiratzaileak atxilotu eta epaitu zituzten, eta Aleksandr urkamendian hil zuten maiatzean[18]. Aitaren eta anaiaren heriotzak eragindako trauma emozionala gorabehera, Leninek ikasten jarraitu zuen, eskolan graduatu zen bere ikasgelako onena izanik eta bere errendimendu bikainagatik urrezko domina batekin, eta Kazango Unibertsitatean zuzenbidea ikastea erabaki zuen[19].
Unibertsitatea eta erradikaltze politikoa: 1887-1893
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1887ko abuztuan Kazango Unibertsitatean sartu zenean, Lenin inguruko etxebizitza batean kokatu zen[20]. Han zemliatxestvo batekin elkartu zen, eskualde jakin bateko gizonak ordezkatzen zituen unibertsitate-elkarte mota batekin[21]. Talde horrek unibertsitateko zemliatxestvo kontseiluko ordezkari aukeratu zuen, eta manifestazio batean parte hartu zuen abenduan, ikasleen elkarteek debekatzen zituzten gobernuaren murrizketen aurka. Poliziak Lenin atxilotu eta manifestazioaren buru izatea leporatu zion; unibertsitatetik bota zuten, eta Barne Ministerioak Kokuxkinoko bere familiaren etxaldera erbesteratu zuen[22]. Han asko irakurri zuen eta 1863ko Nikolai Txernixevskiren iraultzaren aldeko eleberriaz maitemindu zen, Zer egin?[23].
Leninen ama kezkatuta zegoen semearen erradikaltzearekin, eta Barne Ministerioa Kazanera itzultzen uzteko konbentzitzen lagundu zuen, baina ez unibertsitatera[24]. Itzuli zenean, Nikolai Fedoseeven zirkulu iraultzailearekin bat egin zuen, eta, haren bidez, 1867ko Karl Marxen Kapitala liburua aurkitu zuen. Horrek marxismoarekiko interesa piztu zion, gizartea etapaka garatzen zela, garapen hori klase borrokaren emaitza zela eta gizarte kapitalistak gizarte sozialistari eta gero komunistari bide emango ziola zioen teoria soziopolitikoa[25]. Leninen amak, bere iritzi politikoekiko mesfidati, Samara eskualdeko Alakaevka herrian lursail bat erosi zuen, semea nekazaritzan arituko zelakoan. Leninek interes gutxi zuen etxaldearen kudeaketan, eta amak laster saldu zuen lurra, etxea udako etxebizitza gisa mantenduz[26].
1889ko irailean, Ulianov familia Samara hirira joan zen, eta han Lenin Alexei Skliarenkoren eztabaida-zirkulu sozialistara batu zen[27]. Han, Leninek erabat besarkatu zuen marxismoa, eta 1848ko Marx eta Friedrich Engelsen Manifestu Komunistaren panfleto politikoaren errusierarako itzulpena egin zuen[28]. Georgi Plejanov marxista errusiarraren lanak irakurtzen hasi zen, eta Plejanoven argudioarekin bat etorri zen: Errusia feudalismotik kapitalismora igarotzen ari zela eta, beraz, sozialismoa proletarioek ezarriko zutela, edo hiriko langileriak, nekazarien ordez[29]. Ikuspegi marxista hori ez zetorren bat Narodnik mugimendu agrario-sozialistaren ikuspuntuarekin; izan ere, mugimendu horren arabera, nekazariek Errusian ezar zezaketen sozialismoa, nekazari komunak eratuz, kapitalismoa saihestuz. Narodnik ikuspuntu hau 1860ko hamarkadan garatu zen Herriaren Askatasunaren Alderdiarekin, eta orduan nagusi izan zen Errusiako mugimendu iraultzailearen barruan[30]. Leninek uko egin zion argudio agrarista-sozialistaren premisari, baina Piotr Tkatxev eta Sergei Netxaev bezalako agrarista-sozialisten eragina izan zuen, eta hainbat narodniken lagun egin zen[31].
1890eko maiatzean, Mariak, noble baten alargun gisa gizarte-eraginari eusten zionak, autoritateak konbentzitu zituen Lenini bere kanpo-azterketak San Petersburgoko Unibertsitatean egiten uzteko, non lehen mailako titulu baten baliokidea lortu zuen, ohorez lortu ere. Graduazioaren ospakizunak lausotu egin ziren bere arreba Olga tifusak jota hil zenean[32]. Lenin Samaran egon zen hainbat urtez, lehenik eskualdeko auzitegi baterako lege-laguntzaile gisa eta gero tokiko abokatu batentzat[33]. Politika erradikalari denbora asko eskaini zion, Skliarenkoren taldean aktibo mantenduz eta Errusiari marxismoa aplikatzeari buruzko ideiak formulatuz. Plejanoven lanean oinarrituta, Leninek errusiar gizarteari buruzko datuak bildu zituen, gizartearen garapenaren interpretazio marxista bultzatzeko eta narodniken baieztapenak indargabetzeko erabiliz[34]. Nekazal ekonomiari buruzko artikulu bat idatzi zuen, Russkaya mysl aldizkari liberalak baztertu zuena[35].
Jarduera iraultzailea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Militantziaren hasiera eta kartzela: 1893-1900
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1893ko amaieran, Lenin San Petersburgora joan zen[36]. Han abokatu baten laguntzaile gisa lan egin zuen eta goi-kargu batera igo zen bere buruari sozialdemokrata deitzen zion zelula iraultzaile marxista batean, Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata Marxistari erreferentzia eginez[37]. Mugimendu sozialistaren barruan marxismoa publikoki defendatuz, Errusiako industriaguneetan zelula iraultzaileak sortzea bultzatu zuen[38]. 1894. urtearen amaieran, langile-zirkulu marxista bat zuzentzen zuen eta bere aztarnak zehatz-mehatz estaltzen zituen, poliziaren espioiak mugimenduan sartzen saiatzen zirela jakinik[39]. Nadezhda "Nadya" Krupskaiarekin, maistra marxista batekin, harreman sentimentala hasi zuen[40]. Tratatu politikoa bat ere idatzi zuen, Zer dira "Herriaren lagunak" eta nola egiten dieten aurre sozialdemokratei, non narodnik nekazaritza-sozialistak kritikatzen dituen, neurri handi batean Samarako esperientzietan oinarrituta; 1894an 200 ale inguru inprimatu ziren legez kanpo[41].
Leninek bere sozialdemokraten eta Lanaren Emantzipazioaren arteko loturak sendotzea espero zuen, Suitzan egoitza zuten marxista errusiar emigratu talde bat; herrialdea bisitatu zuen taldeko kideekin biltzeko, Plejanovekin eta Pavel Axelrodekin[42]. Parisera joan zen Paul Lafargue Marxen suhia ezagutzera, eta 1871ko Parisko Komuna ikertzera, gobernu proletarioaren lehen prototipotzat jotzen zuena[43]. Amak finantzatuta, Suitzako bainuetxe batean hartu zuen ostatu Berlinera joan aurretik. Staatsbibliotheken ikasi zuen sei astez, eta Wilhelm Liebknecht ekintzaile marxista ezagutu zuen[44]. Errusiara legez kanpoko argitalpen iraultzaileen aliatu batekin itzuli zenean, hainbat hiritara bidaiatu zuen greban zeuden langileei literatura banatuz. Informazio-orri bat egiten ari zela, Rabotxeie delo («Langileen kausa»), San Petersburgon atxilotutako 40 ekintzaileetako bat izan zen, sedizioa egotzita[45].
Legezko ordezkaritza edo fidantza ukatu ziotenean, Leninek ukatu egin zituen egozten zitzaizkion kargu guztiak, baina espetxean egon zen urtebetez, kondenatua izan aurretik[46]. Denbora hori teorizatzen eta idazten eman zuen. Lan horretan adierazi zuenez, kapitalismo industrialak Errusian izan zuen gorakadaren ondorioz, nekazari ugari lekualdatu ziren hirietara, non proletariotza bat osatzen zuten. Leninek, bere ikuspegi marxistatik, errusiar proletariotza honek klase kontzientzia bat garatuko zuela zioen, aldi berean tsarismoa, aristokrazia eta burgesia bortizki suntsitzera eta sozialismorantz aurrera egingo zuen estatu proletario bat ezartzera eramango zuena[47].
— Kapitalismoaren garapena Errusian[N]arodnikak moralen bat adierazten duten ondorioak atera ohi ditu; ez ditu produkzioan parte hartzen duten pertsona-taldeak hainbat bizimoduren sortzaile gisa hartzen; ez du proposatzen gizarte-harremanen eta harreman ekonomikoen batura osoa talde horien arteko elkarrekiko harremanen emaitza gisa aurkeztea, interes desberdinak eta eginkizun historiko desberdinak baitituzte.
1897ko otsailean, Lenini hiru urteko erbestealdia ezarri zioten ekialdeko Siberian, epaiketarik gabe. San Petersburgon egun batzuk eman zizkioten bere arazoak konpontzeko, eta denbora hori baliatu zuen sozialdemokratekin biltzeko, Langile Klasearen Emantzipazioaren aldeko Liga Borrokalaria izena hartu zuena[48]. Ekialdeko Siberiara egindako bidaiak 11 aste iraun zuen, eta tarte horretan ama eta arrebak izan zituen lagun. Gobernurako mehatxu txikitzat hartua, Xuxenskoieko nekazarien etxola batera erbesteratu zuten, Minusinskiko barrutian, non poliziaren zaintzapean eduki baitzuten; hala ere, beste iraultzaile batzuekin gutun trukea mantendu ahal izan zuen, haietako askok bisita egin ziotelarik, eta Jenisei ibaian igeri egiteko eta ahateak eta istingorrak ehizatzeko baimena eman zioten[49].
1898ko maiatzean, Nadia erbestean elkartu zitzaion, 1896ko abuztuan greba bat antolatzeagatik atxilotu baitzuten. Hasieran Ufara bidali zuten, baina agintariak konbentzitu zituen Xuxenskoiera eraman zezaten, bera eta Lenin ezkon-hitza emanik zeudela argudiatuz; 1898ko uztailaren 10ean eliza batean ezkondu ziren[50]. Xuxenskoien, bikotea Nadiaren amarekin, Elizaveta Vasilievnarekin, familia-bizitza batean kokatu zen, eta errusierara itzuli zuten Ingalaterrako literatura sozialista[51]. Alemaniako marxismoaren bilakaera jarraitzeko irrikaz, non zatiketa ideologiko bat gertatu baitzen, Eduard Bernstein bezalako errebisionistek sozialismorantz bide baketsu eta elektoralaren alde egiten zutelarik, Leninek iraultza bortitzaren aldekoa izaten jarraitzen zuen, Errusiako sozialdemokraten protesta batean argudio errebisionistei eraso eginez[52]. Amaitu zuen, halaber, Kapitalismoaren garapena Errusian (1899), unera arte idatzi zuen libururik luzeena, sozialista agrarioak kritikatzen zituena eta Errusiako garapen ekonomikoaren azterketa marxista sustatzen zuena. Vladimir Ilin ezizenarekin argitaratua, argitaratu ondoren kritika txarrak jaso zituen nagusiki[53].
Munich, Londres, Geneva: 1900-1905
[aldatu | aldatu iturburu kodea]— Zer egin?Klase kontzientzia politikoa kanpotik baino ezin da iritsi langileengana; hau da, borroka ekonomikotik kanpo bakarrik, langileen eta enpresaburuen arteko harremanen esparrutik kanpo. Ezagutza hori lortzeko bide bakarra Estatuarekiko eta gobernuarekiko harremanen (klase eta geruza guztien) esfera da, klase guztien arteko erlazioen esfera.
Erbesteratu ondoren, Lenin Pskovera joan zen 1900. urtearen hasieran[54]. Han dirua biltzen hasi zen egunkari baterako, Iskra («Txinparta»), Errusiako alderdi marxistaren organo berri bat, orain Errusiako Alderdi Laborista Sozialdemokrata (RSDLP) deitzen zena[55]. 1900eko uztailean, Lenin Errusiatik Mendebaldeko Europara atera zen; Suitzan beste marxista errusiar batzuk ezagutu zituen, eta Corsierren hitzaldi batean Munichetik egunkaria kaleratzea adostu zuten, Lenin irailean lekualdatu zen tokitik[56]. Europako marxista nabarmenen ekarpenekin, Iskra Errusian sartu zen kontrabandoan[57], 50 urtez herrialdeko argitalpen klandestinorik arrakastatsuena bihurtuz. 1901eko abenduan hartu zuen lehen aldiz «Lenin» izengoitia, segur aski Siberiako Lena ibaian oinarritua[58]; sarritan N. Lenin izengoitirik osoena erabiltzen zuen, eta N-k ezer esan nahi ez zuen arren, geroago Nikolai irudikatzen zuen ideia okerra sortu zen[59]. Izengoiti horren pean, 1902an Zer egin? Panfleto politikoa argitaratu zuen; ordura arteko bere argitalpenik eraginkorrena Leninen ideiei buruzkoa zen, proletariotza iraultzarantz zuzenduko zuen abangoardiako alderdi baten beharrari buruzkoa[60].
Leninen emazte Nadia Munichen elkartu zitzaion eta haren idazkari pertsonal bihurtu zen[61]. Beren asaldura politikoarekin jarraitu zuten, Leninek Iskrarentzat idatzi eta RSDLParen programa idatzi baitzuen, disidente ideologikoei eta kanpoko kritikoei eraso eginez, bereziki Alderdi Sozialista Iraultzaileari (SR)[62], 1901ean sortutako narodnik agrario-sozialista talde bati[63]. Marxista izaten jarraitu arren, 1903an nekazariaren botere iraultzaileari buruzko narodnik ikuspuntua onartu zuen[64]. Bavariako polizia saihesteko, Lenin Londresera joan zen Iskrarekin 1902ko apirilean[65]. Leon Trotski marxista errusiar-ukrainarraren lagun egin zen[66]. Lenin erisipelak jo zuen, eta ezin izan zuen hain paper nabarmenik hartu Iskrako erredakzio-kontseiluan; hura ez zegoenez, batzordeak Genevara eraman zuen bere operazio-basea[67].
RSDLPren bigarren kongresua Londresen egin zen 1903ko uztailean[68]. Kongresuan zisma bat sortu zen Leninen eta Julius Martoven aldekoen artean. Martovek zioen alderdiko kideek alderdiaren zuzendaritza alde batera utzita hitz egiteko aukera izan behar zutela; Lenin ez zegoen ados, eta alderdiaren gaineko erabateko kontrola izango zuen zuzendaritza indartsu baten beharra azpimarratzen zuen[69]. Leninen aldekoak ziren gehienak, eta hark "gehiengoa" deitzen zien (bolxeviki errusieraz; boltxebikeak); horri erantzunez, Martovek "gutxiengoa" deitzen zien bere jarraitzaileei (menxeviki errusieraz; mentxebikeak)[70]. Boltxebikeen eta mentxebikeen arteko eztabaidek aurrera jarraitu zuten hitzaldiaren ondoren; boltxebikeek oportunistak eta erreformistak zirela leporatu zieten beren aurkariei, diziplinarik ez zutela, eta mentxebikeek, berriz, Lenin despota eta autokrata zela[71]. Mentxebikeekin haserre, Leninek dimisioa eman zuen Iskraren erredakziotik, eta 1904ko maiatzean Pauso bat aurrera, bi pauso atzera adierazpen antimentxebikea argitaratu zuen[72]. Estresaren ondorioz, Lenin gaixotu egin zen, eta sendatzeko, landa-eremuko Suitzara joan zen oporretan[73]. Fakzio boltxebikea indartsuago bihurtu zen[74]; 1905eko udaberrian, RSDLPko Batzorde Zentral osoa boltxebikea zen, eta abenduan Vpered («Aurrera») egunkaria sortu zuten[75].
1905eko iraultza eta ondorioak: 1905-1914
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1905eko urtarrilean, San Petersburgoko manifestarien Igande Odoltsuko sarraskiak istilu zibilen uholdea eragin zuen Errusiar Inperioan, 1905eko Iraultza izenaz ezagutzen dena[76]. Leninek boltxebikeei gertaeretan paper handiagoa hartzeko eskatu zien, matxinada bortitza bultzatuz[77]. Hori egin zuenean, "Matxinada armatuari", "Masa-izuari" eta "lur-jabeen lurren desjabetzeari" buruzko kontsigna eseristak hartu zituen, eta horrek marxismo ortodoxotik desbideratu zela dioten salaketa mentxebikeak eragin zituen[78]. Era berean, boltxebikeak mentxebikeetatik erabat bereizteko eskatu zuen; boltxebike askok uko egin zioten, eta bi taldeak 1905eko apirilean Londresen egindako RSDLPren III. Kongresuan izan ziren. Leninek bere ideietako asko aurkeztu zituen 1905eko abuztuan argitaratutako Sozialdemokraziaren bi taktika iraultza demokratikoan liburuxkan. Hemen, errusiar burgesia liberala monarkia konstituzionalerako trantsizio batekin asetuko zela iragarri zuen, eta horrela iraultza traizionatuko zuela; aldiz, proletarioek nekazariekin aliantza bat eraiki beharko zutela argudiatu zuen, tsarren erregimena bertan behera uzteko eta "proletarioen eta nekazarien behin-behineko diktadura demokratiko iraultzailea" ezartzeko[79].
— Lenin 1905eko iraultzari buruz.Matxinada hasi da. Indarkeriaren aurkako indarkeria. Kale-borrokak biziak dira, barrikadak altxatzen dira, fusilak klaskatzen dira, pistolek orro egiten dute. Odolezko ibaiak doaz, askatasunaren aldeko gerra zibila sutan dago. Mosku eta Hegoaldea, Kaukaso eta Polonia San Petersburgoko langileekin bat egiteko prest daude. Langileen kontsigna bihurtu da: heriotza edo askatasuna!
1905eko iraultzari erantzunez, gobernua boteretik kentzea lortu ez zuena, Nikolas II.a tsarrak erreforma liberalak onartu zituen bere Urriko Manifestuan. Giro horretan, Leninek segurutzat jo zuen San Petersburgora itzultzea[80]. Novaya Zhizn («Bizitza Berria») egunkariko erredakzio-kontseiluarekin bat egin zuen, Maria Andreievak zuzendutako egunkari legal erradikala, eta LSEDak aurre egin beharreko arazoak eztabaidatzeko erabili zuen[81]. Alderdiari afiliazio zabalago bat bilatzera animatu zuen eta borroka bortitzaren etengabeko gorakadaren alde egin zuen, iraultzaren arrakastarako biak beharrezkoak zirelakoan[82]. Kideen kuotak eta jarraitzaile aberats gutxi batzuen dohaintzak boltxebikeen jarduerak finantzatzeko nahikoak ez zirela aitorturik, Leninek posta bulegoak, tren geltokiak, trenak eta bankuak lapurtzeko ideia babestu zuen. Leonid Krasinen zuzendaritzapean, boltxebike talde bat horrelako delitu-ekintzak egiten hasi zen, eta horietatik ezagunena 1907ko ekainean gertatu zen, Iosif Stalinen zuzendaritzapean ziharduen boltxebike talde batek Tbilisiko Estatuko Bankuan (Georgia) armaz lapurreta egin zuenean[83].
Boltxebikeen eta mentxebikeen arteko adiskidetzearen ideia laburki babestu bazuen ere[84], Leninen indarkeria eta lapurreta gaitzetsi zuten mentxebikeek RSDLPren IV. Kongresuan, 1906ko apirilean Stockholmen egin zenean[85]. Leninek Kuokkalan, Finlandiako Dukerri Handian, boltxebike-zentro baten sorreran parte hartu zuen, une hartan Errusiako inperioaren zati bat zena. Laster boltxebikeek alderdian boterea eskuratu zuten, Londresen 1907an ospatutako V. kongresuan[86]. Tsarren gobernuak oposizioa zapaltzen zuen bitartean, bai Errusiako biltzar legegilea, Bigarren Duma, deseginez, bai Okhrana polizia sekretuari iraultzaileak atxilotzeko aginduz, Leninek Finlandiatik Suitzara ihes egin zuen[87]. Han saiatu zen Tbilisin lapurtutako billeteak aldatzen, serie-zenbaki identifikagarriak zituztenak[88].
Alexander Bogdanovek eta beste boltxebike ospetsu batzuek Boltxebike Zentroa Parisera eramatea erabaki zuten[89]; Lenin ados ez bazegoen ere, 1908ko abenduan hirira joan zen. Leninek ez zuen Paris gogoko, "zulo nazkagarria" zela pentsatzen baitzuen, eta, han zegoela, auto gidari bati salaketa jarri zion bizikletatik erorarazteagatik[90]. Lenin oso kritiko agertu zen Bogdanoven iritziarekin, alegia, errusiar proletarioek kultura sozialista bat garatu behar zutela arrakastazko iraultza-bide bihurtzeko. Lenin, aldiz, iraultzan langile-klaseak zuzenduko zituen intelektual sozialistaren abangoardiaren aldekoa zen. Gainera, Bogdanovek, Ernest Machen eraginez, munduko kontzeptu guztiak erlatiboak zirela uste zuen, eta Leninek, berriz, giza behaketatik aparteko errealitate objektibo bat zegoela zioen ikuspegi marxista ortodoxoari eusten zion[91]. Bogdanovek eta Leninek elkarrekin igaro zituzten oporrak Maksim Gorkiren etxean, Caprin, 1908ko apirilean[92]; Parisera itzuli zirenean, Leninek boltxebikeen artean banaketa bat sustatu zuen bere jarraitzaileen eta Bogdanoven artean, eta azken horri marxismotik desbideratzea leporatu zion[93].
1908ko maiatzean, Lenin Londresen bizi izan zen laburki, non Britainiar Museoko Irakurketa Gela erabili zuen Materialismoa eta enpiriokritizismoa idazteko, Bogdanoven erlatibismoaren "faltsukeria erreakzionario burgesa" bezala deskribatu zuen eraso bat[94]. Leninen sektarismoa gero eta boltxebike gehiago urrunarazten hasi zen, Aleksei Rikov eta Lev Kamenev hurbileko jarraitzaileak barne[95]. Okhrana bere jarrera zatikatzaileaz baliatu zen Roman Malinovski espioia bidaliz Leninen aldekoa izan zedin alderdi barruan. Boltxebike batzuek Malinovskiri buruzko susmoak azaldu zizkioten Lenini, baina ez dago argi espioiaren bikoiztasunaz jabetzen ote zen; litekeena da Malinovski erabiltzea Okhranari informazio faltsua emateko[96].
1910eko abuztuan, Lenin Bigarren Internazionalaren VIII. Kongresuan izan zen, sozialisten nazioarteko bilera batean, Kopenhagen, RSDLPko ordezkari gisa. Ondoren, Stockholmen oporrak eman zituen amarekin. Bere emazte eta arrebekin Frantziara joan zen bizitzera, lehenik Bombonera eta gero Parisera[97]. Hemen Inessa Armand boltxebike frantziarraren oso lagun egin zen; biografo batzuek iradokitzen dute ezkontzaz kanpoko harremana izan zutela 1910 eta 1912 artean[98]. Bitartean, 1911ko ekainean Parisen egindako bilera batean, LPZZko Batzorde Zentralak bere operazio-zentroa Errusiara eramatea erabaki zuen, Boltxebike Zentroa eta bere egunkaria, Proletari, ixteko aginduz[99]. Alderdian zuen eragina berreraikitzen saiatuz, Leninek alderdiaren konferentzia bat antolatu zuen Pragan 1912ko urtarrilean, eta bertaratutako 18 lagunetatik 16 boltxebikeak ziren arren, oso kritikatua izan zen bere joera zatikatzaileagatik eta ez zuen lortu alderdiaren barruan bere estatusa hobetzea[100].
Krakoviara joan zen, Galitziako Erresumara eta Lodomeriara, Austria-Hungariako Inperioaren zati kulturalki poloniar batera, eta Jagelloniako Unibertsitateko liburutegia erabili zuen ikerketak egiteko[101]. Harreman estuan egon zen Errusiar Inperioan ziharduen RSDLPrekin, eta Dumako boltxebikeak konbentzitu zituen mentxebikeekin zuten parlamentu-aliantzatik banantzeko[102]. 1913ko urtarrilean, Stalinek, Leninek "georgiar zoragarria" bezala aipatzen zuenak, bisita egin zion eta Inperioan errusiarrak ez ziren talde etnikoen etorkizuna eztabaidatu zuten[103]. Lenin eta bere emaztearen osasun arazoak zirela eta, Biały Dunajec hirira joan ziren[104], Bernara joan baino lehen, Nadiari ebakuntza egin ziezaioten[105].
Lehen Mundu Gerra: 1914-1917
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lehen Mundu Gerra kolonien banaketagatik eta atzerriko lurraldearen lapurretagatik libratzen da; lapurrak erori egin dira, eta lapurretako baten porrotak aipatzea, lapur guztien interesak nazioaren edo aberriaren interesekin identifikatzeko, gezur burges neurrigabea da.
Lenin Galitzian zegoen Lehen Mundu Gerra piztu zenean. Gerrak Errusiar Inperioa eta Austrohungariar Inperioa aurrez aurre jarri zituen, eta errusiar hiritartasuna zela eta, Lenin atxilotu eta espetxeratu egin zuten labur, bere jarrera anti-tsarista azaldu zen arte[106]. Lenin eta bere emaztea Bernara itzuli ziren, 1916ko otsailean Zürichera joan baino lehen. Lenin haserre zegoen Alemaniako Alderdi Sozialdemokratak Alemaniako gerra-ahalegina babesten zuelako, eta horrek zuzenean urratzen zuen Stuttgarteko Bigarren Internazionalaren ebazpena, hau da, alderdi sozialistak gatazkaren aurka agertzea, eta Bigarren Internazionala desagertuta zegoela uste zuen[106]. Zimmerwaldeko Konferentziara joan zen 1915eko irailean eta Kienthalgo Konferentziara 1916ko apirilean[107], eta kontinente osoko sozialistei "gerra inperialista" kontinente osoko "gerra zibil" bihurtzeko eskatu zien, proletarioek burgesiari eta aristokraziari aurre egin behar zietela[108]. 1916ko uztailean, Leninen ama hil zen, baina semea ezin izan zen hiletara joan.[109]. Bere heriotzak sakonki hunkitu zuen, eta deprimitu egin zen, bera ere hilko zen beldur, iraultza proletarioa ikusi baino lehen[110].
1917ko irailean, Leninek Inperialismoa, kapitalismoaren fase gorena argitaratu zuen, non inperialismoa kapitalismo monopolistaren emaitza zela defendatzen zuen, kapitalistak euren irabaziak handitzen saiatzen baitziren, soldatak baxuagoak eta lehengaiak merkeagoak ziren lurralde berrietara hedatuz. Uste zuen lehia eta gatazka areagotu egingo zirela, eta potentzia inperialisten arteko gerrak aurrera jarraituko zuela proletarioen iraultzak boteretik kendu eta sozialismoa ezarri arte[111]. Denbora asko eman zuen Georg Wilhelm, Friedrich Hegel, Ludwig Feuerbach eta Aristotelesen lanak irakurtzen, guztiak Marxentzat funtsezko eraginak izan zirenak[112]. Horrek aldatu egin zuen Leninek marxismoaz egiten zuen interpretazioa; lehen printzipio zientifiko lehenetsietan oinarritutako politikak gara zitezkeela uste zuen bitartean, politika bat zuzena zela erakusten zuen froga bakarra bere praktika zela ondorioztatu zuen[113]. Marxista ortodoxotzat zeukan bere burua, baina Marxek gizartearen garapenari buruz egindako iragarpen batzuetatik aldentzen hasi zen; Marxek, berriz, uste zuen klase ertainen "iraultza demokratiko-burges" baten aurretik proletarioen "iraultza sozialista" bat gertatu behar zela, eta Leninek uste zuen Errusian proletarioek tsarren erregimena eraits zezaketela tarteko iraultzarik gabe[114].
Otsaileko Iraultza eta Uztaileko Egunak: 1917
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1917ko otsailean, Otsaileko Iraultza piztu zen San Petersburgon, Petrogrado izenez berrizendatua Lehen Mundu Gerraren hasieran, langile industrialak greban jarri zirenean elikagaien eskasiagatik eta lantegien baldintzen narriaduragatik. Istiluak Errusiako beste leku batzuetara hedatu ziren, eta, bortizki eraitsiko ote zuten beldurrez, Nikolas II.a tsarrak abdikatu egin zuen. Estatuko Dumak herrialdearen kontrola hartu zuen, Errusiar Behin-behineko Gobernua ezarriz eta Inperioa Errusiar Errepublika berri bihurtuz[115]. Leninek Suitzan zuen basetik horren berri izan zuenean, beste disidente batzuekin ospatu zuen. Errusiara itzultzea erabaki zuen boltxebikeen buru jartzeko, baina herrialderako muga gehienak blokeatuta zeudela ikusi zuen, abian zegoen gatazkaren ondorioz. Plan bat antolatu zuen beste disidente batzuekin, haientzat pasabide bat negoziatzeko Alemanian zehar, Errusiarekin garai hartan gerran zegoena. Disidente horiek Errusiako etsaiei arazoak sor ziezazkieketela onartuta, Alemaniako gobernuak onartu egin zuen 32 errusiar bidaiatzea tren-bagoi itxi batean, tartean Lenin eta bere emaztea[116]. Taldeak trenez bidaiatu zuen Zurichetik Sassnitzeraino, Trelleborgeraino (Suedia) ferryz jarraituz, eta handik Haparanda-Tornioko mugako pasabideraino eta gero Helsinkiraino, azken trena hartu aurretik Petrogradora mozorrotuta[117].
Petrogradoko Finlandiako Geltokira apirilean iristean, Leninek boltxebikeen aldekoen aurrean hitzaldi bat eman zuen Behin-behineko Gobernua gaitzetsiz eta kontinente osoan proletario-iraultza europar batera deituz[118]. Hurrengo egunetan, boltxebikeen bileretan hitz egin zuen, mentxebikeekin adiskidetzea nahi zutenen aurka oldartuz eta bere 
Apirileko Tesiak azalduz, Suitzatik egindako bidaian boltxebikeetarako idatzi zituen asmoen zirriborro bat[119]. Publikoki gaitzetsi zituen bai mentxebikeak bai Iraultzaile Sozialak, eragin handiarekin Petrogradoko sobieta menperatzen zutenak, Behin-behineko Gobernua babesteagatik, sozialismoaren traidore gisa salatuz. Gobernua tsarren erregimena bezain inperialista zela kontuan hartuta, Alemaniarekin eta Austria-Hungariarekin berehalako bakea, sobieten gobernua, industriaren eta bankuen nazionalizazioa eta estatuaren lurraren desjabetzea defendatzen zituen, hori guztia gobernu proletario bat ezartzeko eta gizarte sozialista bat bultzatzeko asmoarekin. Aitzitik, mentxebikeek uste zuten Errusia ez zegoela behar bezala garatuta sozialismorako trantsiziorako, eta Lenini leporatu zioten Errepublika berria gerra zibil batean murgiltzen saiatzea[120]. Hurrengo hilabeteetan, bere politikaren aldeko kanpaina egin zuen, Boltxebike Komite Zentralaren bileretara joanez, Pravda («Egia») boltxebike-egunkarirako maiztasun handiz idatziz eta Petrogradon hitzaldi publikoak emanez, langileak, soldaduak, marinelak eta nekazariak beren kausara bihurtzeko asmoz[121].
Boltxebikeen aldekoen artean gero eta frustrazio handiagoa sumatu zuenean, Leninek Petrogradon manifestazio politiko armatua egitea iradoki zuen gobernuaren erantzuna egiaztatzeko[122]. Bere osasunaren hondamenaren erdian, hiritik alde egin eta Finlandiako Neivola herrira itzuli zen[123]. Boltxebikeen manifestazio armatua, Uztaileko Egunak, Lenin kanpoan zela gertatu zen, baina manifestariek gobernuaren indarrei bortizki aurre egin zietela jakitean, Petrogradora itzuli eta lasaitasunerako deia egin zuen[124]. Indarkeriari erantzunez, Lenin eta beste boltxebike garrantzitsu batzuk atxilotzeko agindu zuen gobernuak, haien bulegoak suntsituz eta agente probokatzaile alemaniarra zela publikoki alegatuz[125] . Atxilotzea saihestuz, Lenin Petrogradoko etxe seguru batzuetan ezkutatu zen[126]. Leninek eta Grigori Zinoviev bere lagun boltxebikeak Petrogradorengandik ihes egin zuten, mozorrotuta, eta Razlivera joan ziren[127]. Han, Lenin Estatua eta Iraultza izango zen liburua lantzen hasi zen, proletarioen iraultzaren ondoren Estatu sozialista nola garatuko zela uste zuen eta ordutik aurrera Estatua pixkanaka zimeltzen joango zen, gizarte komunista huts bat utziz[128]. Boltxebikeek zuzendutako matxinada armatu baten alde egiten hasi zen gobernua boteretik kentzeko, baina alderdiko batzorde zentralaren ezkutuko bilera batean ideia hori baztertu egin zen[129]. Lenin, orduan, Finlandiara abiatu zen trenez eta oinez, Helsinkira abuztuaren 10ean iritsiz, non boltxebikeen jarraitzaileen segurtasun etxeetan ezkutatu baitzen[130].
-
Lenin Putilov fabrikan hizketan, 1917ko maiatzean. Isaak Brodskiren margolana
Urriko Iraultza: 1917
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1917ko abuztuan, Lenin Finlandian zegoen bitartean, Lavr Kornilov jeneralak, Errusiako armadako komandante buruak, tropak bidali zituen Petrogradora, Behin-behineko Gobernuaren aurkako kolpe militar saiakera bat zirudienean. Aleksandr Kerenski lehen ministroak Petrogradoko Sobietari laguntza eskatu zion, boltxebikeak barne, eta iraultzaileei langileak Guardia Gorri gisa antolatzea ahalbidetu zien hiria defendatzeko. Kolpea Petrogradora iritsi aurretik iraungi zen, baina gertaerei esker boltxebikeak hondar politiko irekira itzuli ziren[131] . Sozialismoaren aurkako eskuineko indarren kontrairaultzaren beldur, Petrogradoko Sobiet Batasunean nagusi ziren mentxebikeek eta sozialista-iraultzaileek gobernuari boltxebikeekin harremanak normalizatzeko presioa egiten lagundu zioten[132]. Bai mentxebikeek bai sozialista-iraultzaileek herriaren babes handia galdu zuten, Behin-behineko Gobernuan lotu zirelako eta gerraren jarraipena ez zelako herriaren gogokoa. Boltxebikeak horretaz baliatu ziren eta laster Trotski boltxebikea aukeratu zuten Petrogradoko Sobiet Batasuneko buruzagi[133]. Irailean, boltxebikeek gehiengoa lortu zuten Mosku eta Petrogradoko sobieten langile-sekzioetan[134].
Egoera berarentzat seguruagoa zela aitortuta, Lenin Petrogradora itzuli zen[135]. Han Boltxebikeen Batzorde Zentralaren bilera batera joan zen urriaren 10ean, eta berriro defendatu zuen alderdiak matxinada armatu baten buru izan behar zuela Behin-behineko Gobernua boteretik kentzeko. Oraingoan argumentuak irabazi zuen aldeko hamar botorekin eta aurkako birekin[136]. Planaren kritikoek, Zinvievek eta Kamenevek, argudiatu zuten langile errusiarrek ez zutela erregimenaren aurkako kolpe bortitz bat babestuko, eta ez zegoela Leninen baieztapenaren froga argirik Europa osoa iraultza proletarioaren atarian zegoela[137]. Alderdiak erasoaldia antolatzeko planak hasi zituen, Smolni Institutuan azken bilera bat eginez urriaren 24an[138]. Hau zen Batzorde Militar Iraultzailearen (BMI) oinarria, neurri handi batean boltxebikeei leiala zen milizia armatu bat, Petrogradoko Sobietak Korniloven ustezko kolpean ezarri zuena[139].
Urrian, BMIk Petrogradoko garraio, komunikazio, inprenta eta zerbitzu publiko nagusien kontrola hartzeko agindua jaso zuen, eta odol isurketarik gabe egin zuen[140]. Boltxebikeek gobernua setiatu zuten Neguko Jauregian, eta hura gainditu eta ministroak atxilotu zituzten, Aurora itsas ontziak, boltxebikeek kontrolatuak, iraultzaren hasiera seinalatzeko tiro bat bota ondoren[141]. Matxinadan, Leninek hitzaldi bat eman zuen Petrogradoko Sobietaren aurrean, Behin-behineko Gobernua boteretik kendu zutela iragarriz[142]. Boltxebikeek gobernu berri baten eraketa aldarrikatu zuten, Herriko Komisarioen Kontseilua edo Sovnarkom. Hasiera batean, Leninek uko egin zion lehendakari karguari, Trotski kargurako proposatuz, baina beste boltxebike batzuk tematu egin ziren eta Leninek amore eman zuen[143]. Lenin eta beste boltxebike batzuk Sobietarren Bigarren Kongresuan izan ziren urriaren 26an eta 27an, eta gobernu berriaren sorrera iragarri zuten[144]. Mentxebikeek gaitzetsi egin zuten boterea legez kanpo hartzea eta gerra zibilaren arriskua[145]Txantiloi:Dubious. Erregimen berriaren lehen egun hauetan, Leninek ez zuen hitz egin termino marxista eta sozialistetan errusiarrak ez alienatzeko, eta, horren ordez, langileen kontrolpean zegoen herrialde bat zeukala esan zuen[146].
Leninen gobernua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Sobietar Gobernuaren antolaketa: 1917-1918
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Behin-behineko gobernuak 1917ko azaroan Batzar Konstituziogile bat aukeratzeko asmoa zuen; Leninen eragozpenen aurka, Sovnarkom-ek bozketa aurreikusi bezala egitea onartu zuen[147]. Hauteskunde eratzaileetan, boltxebikeek botoen laurdena lortu zuten, gutxi gorabehera, eta nekazaritza-orientazioko sozialista-iraultzaileek garaitu zituzten[148]. Leninek argudiatu zuen hauteskundeak ez zirela herriaren borondatearen isla zuzena, hautesleek ez zutela boltxebikeen programa politikoa ezagutzeko astirik izan, eta ezkerreko sozialista-iraultzaileak bereizketaren aurretik egin zirela hautagaien zerrendak[149]. Hala ere, Errusiako Batzar Konstituziogile hautatu berria Petrogradon bildu zen 1918ko urtarrilean[150]. Sovnarkomek argudiatu zuen kontrairaultzailea zela sobietei boterea kendu nahi zielako, baina sozialista-iraultzaileek eta mentxebikeek ukatu egin zuten[151]. Boltxebikeek mozio bat aurkeztu zioten Batzarrari, legezko botere gehienak kentzen zizkiona; Batzarrak mozioa atzera bota zuenean, Sovnarkomek hori erabili zuen batzarraren izaera kontrairaultzailearen frogatzat, eta indarrez desegin zuen[152].
Leninek behin eta berriz ezentzun egin zien beste alderdi sozialistekin koalizio-gobernu bat ezartzeko deiei, baita boltxebike batzuenei ere[153]. Nahiz eta mentxebikeekin edo sozialista-iraultzaileekin koalizioa egiteari uko egin zion, Sovnarkomek partzialki amore eman zuen; ezkerreko sozialista-iraultzaileei kabinetean bost postu jartzeko baimena eman zien 1917ko abenduan. Koalizio horrek lau hilabete baino ez zituen iraun, 1918ko martxora arte, ezkerreko sozialista-iraultzaileak gobernutik erretiratu zirenean, boltxebikeen ikuspegiari buruzko desadostasunagatik, Lehen Mundu Gerrari amaiera emateagatik[154]. 1918ko martxoan egin zen VII. Kongresuan, boltxebikeek Errusiako Alderdi Laborista Sozialdemokrata izena aldatu eta Errusiako Alderdi Komunista izendatu zuten; izan ere, Leninek bere taldea gero eta erreformistagoa zen Alemaniako Alderdi Sozialdemokratatik urrundu nahi zuen, bere azken helburua, gizarte komunistarena, azpimarratzeko[155].
Nahiz eta azken boterea ofizialki herrialdeko gobernuarena izan, Sovnarkom forman, eta Sobieten Kongresu Panerrusiarrak (ARCS) aukeratutako Batzorde Exekutiboarena (VTSIK), Alderdi Komunistak Errusian zuen kontrola de facto, bere kideek une hartan aitortzen zuten bezala[156]. 1918an, Sovnarkom aldebakarrez jokatzen hasi zen, komenentziazko premia bat argudiatuz, eta ARCS eta VTSIK gero eta baztertuago geratu ziren, eta, ondorioz, sobietek Errusiako gobernuan eragina izateari utzi zioten[157]. 1918 eta 1919an, gobernuak mentxebikeak eta sozialista-iraultzaileak sobietetatik kanporatu zituen[157]. Errusia alderdi bakarreko estatu bihurtu zen[158].
Alderdiaren barruan, Buru Politiko bat (Politburo) eta Antolakuntza Buru bat (Orgburo) sortu ziren, Batzorde Zentralarekin batera; alderdiko organo horien erabakiak Sovnarkomek eta Lan eta Defentsa Kontseiluak hartu behar zituzten. Lenin zen gobernu-egitura horretako figura garrantzitsuena, Sovnarkom alderdiko presidentea izateaz gain, Lan eta Defentsa Kontseiluko kide ere bazen, baita Alderdi Komunistako Batzorde Zentraleko eta Politburoko kide ere[159]. Eragin horretara hurbildu zen pertsona bakarra Leninen eskuineko eskua izan zen, Jakov Sverdlov, 1919ko martxoan gripearen pandemian hil zena[160]. 1917ko azaroan, Leninek eta bere emazteak bi logelako etxebizitza bat hartu zuten Smolni Institutuan; hurrengo hilabetean, oporraldi labur batzuk igarotzera joan ziren Halila herrira, Finlandiara[161]. 1918ko urtarrilean, Petrogradoko hilketa saiakera batetik bizirik atera zen; Fritz Plattenek, Leninekin zegoenak, babestu egin zuen eta bala batek zauritu zuen[162].
Alemaniako armada Petrogradorentzat zen mehatxuagatik kezkatuta, 1918ko martxoan Sovnarkom Moskura joan zen, hasiera batean aldi baterako neurri gisa[163]. Han, Lenin, Trotski eta beste buruzagi boltxebike batzuk Kremlinera joan ziren, non Lenin emaztearekin eta arreba Mariarekin bizi izan baitzen Sovnarkomeko bilerak egiten ziren aretoaren ondoko lehen solairuko apartamentu batean[164]. Lenini ez zitzaion Mosku gustatzen[165], baina oso gutxitan atera zen hiriaren erdigunetik hil zen arte[166]. Bigarren hilketa saiakera batetik bizirik atera zen, Moskun, 1918ko abuztuan; hitzaldi publiko baten ondoren tiro egin zioten eta larri zauritu zuten[167]. Sozialista-iraultzaile bat, Fanny Kaplan, atxilotu eta exekutatu zuten[168]. Errusiako prentsak atentatua nabarmen aipatu zuen, Leninenganako begikotasun handia sortuz eta bere ospea handituz[169]. 1918ko irailean, Lenin Gorkiko finkara eraman zuten, Moskuko kanpoaldean, gobernuak erosi berri zuena[170].
Erreforma sozial, legal eta ekonomikoa: 1917-1918
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Agintea hartzean, Leninen erregimenak zenbait dekretu eman zituen. Lehena Lurrari buruzko Dekretua izan zen, zeinak adierazten baitzuen aristokraziaren eta Eliza Ortodoxoaren latifundioak nazionalizatu eta nekazariei birbanatu behar zizkietela tokiko gobernuek. Hori ez zetorren bat Leninek nekazaritza-kolektibizazio baterako zuen nahiarekin, baina lehendik zeuden nekazari-lurren konfiskazio zabalak gobernuaren aldetik onartzea zekarren[171]. 1917ko azaroan, gobernuak Prentsari buruzko Dekretua aldarrikatu zuen, kontrairaultzailetzat jotzen ziren oposizioko komunikabide asko ixten zituena. Neurria aldi baterako izango zela argudiatu zuten; dekretua gogor kritikatu zuten, baita boltxebike askok ere, prentsa-askatasuna arriskuan jartzeagatik[172].
— Leninen gobernu programa, 1917Langile, soldadu eta nekazari guztiei. Sobietar autoritateak bake demokratikoa proposatuko die berehala nazio guztiei, eta berehalako armistizioa fronte guztietan. Lursail guztiak -lurjabeak, inperioa eta monasterioak- nekazarien batzordeen esku uztea zainduko du; soldaduen eskubideak defendatuko ditu, armadaren erabateko demokratizazioa sartuz; industriaren gaineko langileen kontrola ezarriko du; Batzar Konstituziogilea ezarritako datan deitzea ziurtatuko du; Hiriei eta herriei premiazko artikuluak emango dizkie, eta Errusian bizi diren nazionalitate guztiei autodeterminazio eskubidea ziurtatuko die... Gora iraultza!
1917ko azaroan, Leninek Errusiako Herrien Eskubideen Deklarazioa egin zuen, non esaten zen Errepublikaren barruan bizi ziren errusiarrak ez ziren talde etnikoek eskubidea zutela errusiar agintaritzatik bereizteko eta beren estatu nazional independenteak ezartzeko[173]. Nazio askok independentzia aldarrikatu zuten (Finlandiak eta Lituaniak 1917ko abenduan, Letoniak eta Ukrainak 1918ko urtarrilean, Estoniak 1918ko otsailean, Transkaukasiak 1918ko apirilean eta Poloniak 1918ko azaroan)[174]. Laster, boltxebikeek aktiboki sustatu zituzten alderdi komunistak estatu-nazio independente horietan[175], eta 1918ko uztailean egin zen Sobiet Batasunaren Bosgarren Kongresu Pan-errusiarrean, berriz, Errusiar Errepublika erreformatzen zuen konstituzio bat onartu zen, Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa bihurtzeko[176]. Herrialdea modernizatzeko, gobernuak ofizialki bihurtu zuen Errusia juliotar egutegitik Europan erabilitako gregorianora[177].
1917ko azaroan, Sovnarkomek dekretu bat aldarrikatu zuen Errusiako sistema juridikoa indargabetzeko, eta "kontzientzia iraultzailea" erabiltzea eskatu zuen lege abolituak ordezkatzeko[178]. Auzitegiak bi mailatako sistema batekin ordezkatu ziren: iraultzaren aurkako delituak tratatzeko Auzitegi Iraultzaileak[179], eta delitu zibilak eta beste delitu batzuk tratatzeko herri-auzitegiak. Aurretik zeuden legeak alde batera utzi eta haien epaiak Sovnarkomeko dekretuetan eta "justiziaren zentzu sozialistan" oinarritzea agindu zitzaien[180]. Azaroan, indar armatuen berrikuspena ere egin zen; Sovnarkomek berdintasunezko neurriak aplikatu zituen, aurreko mailak, tituluak eta dominak indargabetu zituen, eta komandanteak aukeratzeko batzordeak ezartzeko eskatu zien soldaduei[181].
1917ko urrian, Leninek dekretu bat aldarrikatu zuen Errusiako guztien lana eguneko zortzi ordura mugatzeko. Herri Hezkuntzari buruzko Dekretua ere aldarrikatu zuen, gobernuak Errusiako haur guztientzako doako hezkuntza laikoa bermatuko zuela xedatzen zuena[182], bai eta estatuko umezurztegi-sistema bat ezartzen zuen dekretua ere[183]. Analfabetismo masiboari aurre egiteko, alfabetatze-kanpaina bat hasi zen; kalkuluen arabera, 5 milioi pertsonak eman zuten izena oinarrizko alfabetatze-ikastaro trinkoetan 1920 eta 1926 artean. Sexuen arteko berdintasunarekin, emakumeei emantzipatzen lagundu zieten legeak sartu ziren, senarrekiko autonomia ekonomikoa emanez eta dibortzioaren murrizketak kenduz[184]. Helburu horiek lortzeko sortu zen Zhenotdel, emakumeen erakunde boltxebikea[185]. Leninen agindupean, Errusia izan zen lehen hiruhilekoan abortua legeztatu zuen lehen herrialdea[186]. Ateo militantea izaki, Leninek eta Alderdi Komunistak erlijio antolatua eraitsi nahi zuten[187]. 1918ko urtarrilean, gobernuak Elizaren eta Estatuaren banaketa agindu zuen, eta eskoletan erlijio-irakaskuntza debekatu zuen[188].
1917ko azaroan, Leninek Langile Kontrolari buruzko dekretu proiektua aldarrikatu zuen, enpresa bakoitzeko langileei beren enpresaren kudeaketa gainbegiratzeko hautatutako batzorde bat ezartzeko eskatuz[189]. Hilabete horretan herrialdeko urrea konfiskatzeko agindua ere eman zen[190], eta bankuak nazionalizatu ziren. Leninek urrats garrantzitsutzat jo zuen hori sozialismorako bidean[191]. Abenduan, Sovnarkomek Ekonomia Nazionalaren Kontseilu Gorena (VSNKh) ezarri zuen, industriaren, bankuen, nekazaritzaren eta merkataritzaren gaineko agintea zuena[192]. Fabrika-batzordeak sindikatuen mende zeuden, eta horiek, aldi berean, VSNKhen mende zeuden; Estatuaren plan ekonomiko zentralizatuak lehentasuna zuen langileen tokiko interes ekonomikoen gainetik[193]. 1918ko hasieran, Sovnarkomek atzerriarekiko zor guztiak kitatu zituen, eta uko egin zion zegozkion interesak ordaintzeari[194]. 1918ko apirilean, kanpo-merkataritza nazionalizatu zuen, inportazioen eta esportazioen gaineko estatu-monopolioa ezarriz[195]. 1918ko ekainean, zerbitzu publikoak, trenbideak, ingeniaritza, ehunak, metalurgia eta meatzaritza nazionalizatu zituen, nahiz eta askotan izenez baino ez ziren estatukoak[196]. Nazionalizazio osoa 1920ko azarora arte ez zen gertatu, industria-enpresa txikiak Estatuaren kontrolpean geratu ziren arte[197].
Boltxebikeen fakzio batek, "Ezkerreko komunistak" izenekoak, Sovnarkomen politika ekonomikoa kritikatu zuen moderatuegia zelakoan; industria, nekazaritza, merkataritza, finantzak, garraioa eta komunikazioen nazionalizazioa nahi zuten[198]. Leninek uste zuen hori ez zela batere praktikoa garai hartan, eta gobernuak Errusiako eskala handiko enpresa kapitalistak soilik nazionalizatu behar zituela, hala nola bankuak, trenbideak, latifundio handiak eta lantegi eta meategi handiagoak, enpresa txikienek modu pribatuan jardun zezaten ahalbidetuz, arrakastaz nazionalizatzeko adina hazi arte[198]. Lenin ere ez zegoen ados ezkerreko komunistekin antolaketa ekonomikoari buruz; 1918ko ekainean, industriaren kontrol ekonomiko zentralizatua beharrezkoa zela argudiatu zuen; ezkerreko komunistek, berriz, fabrika bakoitza bere langileek kontrolatzea nahi zuten, Leninek sozialismoaren kausarentzat kaltegarritzat jotzen zuen ikuspegi sindikalista[199].
Ezkerreko ikuspegi libertarioa hartuz, ezkerreko komunistek zein Alderdi Komunistako beste alderdi batzuek Errusiako erakunde demokratikoen gainbehera kritikatu zuten[200]. Nazioartean, sozialista askok Leninen erregimena kritikatu zuten eta sozialismoa ezartzen ari zela ukatu zuten; bereziki, parte-hartze politiko orokorrik, herri-kontsultarik eta industria-demokraziarik eza nabarmendu zuten[201]. 1918ko amaieran, Karl Kautsky marxista txekiar austriarrak Errusia sobietarraren izaera antidemokratikoa gaitzesten zuen panfleto antileninista bat idatzi zuen, eta Leninek sutsuki erantzun zion[202]. Rosa Luxemburg marxista alemaniarrak Kautskyren iritziak babestu zituen zuen[203], eta Piotr Kropotkin anarkista errusiarrak boltxebikeek boterea hartzea "errusiar Iraultzaren ehorzketa" hitzekin deskribatu zuen[204].
Brest-Litovskeko ituna: 1917-1918
[aldatu | aldatu iturburu kodea]— Erdialdeko Inperioekin bakea sinatzea[205].[Gerra luzatzean] inperialismo alemaniarra indartzen dugu, eta bakea lortu beharko da, baina orduan bakea okerragoa izango da, gu ez den norbaitek lortuko duelako. Zalantzarik gabe, orain amaitzera behartzen gaituen bakea bake lotsagabea da, baina gerra hasten bada gure gobernua desagertuko da eta bakea beste gobernu batek lortuko du.
Agintea hartzean, Leninek uste zuen bere gobernuaren politika giltzarri bat Lehen Mundu Gerratik erretiratzea izan behar zela, Alemania eta Austria-Hungariako potentzia zentralekin armistizio bat ezarriz[206]. Uste zuen gerra etengabeak erresumina sortuko zuela gerrarekin nekatuta zeuden tropa errusiarren artean, bakea agindu baitzien, eta tropa horiek eta alemaniar armadaren aurrerapenak mehatxu egiten ziotela bai bere gobernuari bai nazioarteko sozialismoaren kausari[207]. Aitzitik, beste boltxebike batzuek, Nikolai Bukharinek eta ezkerreko komunistek bereziki, uste zuten potentzia zentralekin bakea lortzea nazioarteko sozialismoari traizio egitea izango zela, eta Errusiak, aldiz, "Defentsa iraultzaileko gerra" egin behar zuela, proletariotza alemaniarra bere gobernuaren aurka altxatzeko[208].
Leninek hiru hilabeteko armistizioa proposatu zuen 1917ko azaroko Bake Dekretuan. Dekretu hori Sobieten II. Kongresuak onartu zuen eta Alemaniako eta Austria-Hungariako gobernuei aurkeztu zitzaien[209]. Alemaniarrek erantzun positiboa eman zuten, Mendebaldeko Frontean kontzentratzeko eta berehalako porrota saihesteko aukera gisa ikusiz[210]. Azaroan, armistiziorako elkarrizketak hasi ziren Brest-Litovsken, Ekialdeko Fronteko goi-agintari alemaniarraren kuartel nagusian, Errusiako ordezkaritzarekin, Trotski eta Adolph Joffe buru zirela[211]. Bien bitartean, urtarrilera arteko su-etena adostu zen[212]. Negoziazioetan zehar, alemaniarrek beren gerra-konkistei eutsi zieten, Polonia, Lituania eta Kurlandia barne; errusiarrek, berriz, hau nazio horien autodeterminazio-eskubideen urraketa zela erantzun zuten[213]. Boltxebike batzuek negoziazioak luzatzeko itxaropena agertu zuten, Europa osoan proletario iraultza piztu arte[214]. 1918ko urtarrilaren 7an, Trotski Brest-Litovsketik San Petersburgora itzuli zen, potentzia zentralen ultimatum batekin: edo Errusiak Alemaniaren lurralde-eskakizunak onartzen zituen, edo gerra berriz hasiko zen[215].
Urtarrilean eta berriro otsailean, Leninek Alemaniaren proposamenak onartzeko eskatu zien boltxebikeei. Lurralde galerak onargarriak zirela argudiatu zuen, boltxebikeek zuzendutako gobernuaren biziraupena bermatzen bazuten. Boltxebike gehienek uko egin zioten bere jarrerari, armistizioa luzatu eta Alemaniaren arreta bereganatzeko esperantzan[216]. Otsailaren 18an, Alemaniako armadak Faustschlag Operazioa abiarazi zuen, errusiarrek kontrolatutako lurraldean gehiago aurrera eginez eta Dvinsk egun batean konkistatuz[217]. Une horretan, Leninek Boltxebikeen Batzorde Zentraleko gehiengo txiki bat konbentzitu zuen potentzia zentralen eskariak onar zitzan[218]. Otsailaren 23an, potentzia zentralek ultimatum berri bat abiarazi zuten: Errusiak alemaniarren kontrola aitortu behar zuen, ez bakarrik Poloniaren eta Baltikoko estatuen kontrola, baita Ukrainarena ere, edo eskala handiko inbasio bati aurre egin behar zion[219].
Martxoaren 3an Brest-Litovskeko Ituna sinatu zen[220]. Emaitza lurralde galera masiboa izan zen Errusiarentzat; izan ere, antzinako Inperioko biztanleriaren % 26, nekazaritza-azaleraren % 37, industriaren % 28, trenbideen % 26 eta ikatz- eta burdina-hobien hiru laurdenak alemaniarren kontrolpean jarri ziren[221]. Ondorioz, Ituna erabat inpopularra izan zen Errusiako espektro politiko osoan[222], eta ezkerreko hainbat boltxebike eta sozialista-iraultzailek Sovnarkom utzi zuten protesta gisa[223]. Itunaren ondoren, Sovnarkom Alemanian proletarioen iraultza sustatzen saiatu zen, herrialdean antigoaleko eta gobernuaren aurkako argitalpen batzuk argitaratuz; Alemaniako gobernuak errepresaliak hartu zituen diplomatiko errusiarrak kanporatuz[224]. Hala ere, Itunak ez zuen lortu potentzia zentralen porrota gelditzea; 1918ko azaroan, Gilen II.a enperadore alemaniarrak abdikatu egin zuen eta herrialdeko administrazio berriak Armistizioa sinatu zuen aliatuekin. Ondorioz, Sovnarkomek Brest-Litovskeko Ituna baliogabetu zuen[225].
Kulaken aurkako kanpainak, txekak eta Izu gorria: 1918–1922
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1918ko hasieran, Errusiako mendebaldeko hiri askok goseteari aurre egin behar izan zioten elikagaien urritasun kronikoaren ondorioz[226]. Leninek kulak edo nekazari aberatsenei egotzi zien errua, ustez beren finantza-balioa handitzeko ekoiztu zuten alea bereganatzen zutelako. 1918ko maiatzean, errekisizio agindu bat eman zuen, kulaken alea konfiskatzeko destakamendu armatuak ezartzen zituena hirietan banatzeko, eta ekainean Nekazari Pobreen Batzordeen eraketara deitu zuen, errekisizioan laguntzeko[227]. Politika horrek desordena sozial handiak eta indarkeria eragin zituen, destakamendu armatuek nekazari-taldeei aurre egin baitzieten askotan, gerra zibilerako eremua prestatzen lagunduz[228]. Leninen ikuspuntuen adibide nabarmenetako bat 1918ko abuztuan Pentzako boltxebikeei emandako telegrama izan zen, non nekazarien matxinada bat erreprimitzeko eskatzen zien, gutxienez 100 "kulak ezagun, gizon aberats [eta] odol-xukatzaile" urkatuz[229].
Konfiskazioek nekazariak bultzatu zituzten norberak kontsumi zezakeena baino ale gehiago ez ekoiztera, eta ekoizpena amildu egin zen[230]. Goraldian zegoen merkatu beltz batek osatu zuen Estatuak zigortutako ekonomia ofiziala zuen[231], eta Leninek espekulatzaileak, estraperlistak eta arpilatzaileak fusilatzera deitu [232]. Bai sozialista-iraultzaileek eta bai ezkerreko sozialista-iraultzaileek ale-jabetze armatuak gaitzetsi zituzten Errusia osoko Sobieten V. Biltzarrean, 1918ko uztailean. Nekazari Pobreen Batzordeek kulak ez ziren nekazariak ere jazartzen zituztela eta, horrela, nekazariaren gobernuaren aurkako sentimenduan laguntzen zutela ohartzean, 1918ko abenduan, Leninek ezabatu egin zituen[233].
Leninek behin eta berriz azpimarratu zuen terrorearen eta indarkeriaren beharra ordena zaharra bertan behera uzteko eta iraultzaren arrakasta ziurtatzeko[234]. Errusia osoko Sobieten Batzorde Exekutibo Zentralaren aurrean, 1917ko azaroan, honakoa adierazi zuen: "Estatua indarkeria erabiltzeko sortutako erakundea da. Lehen, indarkeria hori poltsikoa beteta dutenek erabiltzen zuen, herri osoaren aurka; orain, herriaren intereserako antolatu nahi dugu indarkeria"[235]. Heriotza zigorra indargabetzeko iradokizunen aurka egin zuen irmoki[236]. Indar antiboltxebikeek bere administrazioa bertan behera utziko zuten beldur, 1917ko abenduan Leninek Kontrarreboluzioari eta Sabotajeari aurre egiteko Larrialdi Batzordea sortzea agindu zuen, edo Txeka, Feliks Dzerzhinskik zuzendutako polizia politikoko indar bat[237].
1918ko irailean, Sovnarkomek Izu Gorria, Txekak antolatutako errepresio sistema, inauguratzen zuen dekretua onartu zuen[238]. Batzuetan burgesia osoa desagerrarazteko saiakera gisa deskribatzen den arren[239], Leninek ez zituen klase horretako kide guztiak suntsitu nahi, beren nagusitasuna berrezarri nahi zutenak bakarrik[240]. Izuaren biktima gehienak bizitza erosoa zuten hiritarrak edo administrazio tsaristako kide ohiak ziren[241]; beste batzuk antiboltxebikeak ziren, ez burgesak, eta gizarte batean desiragaitzat hartzen zirenak zeuden, prostitutak adibidez[242]. Txekak gobernuaren etsaitzat jotzen zuen edonor kondenatzeko eta exekutatzeko eskubidea hartu zuen, Auzitegi Iraultzaileetara jo gabe[243]. Ondorioz, Errusia sobietar osoan Txekak erailketak egin zituen, askotan hilketa masiboak[244]. Adibidez, Petrogradoko Txekak 512 pertsona exekutatu zituen egun gutxitan[245]. Ez da erregistrorik gordetzen Izu Gorrian zenbat hil ziren zehatz adierazten duenik[246]; historialarien ondorengo estimazioak 10.000-15.000[247], eta 50.000-140.000 artekoak izan dira[248].
Lenin ez zen inoiz indarkeria horren lekuko izan, ez eta bertatik bertara parte hartu ere[249], eta publikoki urrundu zen harengandik[250]. Argitaratutako artikuluek eta hitzaldiek gutxitan eskatzen zituzten exekuzioak, baina aldizka egiten zituen bere telegrama kodifikatuetan eta isilpeko oharretan[251]. Boltxebike askok Txekaren exekuzio masiboak gaitzetsi zituzten eta erakundearen itxurazko erantzukizun faltaren beldur izan ziren[252]. Alderdi Komunista bere jarduerak murrizten saiatu zen 1919ko otsailean, auzitegi eta exekuzio botereak kenduz gerra-lege ofizialaren pean ez zeuden eremuetan, baina Txekak lehen bezala jarraitu zuen herrialdeko leku gehienetan[253]. 1920an, Txeka Errusia sobietarreko erakunderik boteretsuena bihurtu zen, eta eragina izan zuen Estatuko beste aparatu guztietan[254].
1919ko apirileko dekretu baten ondorioz, kontzentrazio-esparruak sortu ziren, eta Txekaren esku utzi ziren[255]. Ondoren, gobernu-agentzia berri batek administratu zituen, Gulag izenekoak[256]. 1920ko amaieran, 84 eremu ezarri ziren Errusia sobietar osoan, 50.000 preso ingururekin; 1923ko urrian, kopurua 315 eremutara eta 70.000 bat barneratutara igo zen.[257] Zelaietan barneratuak eskulan esklabo gisa erabiltzen ziren[258]. 1922ko uztailetik aurrera, boltxebikeen gobernuaren aurkaritzat jotzen ziren intelektualak Errusiako eskualde hezigaitz edo urrunetara erbesteratuak izan ziren erabat; Leninek pertsonalki aztertu zituen horrela tratatu behar zirenen zerrendak[259]. 1922ko maiatzean, Leninek dekretu bat aldarrikatu zuen, apaiz antiboltxebikeak exekutatzeko agintzen zuena, eta 14.000 eta 20.000 heriotza artean eragin zituen horrek[260]. Errusiako Eliza Ortodoxoa izan zen kaltetuena; gobernuaren erlijioaren aurkako politikak eliza katoliko eta protestanteei, sinagoga juduei eta meskita islamikoei ere eragin zien[261].
Errusiako Gerra Zibila eta Errusia-Polonia gerra: 1918-1920
[aldatu | aldatu iturburu kodea]— Lenin gerrari buruz[262]Pentsaezina da Sobietar Errepublika eta Estatu inperialistak epe luzera existitzea. Azkenean, batzuek edo besteek irabaziko dute. Eta amaiera hori iritsi arte, saihestezina da Sobietar Errepublikaren eta gobernu burgesen arteko gatazkarik izugarrienak. Horrek esan nahi du klase nagusiak, proletarioek, gobernatu nahi badute eta gobernatu behar badute, bere antolaketa militarrarekin ere hori frogatu behar dutela.
Leninek espero zuen aristokrazia eta burgesia errusiarrak bere gobernuaren aurka jarriko zirela, baina uste zuen behe-klaseen nagusitasun numerikoak, boltxebikeek haiek eraginkortasunez antolatzeko zuten gaitasunarekin batera, edozein gatazkatan garaipen azkarra bermatzen zuela[263]. Zentzu horretan, ez zuen aurreikusi Errusiako gobernu boltxebikearen aurkako oposizio bortitzaren intentsitatea[263]. Ondoren etorri zen Errusiako Gerra Zibilean aurrez aurre borrokatu zuten Armada Gorriak eta Armada Zuria antiboltxebikeek, baina Errusiako mugetako gatazka etnikoak eta armada gorrien eta zurien eta bertako nekazari-taldeen, Armada Berdeen, arteko gatazkak ere barne hartu zituen antzinako Inperio osoan[264]. Ondorioz, hainbat historialarik uste izan dute gerra zibilak bi gatazka desberdin adierazten dituela: iraultzaileen eta kontrairaultzaileen artekoa bata, eta alderdi iraultzaileen artekoa bestea[265].
Armada Zuria antzinako militar tsaristek sortu zuten[266], eta Anton Denikinen boluntarioen armada Errusiako hegoaldean[267], Alexander Koltxaken indarrak Siberian[268] eta Nikolai Judenitxen tropak Baltikoko estatu independente berrietan osatzen zuten[269]. Zuriak indartu egin ziren Txekiar Legioko 35.000 kide, potentzia zentralekin izandako gatazkako gerrako preso zirenak, Sovnarkomen aurka itzuli zirenean eta Batzar Konstituziogileko Kideen Batzordearekin (Komuch) aliatu zirenean, Samaran ezarritako gobernu antiboltxebikearekin[270]. Zuriek ere mendebaldeko gobernuen babesa zuten, zeinak Brest-Litovskeko Ituna aliatuen gerra-ahaleginari egindako traizio gisa ikusten zuten, eta boltxebikeek munduko iraultzari egindako deien beldur ziren. 1918an, Britainia Handia, Frantzia, Estatu Batuak, Kanada, Italia eta Serbiaren Murmansken 10.000 soldadu lehorreratu ziren, Kandalakxa hartuta[271]; urte berean, berriz, britainiar, estatubatuar eta japoniar indarrak Vladivostoken lehorreratu ziren[272]. Mendebaldeko tropak berehala erretiratu ziren gerra zibiletik, zuriei ofizialekin, teknikariekin eta armamentuarekin bakarrik lagunduz, baina Japoniak iraun egin zuen gatazka lurralde-hedapenerako aukera gisa ikusten zuelako[273].
Leninek Trotskiri eskatu zion Langile eta Nekazari Armada Gorria sortzeko, eta, haren laguntzarekin, Trotskik Kontseilu Militar Iraultzailea antolatu zuen 1918ko irailean, 1925era arte presidentea izan zelarik[274]. Bere esperientzia militar baliotsua aitortuz, Leninek onartu egin zuen tsarraren armada zaharreko ofizialek Armada Gorrian lan egin ahal izatea, nahiz eta Trotskik bere jarduerak ikuskatzeko kontseilu militarrak ezarri zituen[275]. Gorriek Errusiako bi hiri handienen kontrola zuten, Mosku eta Petrogrado, baita Errusia Handiaren zatirik handienarena ere, eta zuriak, berriz, antzinako Inperioaren kanpoaldean zeuden[276]. Beraz, azken horiek kaltetuak izan ziren geografikoki zatikatuta eta sakabanatuta zeudelako[277], eta beren supremazismo etniko errusiarrak eskualdeko gutxiengo nazionalak alienatu zituelako[278]. Boltxebikeen aurkako armadek Izu Zuria egin zuen, boltxebikeen ustezko aldekoen aurkako indarkeria-kanpaina, Estatuak zigortutako Izu Gorria baino espontaneoagoa izaten zena[279]. Armada zuriak zein gorriak komunitate juduen aurkako erasoen erantzule izan ziren, eta, ondorioz, Leninek antisemitismoa gaitzetsi zuen, juduen aurkako aurreiritziak propaganda kapitalistari leporatuz[280].
1918ko uztailean, Sverdlovek Sovnarkomi jakinarazi zion Uraletako Eskualde Sobietak ikuskatu zuela antzinako tsarraren eta haren berehalako familiaren exekuzioa Jekaterinburgen, tropa zurien aurrerapenak erreskatatu ez zitzan[281]. Frogarik ez duten arren, Richard Pipes eta Dmitri Volkogonov biografo eta historialariek Leninek hilketa zigortu zuela adierazi dute[282]; aitzitik, James Ryan historialariak ohartarazi zuen ez zegoela "inolako arrazoirik" hori sinesteko[283]. Leninek zigortu ala ez, beharrezkotzat jo zuen, Luis XVI.aren exekuzioaren aurrekaria nabarmenduz Frantziako Iraultzan[284].
Brest-Litovskeko Itunaren ondoren, ezkerreko sozialista-iraultzaileek koalizioa utzi zuten eta boltxebikeak iraultzaren traidoretzat hartu zituzten[285]. 1918ko uztailean, Jakov Blumkin ezkerreko sozialista-iraultzaileak Wilhelm von Mirbach Alemaniako enbaxadorea Errusian hil zuen, ondorengo gertakari diplomatikoek Alemaniaren aurkako gerra iraultzailea ekarriko zuelakoan[286]. Ezkerreko sozialista-iraultzaileek estatu-kolpe bat saiatu zuten Moskun, Kremlina bonbardatuz eta hiriko posta-bulego nagusia hartuz Trotskiren indarrek atxilotu aurretik[287]. Alderdiko buruzagiak eta kide asko atxilotu eta espetxeratu zituzten, baina boltxebikeen aurkako beste batzuek baino tratu bihozberagoa jaso zuten[288].
1919an Armada Zuria erretretan zegoen eta 1920ko hasieran hiru fronteetan garaituak zeuden[289]. Sovnarkom garaile atera zen arren, Errusiako Estatuaren lurralde-eremua murriztu egin zen, errusiarrak ez ziren talde etniko askok independentzia nazionala bultzatzeko baliatu baitzuten deskalabrua[290]. Kasu batzuetan, hala nola Europako ipar-ekialdeko nazioetan, Estonian, Letonian, Lituanian eta Finlandian, sobietarrek independentzia onartu eta bake-itunak sinatu zituzten[291]. Beste kasu batzuetan, Armada Gorriak mugimendu sezesionistak zapaldu zituen; 1921ean Ukrainako mugimendu nazionalak garaitu zituzten eta Kaukasoa okupatu zuten, nahiz eta Asia Erdialdeko borrokak 1920ko hamarkadaren amaierara arte luzatu ziren[292].
Alemaniaren Armistizioaren ondoren Ober Ost delakoaren garnizio alemaniarrak Ekialdeko Frontetik erretiratu ondoren, armada errusiar sobietarrak eta poloniarrak hutsa betetzera pasa ziren[293]. Poloniako estatu independente berria eta sobietar gobernua lurraldean hedatzen saiatu ziren[294]. Poloniako eta Errusiako tropak 1919ko otsailean borrokatu ziren lehen aldiz[295], eta gatazka Polonia-Sobietar Batasuna Gerra bihurtu zen[296]. Sobietarren aurreko gatazketan ez bezala, honek eragin handiagoa izan zuen iraultzaren esportazioan eta Europaren etorkizunean[297]. Poloniako indarrak Ukrainan sartu ziren eta 1920ko maiatzean Kiev kendu zieten sobietarrei. Poloniako armada atzera egitera behartu ondoren, Leninek Armada Gorriari eskatu zion Polonia bera inbaditzeko, pentsatuz Poloniako proletarioak altxatuko zirela tropa errusiarrei laguntzeko eta, horrela, Europako iraultza pizteko. Trotski eta beste boltxebike batzuk eszeptiko agertu ziren, baina inbasioa onartu zuten. Poloniako proletarioak ez ziren altxatu eta Armada Gorria garaitua izan zen Varsoviako guduan[298]. Poloniako armadek Armada Gorria Errusiarantz atzerarazi zuten, Sovnarkom bakea eskatzera behartuz; gerra Rigako Bakearekin amaitu zen, non Errusiak Poloniari lurraldea utzi zion[299].
Komintern eta munduko iraultza: 1919-1920
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mendebaldeko Fronteko Armistizioaren ondoren, Leninek uste zuen Europako iraultzaren eztanda berehalakoa zela[300]. Hori sustatu nahian, 1919ko martxoan Béla Kunen gobernu sobietarra Hungarian ezartzearen alde egin zuen Sovnarkomek, Bavariako gobernu sobietarrak eta Alemaniako beste leku batzuetako altxamendu sozialista iraultzaileek jarraituta, Espartakisten Ligarena barne.[301]. Errusiako Gerra Zibilean, Armada Gorria errepublika nazional independente berrietara bidali zuten Errusiako mugetan, marxistei sobietar gobernu-sistemak ezartzen laguntzeko[302]. Europan, horrek estatu berriak sortzea ekarri zuen, Estonia, Letonia, Lituania, Bielorrusia eta Ukrainan komunisten zuzendaritzapean, guztiak ofizialki Errusiatik independenteak[302], eta ekialdean, berriz, gobernu komunistak sortu ziren Mongolian[303]. Goi mailako boltxebike batzuek errusiar estatuak xurgatu zitzala nahi zuten; Leninek behin eta berriz esan zuen nazioen sentsibilitateak errespetatu behar zirela, baina nazio horietako Alderdi Komunistaren administrazio berriak de facto Sovnarkomen agintepean zeudela ziurtatu zien bere kideei[304].
1918ko amaieran, Alderdi Laborista britainiarrak alderdi sozialisten nazioarteko konferentzia bat sortzea eskatu zuen[305], Internazional Sozialista eta Laborista. Leninek Bigarren Internazionalaren berpizte gisa ikusi zuen hori, mesprezatu egin zuen, eta bere nazioarteko konferentzia sozialista egin zuen haren eraginari aurre egiteko. Zinoviev, Nikolai Bukharin, Trotski, Khristian Rakovski eta Angelica Balabanoffen laguntzarekin antolatua[306], Internazional Komunista (Comintern) honen Lehen Kongresua Moskun inauguratu zen 1919ko martxoan[307]. Ez zuen mundu mailako estaldurarik; bildutako 34 ordezkarietatik 30 antzinako Errusiar Inperioko herrialdeetan bizi ziren, eta nazioarteko ordezkari gehienak ez zituzten beren nazioetako alderdi sozialista bakar batek ere onartzen[307]. Ondorioz, boltxebikeek prozedurak menderatu zituzten, eta Leninek ondoren araudi batzuk idatzi zituen, non adierazten baitzen boltxebikeen iritziak babesten zituzten alderdi sozialistak bakarrik batu zitezkeela Kominternera[308]. Lehen hitzaldian, Lenin ordezkariei zuzendu zitzaien, Kautsky bezalako marxista errebisionistek aldarrikatzen zuten sozialismoari bide parlamentarioaren aurka eginez eta Europako gobernu burgesak bortizki boteretik kentzeko egindako deiak errepikatuz[309]. Zinoviev Cominterneko presidente bihurtu zen arren, Leninek eragin nabarmena izan zuen harengan[310].
Internazional Komunistaren Bigarren Kongresua Petrogradoko Smolni Institutuan inauguratu zen 1920ko uztailean, Leninek Moskuko beste hiri bat bisitatu zuen azken aldia izan zelarik[311]. Han, boltxebikeek boterea hartzea imitatzera animatu zituen atzerriko ordezkariak, eta alde batera utzi zuen kapitalismoa gizartearen garapenean beharrezko etapa zela zioen ikuspuntu zaharra, eta, aldiz, okupazio kolonialpean zeuden nazioak animatzen zituen beren gizarte aurrekapitalistak zuzenean sozialista bihurtzera[312]. Hitzaldi horretarako Ezkerkeriaren haur-gaixotasuna komunismoan[313] liburuaren egilea izan zen. Liburu labur horretan, Erresuma Batuko eta Alemaniako alderdi komunisten elementuak kritikatzen zituen, sistema parlamentarioetan eta nazioetako sindikatuetan sartzeari uko egiten ziotelako; aldiz, kausa iraultzailea sustatzeko eskatzen zien[314]. Konferentzia bertan behera utzi behar izan zuten zenbait egunez, Poloniarekin hasitako gerraren ondorioz[315], eta Moskura lekualdatu zuten, non bilerak egiten jarraitu zuen abuztura arte[316] . Leninek iragarritako mundu-iraultza ez zen gauzatu, Hungariako gobernu komunista boteretik kendu baitzuten eta Alemaniako altxamendu marxistak zapaldu[317].
Gosetea eta Politika Ekonomiko Berria: 1920-1922
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Alderdi Komunistaren baitan, bi fakzio disidente zeuden, Zentralismo Demokratikoaren Taldea eta Langile Oposizioa, Errusiako Estatuari zentralizatuegia eta burokratikoegia izatea leporatzen diotenak[318]. Langile Oposizioak, Estatuko sindikatu ofizialekin harremanak zituenak, gobernuak langile klase errusiarraren konfiantza galdu zuelako kezka ere adierazi zuen[319]. Haserretu egin ziren Trotskik sindikatuak kentzeko egindako iradokizunagatik. Berak uste zuen sindikatuak alferrikakoak zirela "langile estatu" batean, baina Lenin ez zegoen ados eta uste zuen hobe zela horiei eustea; boltxebike gehienek Leninen iritzia hartu zuten "eztabaida sindikalean"[320]. Disidentziari aurre egiteko, Alderdiaren Hamargarren Kongresuan, 1921eko otsailean, Leninek alderdiaren barruko zatiketa-jardueraren debekua ezarri zuen, kanporatze-zigorrarekin[321].
Neurri batean lehorte batek eragindakoa, 1921-22ko gosete errusiarra 1891-92ko goseteaz geroztik herrialdeak jasan zuen larriena izan zen[322], eta bost milioi hildako inguru eragin zituen[323]. Gosetea areagotu egin zen gobernuaren konfiskazioengatik eta errusiar ale kopuru handien esportazioagatik[324]. Gosetearen biktimei laguntzeko, AEBetako gobernuak Amerikako Laguntza Administrazio bat ezarri zuen elikagaiak banatzeko[325]; Lenin ez zen laguntza horretaz fidatzen eta gertutik zaindu arazi zuen[326]. Gosetean, Tikhon Patriarkak eliza ortodoxoei eskatu zien beharrezkoak ez ziren artikuluak sal zitzatela gosetuak elikatzen laguntzeko, gobernuak babestutako ekintza bat.[327]. 1922ko otsailean, Sovnarkom harantzago joan zen, erakunde erlijiosoetako baliozko objektu guztiak indarrez eskuratu eta saltzeko eskatuz[328]. Tikhon eukaristian erabilitako gauzak saltzearen aurka agertu zen, eta elizgizon askok jabeei aurre egin zieten, eta horrek indarkeria ekarri zuen[329].
1920an eta 1921ean, konfiskazioen aurkako tokiko oposizioak nekazarien aurkako altxamenduak eragin zituen Errusia osoan, eta erreprimitu egin zituzten[330]. Garrantzitsuenen artean Tambov matxinada dago, Armada Gorriak ito zuena[331]. 1921eko otsailean, langileek greba egin zuten Petrogradon, eta, horren ondorioz, gobernuak lege martziala aldarrikatu zuen hirian, eta Armada Gorria bidali zuen manifestazioak erreprimitzeko[332]. Martxoan Kronstadteko matxinada hasi zen, Kronstadteko marinelak gobernu boltxebikearen aurka matxinatu zirenean, sozialistei askatasunez argitaratzeko, sindikatu independenteei biltzeko askatasuna emateko eta nekazariei merkatu libreak izateko eta konfiskaziorik ez egiteko baimena emateko eskatuz. Leninek adierazi zuen matxinatuak sozialista-iraultzaileek eta atzerriko inperialistek engainatu zituztela, eta errepresalia bortitzak hartzera deitu zuen[333]. Trotskiren zuzendaritzapean, Armada Gorriak matxinada itzali zuen martxoaren 17an, milaka hildako eta bizirik atera zirenak auzolandegietan barneratuz[334].
— Lenin Politika Ekonomiko Berriari buruz.Lehenik eta behin, zubi txikiak eraikitzen saiatu behar duzu, estatu-kapitalismoaren bidez nekazarien ustiategi txikiak sozialismora eramateko. Bestela, ez dituzue dozenaka milioi pertsona komunismora eramango. Horixe irakatsi dute Iraultzaren garapenaren indar objektiboek.
1921eko otsailean, Leninek Politika Ekonomiko Berria (PEB) aurkeztu zion Politburoari; goi-mailako boltxebike gehienak konbentzitu zituen haren beharraz, eta apirilean lege bihurtu zuen[335]. Leninek elikadura-zergari buruzko liburuxka batean azaldu zuen politika, PEBa jatorrizko boltxebike-plan ekonomikoetara itzultzea zela esanez; gerra zibilak hondatu zituela zioen, gerra hartan Sovnarkomek gerrako komunismoaren politika ekonomikoetara jo behar izan baitzuen[336]. PEBak aukera ematen zuen Errusian enpresa pribatuak sortzeko, soldata-sistema berriz sartzeko eta nekazariek beren produktuak merkatu irekian saltzeko, nahiz eta irabaziengatik zergak kobratu[337]. Politikak jabetza pribatuko industria txikira itzultzea ere ahalbidetu zuen; oinarrizko industriak, garraioak eta kanpo-merkataritzak Estatuaren kontrolpean jarraitu zuten[338]. Leninek "Estatu kapitalismoa" deitu zion[339], eta boltxebike askok printzipio sozialistekiko traiziotzat hartu zuten[340]. Leninen biografoek sarritan PEBaren sarrera bere lorpen esanguratsuenetako bat bezala karakterizatu dute, eta batzuen ustez, aplikatu izan ez balitz, Sovnarkom berehala kenduko zuketen boteretik altxamendu herrikoiek[341].
1920ko urtarrilean, gobernuak lan-errekrutatze unibertsala sartu zuen, 16 eta 50 urte bitarteko herritar guztiek lan egin behar zutela ziurtatuz[342]. Leninek elektrifikazio masiboko proiektu bat ere eskatu zuen, GOELRO plana, 1920ko otsailean hasi zena; Leninen adierazpena, "Komunismoa sobietarren boterea eta herrialde osoko elektrifikazioa", ondorengo urteetan asko aipatu zen[343]. Kanpo-merkataritzaren bidez errusiar ekonomiaren aurrerapenaren bila, Sovnarkomek ordezkariak bidali zituen Genoako Konferentziara; Leninek bertaratzea espero zuen, baina bere osasun txarrak eragotzi zion[344]. Konferentziaren emaitza Alemaniarekin egindako errusiar akordio bat izan zen, Erresuma Batuarekin aurretik egindako merkataritza akordio baten jarraipena zena[345]. Leninek espero zuen atzerriko korporazioei Errusian inbertitzen uztean, Sovnarkomek nazio kapitalisten arteko lehiak areagotuko zituela eta haien erorketa bizkortuko zuela; Kamtxatkako petrolio-hobiak Estatu Batuetako korporazio bati alokatzen saiatu zen, Estatu Batuen eta Japoniaren arteko tentsioak areagotzeko, Kamtxatkak bere inperioarentzat nahi zituenak[346].
Osasun arazoak eta gatazka Stalinekin: 1920–1923
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Leninen lotsa eta beldurrerako, 1920ko apirilean boltxebikeek festa bat antolatu zuten bere berrogeita hamargarren urtebetetzea ospatzeko, eta Errusia osoan ere ospakizun handiak egin zituzten, eta hari eskainitako poemak eta biografiak argitaratu zituzten[347]. 1920 eta 1926 artean Leninen Obra Osoen hogei liburuki argitaratu ziren, nahiz eta zenbait material ez argitaratu[348]. 1920an, Mendebaldeko hainbat pertsona ospetsuk bisitatu zuten Lenin Errusian; horien artean, H. G. Wells idazlea eta Bertrand Russell filosofoa[349], baita Emma Goldman eta Alexander Berkman anarkistak ere[350]. Leninek gero eta osasun txarragoa zuen Armanden bisita ere jaso zuen Kremlinen[351]. Kislovodskeko erietxe batera bidali zuen, Kaukasoko iparraldean, sendatzera, baina han hil zen 1920ko irailean, kolera izurrite batean[352]. Gorpua Moskura eraman zuten, non Lenin nabarmen atsekabetuak Kremlineko hormaren azpian hileta ikuskatu zuen[353].
1921eko bigarren erdian, Lenin larriki gaixo zegoen[354], hiperakusia, insomnioa eta buruko min erregularrekin[355]. Politburoa tematuta zegoenez, uztailean Mosku utzi eta hilabete bateko baimena eman zuen Gorkiko bere etxean, non emazteak eta arrebak artatu zuten[356]. Lenin bere buruaz beste egiteko aukera aztertzen hasi zen, eta Krupskaiari eta Stalini potasio zianuroa eskuratzeko eskatu zien[357]. Hogeita sei mediku kontratatu ziren Lenini azken urteetan laguntzeko; horietako asko atzerritarrak ziren eta kostu handian kontratatu ziren[358]. Batzuek iradoki zuten bere gaixotasuna 1918ko hilketa-saiakeraz geroztik gorputzean zeuden balen metalaren oxidazioak eragin zezakeela; 1922ko apirilean haiek ateratzeko ebakuntza kirurgikoa egin zioten[359]. Sintomek jarraitu egin zuten horren ondoren, eta Leninen medikuak ez zeuden ziur kausaz; batzuek iradoki zuten neurastenia edo garuneko arteriosklerosia zuela; beste batzuek uste zuten sifilisa zuela[360], eta ideia hori 2004ko txosten batean babestu zuen neurozientzialari talde batek, eta gobernuak hori nahita ezkutatu zuela iradoki zuen[361]. 1922ko maiatzean, garuneko lehen isuria jasan zuen, hitz egiteko gaitasuna aldi baterako galduz eta eskuineko aldearen mugikortasuna galduz.[362]. Gorkira joan zen sendatzera, eta uztailean sendatu zen neurri handi batea[363]n. Urrian Moskura itzuli zen; abenduan bigarren isuri bat izan zuen eta Gorkira itzuli zen[364].
Gaixorik egon arren, Leninek interes handia izan zuen gertaera politikoetan. Alderdi Sozialista Iraultzailearen zuzendaritza 1922ko ekaina eta abuztua bitartean egindako epaiketa batean gobernuaren aurka konspiratzeagatik erruduntzat jo zutenean, Leninek exekuzioa eskatu zuen; aldiz, mugarik gabe espetxeratu zituzten, eta Stalinek zuzendutako Purga Handian baino ez zituzten exekutatu[365]. Leninen laguntzarekin, gobernuak Errusian ia mentxebismoa desagerraraztea ere lortu zuen, 1923ko martxoan estatuko erakunde eta enpresetatik mentxebike guztiak kanporatuz eta ondoren alderdiko kideak kontzentrazio-esparruetan espetxeratuz[366]. Lenin kezkatuta zegoen tsarren sistema burokratikoaren biziraupenarekin Errusia sobietarrean, batez ere bere azken urteetan[367] . Jarrera burokratikoak gaitzetsiz, arazo horiei aurre egiteko erabateko berrikuspena iradoki zuen[368], eta gutun batean kexatu zen "zingira burokratiko nazkagarri batek xurgatzen gaitu"[369].
1922ko abenduan eta 1923ko urtarrilean Leninek "Leninen testamentua" diktatu zuen, non bere burkideen, bereziki Trotski eta Stalinen[370], nolakotasun pertsonalak eztabaidatzen zituen. Stalin Alderdi Komunistako Idazkari Nagusi kargutik kentzea gomendatu zuen, posturako desegokia zelakoan[371]. Horren ordez, Trotski posturako gomendatu zuen, "Egungo Batzorde Zentraleko gizonik gaituena" bezala deskribatuz; Trotskiren nagusitasun intelektuala nabarmendu zuen, baina, aldi berean, bere buruarekiko segurtasuna eta gehiegizko administrazioarekiko joera kritikatu zituen[372]. Aldi horretan, Langile eta Nekazarien Ikuskaritzaren izaera burokratikoa kritikatu zuen, eta langile-klaseko langile berriak kontratatzeari deitu zion arazo horren antidoto gisa[373]; beste artikulu batean, berriz, Estatuak analfabetismoari aurre egiteko, herritarren puntualtasuna eta kontzientzia sustatzeko eta nekazariak kooperatibetara batzera animatzeko deia egin zuen[374].
— Lenin, 1923ko urtarrilaren 4aStalin zakarregia da, eta akats hori, gure artean eta komunisten arteko harremanetan guztiz onargarria dena, onartezin bihurtzen da Idazkari Nagusi karguan. Beraz, kargu horretatik kentzeko bitarteko bat eskaintzen duten burkideei proposatzen diet Stalin kamaradarengandik bereiziko den beste pertsona bat izenda dezatela, beste alderdi guztietan, goragoko alderdi bakarragatik, hau da, toleranteagoa, adeitsuagoa eta lagunkideekiko arretatsuagoa delako, ez hain apetatsua, eta abar.
Lenin gabe, Iosif Stalin hasia zen bere boterea sendotzen, bai bere aldekoak postu gorenetan izendatuz[375], bai bere buruaren irudi bat landuz Leninen oinordeko intimo eta merezitzaileena bezala[376]. 1922ko abenduan, Stalinek bere gain hartu zuen Leninen erregimenaren erantzukizuna, eta Politburoak agindu zion hura nork eskura zezakeen kontrolatzeko[377]. Lenin gero eta kritikoagoa zen Stalinekin; 1922ko erdialdean, Leninek behin eta berriz esaten zuen Estatuak nazioarteko merkataritzaren monopolioa mantendu behar zuela, eta Stalinek, berriz, beste boltxebike batzuk gidatzen zituen, emaitzarik gabeko aurkakotasunean[378]. Eztabaida pertsonalak ere izan ziren bien artean; Stalinek gogaitu egin zuen Krupskaia telefonoz oihukatu baitzion, eta horrek asko haserretu zuen Lenin, zeinak gutuna bidali baitzion Stalini, bere haserrea adieraziz[379].
Bien arteko banaketa politiko garrantzitsuena Georgiako aferan sortu zen. Stalinek iradoki zuen bai Georgiak, bai inguruko herrialdeek, hala nola Azerbaijanek eta Armeniak, bat egin zezatela Errusiako Estatuarekin, bertako gobernu nazionalen protestak gorabehera[380]. Leninek pentsatu zuen Stalinek eta bere aldekoek Errusia Handiaren chauvinismo etnikoaren adierazpena zela, eta, horregatik, estatu-nazio horiek Errusiarekin bat egitea proposatu zuen, baina batasun handiago baten zati erdi independente gisa, Europa eta Asiako Errepublika Sobietarren Batasuna deitzea iradoki zuena[381]. Proposamenari nolabaiteko erresistentzia egin ondoren, Stalinek onartu egin zuen, baina Leninen akordioarekin Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak (SESB) proposatutako estatu berriaren izena aldatu zuen[382]. Leninek Trotski bidali zuen bere izenean hitz egin zezan abenduan egindako Batzorde Zentralaren osoko bilkuran, zeinean SESBrako planak onartu ziren; plan horiek abenduaren 30ean berretsi zituen Sobietar Batasunaren Kongresuak, eta Sobietar Batasuna eratu zen[383]. Nahiz eta osasun txarra izan, Lenin Sobietar Batasuneko gobernu berriko presidente aukeratu zuten[384].
Heriotza eta hileta: 1923-1924
[aldatu | aldatu iturburu kodea]_detail_01.jpg)
1923ko martxoan, Leninek hirugarren apoplexia bat jasan zuen eta hitz egiteko gaitasuna galdu zuen[385]; hilabete horretan, paralisi partziala izan zuen eskuineko aldean eta afasia sentsoriala zuen[386]. Maiatzean, poliki-poliki suspertzen ari zela zirudien, bere mugikortasuna, hizketa eta idazkeraren zati bat berreskuratuz[387]. Urrian, azken bisita bat egin zuen Kremlinera[388]. Azken asteetan, Leninek Zinoviev, Kamenev eta Bukharinen bisita izan zuen[389]; azken honek Gorkiko bere etxean bisitatu zuen hil zen egunean[390]. 1924ko urtarrilaren 21ean, Lenin koman sartu zen eta egun horretan bertan hil zen. Heriotzaren kausa ofiziala odol-hodietako gaixotasun sendaezina izan zen[391].
Gobernu sobietarrak Leninen heriotzaren berri eman zuen hurrengo egunean[392]. Urtarrilaren 23an, Alderdi Komunistako minek, sindikatuek eta sobietarrek Gorkiko bere etxea bisitatu zuten gorpua ikuskatzeko[393]. Hilkutxa gorri batean eraman zuten boltxebike nagusiek. Moskura trenez eramana, zerraldoa Sindikatuen Etxera eraman zuten, eta gorpua han egon zen[394]. Hurrengo hiru egunetan, milioi bat pertsona inguru joan ziren gorpua ikustera, horietako asko hotzaren pean orduetan ilaran[395]. Urtarrilaren 26an, Batasun osoko Sobieten hamaikagarren Biltzarra bildu zen, Kalinin, Zinoviev eta Stalinen hitzaldiekin. Nabarmenki, Trotski kanpoan izan zen; eriondo egona zen Kaukason, eta geroago baieztatu zuen Stalinek telegrama bat bidali ziola aurreikusitako hiletaren data okerrarekin, garaiz iristea eragotzi ziona. Leninen hileta biharamunean izan zen, haren gorpua Plaza Gorrira eraman zutenean, musika martzialez lagundurik, eta han bildutako jendetzak hitzaldi batzuk entzun zituen, gorpua bereziki altxatutako mausoleo baten gangan jarri aurretik[396]. Tenperatura hotza izan arren, milaka pertsona bertaratu ziren[397].
Krupskaiaren protesten aurka, Leninen gorpua baltsamatu egin zuten, Plaza Gorriko mausoleoan epe luzera jendaurrean erakusteko[398]. Prozesu horretan Leninen burmuina atera zen; 1925ean disekzionatzeko institutu bat sortu zen, Leninek esklerosi larria zuela agerian utziz[399]. 1929ko uztailean, Politburoak aldi baterako mausoleoaren ordez granitozko mausoleo iraunkor bat jartzea erabaki zuen, 1933an amaitu zena[400]. Bere sarkofagoa 1940an ordezkatu zen, eta berriro 1970ean. Bigarren Mundu Gerraren erdian zegoen segurtasunagatik, 1941etik 1945era, gorpua Tiumenera eraman zuten aldi baterako[401]. 2022ean bere gorpua oraindik ikus zitekeen, Plaza Gorriko Leninen mausoleoan.
Ideologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Marxismoa eta leninismoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]— 1917ko irailaren 11.[402]Ez dugu nahi Marxek edo marxistek sozialismoaren bide osoa ezagutzea. Hori txorakeria bat da. Bidearen norabidea ezagutzen dugu, badakigu zein klase-indarrek gidatuko duten, baina konkretuki, praktikari dagokionez, hau milioien esperientziak frogatuko du ekiteari ekiten diotenean.
Lenin marxista fidela zen[403] eta bere marxismoaren interpretazioa, Martovek 1904an lehen aldiz "leninismo" deitua[404], benetakoa eta ortodoxoa zen bakarra zela uste zuen[405]. Bere ikuspegi marxistaren arabera, gizateria komunismo hutsera iritsiko litzateke azkenean, estaturik gabeko gizarte bihurtuko litzateke, esplotaziotik eta alienaziotik aske dauden langileen klase eta berdintasunezko gizarte, nork bere patua kontrolatuko lukeena eta "bakoitzak bere ahalmenaren arabera, bakoitzari bere beharren arabera" araua beteko lukeena[406]. Volkogonoven arabera, Leninek "sakonki eta bene-benetan" uste zuen Errusia markatzen ari zen bideak azken batean gizarte komunista hau ezartzera eramango zuela[407].
Leninen uste marxistek gizartea bere egungo egoeratik zuzenean komunismora eraldatu ezin zela pentsatzera eraman zuten, baizik eta sozialismo garai batean sartu behar zuela lehenik, eta, beraz, Errusia gizarte sozialista nola bihurtu zen zuen kezka nagusia[408]. Horretarako, "proletarioen diktadura" beharrezkoa zela uste zuen, burgesia ezabatu eta ekonomia sozialista garatzeko. Sozialismoa honela definitzen zuen: "kooperatibista zibilizatuen ordena bat, non ekoizpen-bideak jabetza sozialekoak diren"[408], eta uste zuen sistema ekonomiko hori zabaldu egin behar zela oparotasunaren gizartea sortu arte[406]. Hori lortzeko, bere kezka nagusia Errusiako ekonomia Estatuaren kontrolpean jartzea zela uste zuen, eta "herritar guztiak Estatuak kontratatutako langile" bihurtzea, bere hitzetan[409]. Leninen sozialismoaren interpretazioa zentralizatua, planifikatua eta estatista zen, ekoizpena eta banaketa hertsiki kontrolatuta[406]. Uste zuen herrialdeko langile guztiak borondatez elkartuko zirela Estatuaren zentralizazio ekonomiko eta politikoa ahalbidetzeko[410]. Honela, ekoizpen-bideen "langileen kontrolerako" egindako deiak ez ziren langileen enpresen zuzeneko kontrolari buruzkoak, "langileen estatu" baten kontrolpean dauden enpresa guztien funtzionamenduari buruzkoak baizik[411]. Honen ondorioz, batzuek Leninen pentsamenduaren barruko bi gai gatazkatsutzat jotzen dituzte: langileen herri-kontrola eta estatu-aparatu zentralizatua, hierarkikoa eta hertsatzailea[412].
1914 baino lehen, Leninen ikuspuntuak bat zetozen neurri handi batean Europako ortodoxia marxistaren korronte nagusiarekin[403]. Marxistak ez ziren filosofo eta soziologo garaikideen ideiak hartzen bazituen ere[413], errusiar teoria marxistak ez ezik, errusiar mugimendu iraultzailearen ideia zabalagoek ere eragiten zieten[414], Narodnik nekazaritza-sozialistenak barne[415]. Egoera aldakorren arabera moldatu zituen bere ideiak[416], gerra, gosete eta kolapso ekonomikoaren erdian Errusia gobernatzearen errealitate pragmatikoak barne[417]. Leninismoa garatu ahala, Leninek ezarritako ortodoxia marxista berrikusi zuen eta pentsamendu marxistan berrikuntzak sartu zituen[403].
Bere idazki teorikoetan, batez ere Inperialismoan, Leninek Marx hil zenetik kapitalismoak izan zuen bilakaera aztertu zuen; bere ustez, estatu-kapitalismo monopolistaren aro berrira iritsi zen[418]. Errusiar ekonomian nekazariak nagusi ziren arren, Errusian kapitalismo monopolistaren presentziak herrialdea sozialismora pasatzeko behar bezain garatuta zegoela esan nahi zuela uste zuen[419]. Leninismoak marxismoaren beste aldaera batzuk baino ikuspegi absolutistagoa eta doktrinarioagoa hartu zuen[403], eta bere ikuspegi emantzipatzailea intentsitate emozionalagatik bereizi zen[420]. Proletarioek iraultzarantz bidera zezaketen abangoardiaren papera azpimarratzeagatik ere nabarmendu zen[420], eta biolentziak tresna iraultzaile gisa zuen papera goratu zuen[421].
Demokrazia eta nazio-auzia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Leninek uste zuen herrialde kapitalisten demokrazia ordezkatzaileak demokraziaren ilusioa ematen zuela "burgesiaren diktadurari" eusten zion bitartean; Estatu Batuen ordezkaritza-sistema demokratikoa deskribatzean, "Bi alderdi burgesen arteko lehia ikusgarriak eta zentzurik gabekoak" aipatu zituen, biak "aberats maltzurrek" zuzenduta, AEBetako proletarioei esplotazioa egiten zietenak[422]. Liberalismoaren aurka agertu zen, askatasunarekiko antipatia orokorra erakutsiz balio gisa[423], eta liberalismoaren askatasunak iruzurrezkoak zirelakoan, langileak esplotazio kapitalistatik askatzen ez zituztelako[424].
Leninek adierazi zuenez, "Sobietar Gobernua askotan da demokratikoagoa errepublika burgesa demokratikoena baino"; azken hori "demokrazia bat zen aberatsentzat"[425]. Bere ustez, "proletalgoaren diktadura" demokratikoa zen, bere ustez, sobieten ordezkariak aukeratzea zekarrelako, langileek beren funtzionarioak aukeratzen zituztelako eta langile guztiek Estatuko administrazioan txandakatzea eta erregulartasunez parte hartzea. Leninen ustea, Estatu proletarioak nolakoa izan beharko lukeen, korronte marxistak hartutakotik aldentzen zen[426]; Kautsky bezalako marxista europarrek demokratikoki aukeratutako gobernu parlamentarioa irudikatzen zuten, non proletarioek gehiengoa izango zuten, eta Leninek, berriz, burgesen edozein ekarpen baztertuko zuen estatu-aparatu indartsu eta zentralizatua eskatzen zuen[420].
Lenin internazionalista eta munduko iraultzaren aldeko sutsua zen, kontuan hartuta muga nazionalak kontzeptu zaharkitua zirela eta nazionalismoa klase-borrokaren distrakzioa[427]. Uste zuen gizarte sozialista batean, munduko nazioek bat egingo zutela ezinbestean, eta munduko gobernu bakarra sortuko zela[428]. Estatu sozialista horrek estatu zentralizatua eta bateratua izan behar zuela uste zuen, eta federalismoa kontzeptu burgestzat jotzen zuen[429]. Bere idazkietan, Leninek ideia antiinperialistak defendatzen zituen eta nazio guztiek "autodeterminazio eskubidea" merezi zutela esaten zuen[430]. Askapen nazionaleko gerrak babestu zituen, eta onartu zuen gatazka horiek beharrezkoak izan zitezkeela talde minoritario bat estatu sozialista batetik bereizteko, estatu sozialistak ez direlako "sakratuak, eta ez daudelako ziurtatuta akatsen edo ahultasunen aurka"[431].
1917an boterea hartu baino lehen, kezkatzen zuen gutxiengo etnikoek eta nazionalek estatu sobietarra gobernaezin bihurtzea beren independentzia-eskaerekin; Simon Sebag Montefiore historialariaren arabera, Leninek Stalin animatu zuen "autonomiaren ideala eta sezesio-eskubidea eskainiko zuen teoria bat garatzera, bietako batek ere nahitaez eman behar izan gabe"[432]. Agintea hartzean, Leninek talde etniko minoritarioak Errusiar Inperioan jarraitzera behartu zituzten loturak desegiteko eskatu zuen, eta sezesiorako eskubidea defendatu zuen, baina proletarioen internazionalismoaren izpirituan berehala biltzea ere espero zuen[433]. Indar militarra erabiltzeko prest zegoen batasun hori bermatzeko, eta horrek erasoaldi armatuak eragin zituen Ukrainan, Georgian, Polonian, Finlandian eta Baltikoko estatuetan sortu ziren estatu independenteetan[434]. Finlandiarekin, Baltikoko herrialdeekin eta Poloniarekin izandako gatazkak alferrikakoak izan zirenean, Leninen gobernuak ofizialki onartu zuen independentzia[435].
Bizitza pertsonala
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Leninek bere burua destinoko gizon gisa ikusten zuen, eta tinko sinesten zuen bere kausaren zuzentasunean eta lider iraultzaile gisa zuen gaitasunean[436]. Louis Fischer biografoak "aldaketa erradikalaren eta asaldura gorenaren maitale" gisa deskribatu zuen, "inoiz erdibiderik ez zuen gizon bat. Bata edo bestearen, beltza edo gorria, dena handitzen zuen"[437]. Leninen "diziplinazko lanerako aparteko gaitasuna" eta "kausa iraultzailearekiko debozioa" azpimarratuz, Pipesek karisma handia zuela adierazi zuen[438]. Era berean, Volkogonovek uste zuen "bere nortasunaren indarrez, [Lenin] eragina zuela jendearengan"[439]. Aitzitik, Gorkik, Leninen lagunak, esan zuen "pertsona burusoil, sendo eta egoskorraren" itxura fisikoan, iraultzaile komunista "arruntegia" zela eta ez zuela "lider baten itxura" ematen[440].
Robert Service historialari eta biografoak baieztatu zuen Lenin oso gazte emozionala izan zela[441], tsaristen autoritateekiko gorroto handia erakusten zuena[442]. Serviceren arabera, Leninek "atxikimendu emozionala" garatu zuen bere heroi ideologikoekiko, hala nola Marx, Engels eta Txernyxevskirekiko; haien erretratuak zituen[443], eta pribatuan Marxen eta Engelsen "maitemindu" gisa deskribatzen zen[444]. Leninen biografo James D. Whiteren arabera, Leninek bere idazkiak "idazkera sakratu" gisa tratatzen zituen, "dogma erlijioso" gisa, "ez zen zalantzan jarri behar, sinetsi baizik"[445]. Volkogonoven iritziz, Leninek "egia absolutu" gisa onartzen zuen marxismoa, eta, ondorioz, "erlijio-fanatiko" gisa jokatzen zuen[446]. Era berean, Bertrand Russellek uste zuen Leninek "fede hautsezina" erakusten zuela, "erlijio fedea ebanjelio marxistan"[447]. Christopher Read biografoak iradoki zuenez, Lenin "lider teokratikoen baliokide sekular bat zen, eta lider horien legitimitatea beren doktrinetatik eratortzen da, ez herri-aginduetatik"[448]. Lenin, ordea, ateoa eta erlijioaren kritikaria zen, sozialismoa berez ateoa zela uste baitzuen; beraz, sozialismo kristaua terminoen kontraesana zela uste zuen[449].
Servicek Lenin "umore txarrekoa eta aldakorra" izan zitekeela esan zuen[450], eta Pipesek "misantropo burugogorra" zela uste zuen[451], Readek arbuiatzen zuena, Leninek ontasuna erakusten zuen kasu asko nabarmendu zituena, batez ere haurrekin[452]. Zenbait biograforen arabera, Lenin intolerantea zen oposizioarekin, eta sarritan arbuiatu egiten zituen bereak ez ziren iritziak[453]. "Pozoitsua izan zitekeen besteei egindako kritiketan", isekarako, barregarritasunerako eta berarekin ados ez zeudenen aurkako ad hominem erasoetarako joera erakutsiz[454]. Bere argudioekin bat ez zetozen egitateak arbuiatzen zituen[455], adostasunera iristea gorrotatzen zuen[456] eta oso gutxitan onartzen zituen bere akatsak[457]. Bere iritziak aldatzeari uko egiten zion, harik eta erabat arbuiatzen zituen arte, eta horren ondoren ikuspuntu berria aldaezina balitz bezala tratatzen zuen. Leninek ez zuen inolako sadismo-zantzurik edo ekintza bortitzak pertsonalki egiteko gogorik erakusten, baina besteen ekintza bortitzak babesten zituen eta ez zuen inolako damurik erakusten kausa iraultzaileak eraildakoengatik[458]. Jarrera amorala hartuz, Leninen iritziz helburuak beti justifikatzen zituen bitartekoak; Serviceren ustez[459], "Leninen moraltasun-irizpidea sinplea zen: ekintza jakin batek aurrera eginarazten du edo Iraultzaren kausa zailtzen du?"[460].
Errusieraz gain, Leninek frantsesez, alemanez eta ingelesez hitz egiten eta irakurtzen zuen[461]. Bere egoera fisikoaz kezkatuta, erregulartasunez egiten zuen ariketa[462] , txirrindularitzaz, igeriketaz eta ehizaz gozatzen zuen[463], eta Suitzako gailurretan ibilaldiekiko grina ere garatu zuen. Etxeko animaliak ere atsegin zituen[464], katuak bereziki[465]. Luxua saihesteko asmoz, bizimodu espartarra zeraman[466], eta Pipesek adierazi zuen Lenin "oso apala" zela bere "desira pertsonaletan", "bizimodu zorrotza, ia aszetikoa" zeramala[467]. Leninek desordena arbuiatzen zuen, bere lan-mahaia txukun eta arkatz zorrotzak beti mantenduz, eta lanean ari zen bitartean erabateko isiltasunean tematzen zen[468]. Fischerren arabera, "Leninen harrokeria oso txikia zen"[469], eta horregatik ez zitzaion gustatzen sobietar administrazioa haren inguruan eraikitzen hasi zen nortasunaren gurtza; hala ere, mugimendu komunistaren bateratzean onura batzuk izan zitzakeela onartzen zuen[470].
Bere politika iraultzailea gorabehera, Lenini ez zitzaion gustatzen literaturan eta arteetan esperimentazio iraultzailea egitea, espresionismoarekiko, futurismoarekiko eta kubismoarekiko bere ezinikusia adieraziz, eta, aldiz, errealismoa eta errusiar literatura klasikoa bultzatuz[471]. Leninek ere jarrera kontserbadorea zuen sexu eta ezkontzarekiko[472] . Helduaroan zehar harreman bat izan zuen Krupskaiarekin, harekin ezkondu zen lagun marxistarekin. Lenin eta Krupskaia damu ziren seme-alabarik izan ez zutelako[473], eta beren adiskideen seme-alabak entretenituz gozatzen zuten[474]. Readek adierazi zuen Leninek "harreman oso estuak, beroak eta bizi guztikoak" zituela hurbileko senideekin[475]; ez zuela betiko lagunik, eta Armand aipatu dute haren isilmandatari intimo eta hurbil bakar gisa[476].
Etikoki, Lenin errusiar gisa identifikatzen zen[477]. Servicek honela deskribatu zuen Lenin: "Esnob samarra nazioari, gizarteari eta kulturari dagokionez"[478]. Boltxebikeen liderrak uste zuen Europako beste herrialde batzuk, Alemania bereziki, Errusia baino gehiago zirela kulturalki[479] , eta azken hori "Asiako herrialderik ezjakin, Erdi Aroko eta lotsagarriki atzeratuenetako bat" zela[422]. Nazka ematen zion errusiar herriaren kontzientzia eta diziplina faltak, eta gaztarotik nahi izan zuen Errusia kulturalki europarragoa eta mendebaldekoagoa bihurtzea[480].
Ondarea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Volkogonovek dioenez, "historian ez da ia beste gizon bat hain gizarte-aldaketa handia hain eskala handian aldatzea lortu duenik"[481]. Leninen administrazioak zazpi hamarkadatan zehar Errusia gobernatu zuen gobernu-sistema ezarri zuen, eta XX. mendearen erdialdera mundu populatuaren herena estaltzera etorri ziren estatu komunistei eredua eman zien[482]. Ondorioz, Leninen eragina globala izan zen[483]. Figura eztabaidagarria da, eta batzuetan idoloa den bitartean, beste batzuentzat deabru bat izan zen[421]. Bizitza osoan zehar ere, Lenin "errusiar herriak maitatua eta gorrotatua" izan zen[484]. Hau Lenin eta Leninismoaren ikasketa akademikoetan hedatu da, sarritan ildo politikoen arabera polarizatuak izan direlarik[485].
Albert Resis historialariak iradoki zuen, urriko Iraultza XX. mendeko gertaera esanguratsuentzat jotzen bada, Leninek, onerako edo txarrerako, mendeko buruzagi politiko esanguratsuena kontsideratu behar duela." Whitek Lenin "historia modernoaren irudi nabarmenetako bat" bezala deskribatu zuen[486], eta Servicek, aldiz, errusiar buruzagia XX. mendeko aktore "nagusietako" bat zela ulertu zuen[487]. Readek "XX. mendeko ikonorik zabalenetako, unibertsalki ezagunenetako bat" kontsideratzen zuen, Ryanek "historia modernoaren figura esanguratsu eta eragin handienetako bat" deitzen zion bitartean[488]. Time aldizkariak XX. mendeko 100 pertsonarik garrantzitsuenetako bat izendatu zuen Lenin, eta garaiko 25 ikono politiko nagusienetako bat.
Mendebaldeko munduan, biografoak Lenini buruz idazten hasi ziren hil eta berehala; Christopher Hill bezalako batzuek begiko izan zuten, eta beste batzuek Richard Pipes eta Robert Gellly oso oldarkor ziren berarekiko. Geroago, Read eta Lars Lihren biografiak etorri ziren, tonu positiboa ere bazutenak[489]. Aldekoen artean, Errusiaren baldintza sozioekonomiko partikularrei egokitzeko moduko teoria marxistari benetako egokitzapena egin ziolako erretratatu zuten[490]. Sobietarren ikuspegiak historikoki saihestezina ezagutu zuen eta, beraz, saihestezina gertatzen lagundu zuen[491]. Alderantziz, Mendebaldeko historialari gehienek, botere politikoa lortzeko eta gero edukitzeko, gertaerak manipulatzen zituen pertsona bezala ikusi dute, eta gainera bere ideiak bere politika pragmatikoak ideologikoki justifikatzeko saiakeratzat hartzen dituzte. Berrikiago, Errusian zein Mendebaldean dauden errebisionistek Leninengan eta bere politiketan aurrez zeuden ideiek eta herri-presioek eragin zuten eragina argitu dute[492].
Leninen historia eta biografia askotan esaten da bere administrazio totalitarismoaren adibide dela[493], eta alderdi bakarreko diktaduraren adibide[494]. Horrelako aditu batzuek Lenin diktadore gisa deskribatu dute[495]; Ryanek esan zuen ez zela "diktadore bat bere gomendio guztiak onartu eta betearazi izanaren zentzuan"; izan ere, lankide asko ez zeuden berarekin ados hainbat arazoren inguruan[496]. Fischerrek esan zuen: "Lenin diktadore zen bitartean, ez zen Stalin diktadore bihurtu zen bezalakoa".[497] Volkogonoven ustez, Leninek "alderdiaren diktadura" ezarri zuen bitartean, Stalinen garaian bakarrik bihurtu zen Sobietar Batasuna "gizon bakarraren diktadura"[498].
Alderantziz, ikerlari marxista ezberdinek, Hill eta John Rees Mendebaldeko historiagileak barne, Leninen gobernua diktadura dela eztabaidatu dute, hau da, estatu demokratiko liberaletan aurkitzen diren prozesuetako batzuk gabe demokraziaren elementuak kontserbatzeko modu ez-perfektu gisa[499]. Ryanek dioenez, Paul Le Blanc historialari ezkertiarrak "balio handiko kontua da Lenin politika basatietara eraman zuten kualitate pertsonalak ez zirela nahitaez XX. mendeko mendebaldeko buruzagi nagusi batzuengan baino indartsuagoak izan"[500]. Ryanek ere ezartzen du Leninentzat biolentzia iraultzailea helburu bat besterik ez zela, hots, mundu sozialista eta komunista bat ezartzea, indarkeriarik gabeko mundu bat[501]. J. Arch Getty historialariak adierazi zuen: "Leninek meritu handia du uste duelako otzanek lurra heredatu dezaketela, gizarte-justizia eta berdintasunean oinarritutako mugimendu politiko bat egon daitekeela". Zenbait intelektual ezkertiar, horien artean Slavoj Žižek, Alain Badiou, Lars T. Lih eta Fredric Jameson, Leninen izpiritu iraultzailea suspertu zuen arazo global garaikideei aurre egiteko[502].
Sobietar Batasunean
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sobietar Batasunean Lenini bere bizitzan eskainitako nortasunaren gurtza garatzen hasi zen, baina hil ondoren bakarrik ezarri zen erabat[503]. Nina Tumarkin historialariaren arabera, "Lider iraultzaile bati egindako munduko gurtzarik landuena" izan zen George Washingtonek Estatu Batuetan egin zuenetik[504], eta izaera "ia erlijiosokoa" bezala deskribatu izan da behin eta berriz[505]. Leninen busto edo estatuak eraiki ziren ia herri guztietan[506], eta haren aurpegiak posta-zigiluak, baxerak, kartelak eta Pravda eta Izvestia egunkari sobietarren azalak apaindu zituen[507]. Bizi izan zen edo ostatu hartu zuen lekuak berari eskainitako museo bihurtu ziren[506]. Liburutegiek, kaleek, baserriek, museoek, hiriek eta eskualde osoek hartu zuten izena[506] : Petrogrado hiriak "Leningrado" izena hartu zuen 1924an[508], eta Simbirsken jaioterria Ulianovsk bihurtu zen. Leninen Ordena herrialdeko kondekorazio gorenetako bat izan zen[507]. Hori guztia Leninen beraren nahien kontrakoa zen, eta haren alargunak publikoki kritikatu zuen[397].
Zenbait biografok adierazi dute Leninen idazkiak Sobietar Batasuneko eskritura sakratuen antzera tratatzen zirela[509], eta Pipesek, berriz, gaineratu zuen "bere iritzi bakoitza politika bat edo bestea justifikatzeko aipatzen zela eta ebanjelio bat bezala tratatzen zela"[510]. Stalinek leninismoa sistematizatu zuen Sverdloveko Unibertsitatean emandako hitzaldi batzuen bidez, gero Leninismoko Gaiak bezala argitaratu zirenak[511]. Stalinek buruzagi zenaren idazki asko bildu eta Marx-Engels-Lenin Institutuko artxibo sekretu batean gorde zituen[512]. Materiala, Leninen Krakoviako liburu-bilduma bezala, atzerrian ere bildu zen institutuan gordetzeko, askotan gastu handiarekin[513]. Sobietar garaian, idazki horiek hertsiki kontrolatuta zeuden eta oso gutxik zuten haietarako sarbidea[514]. Leninen idazki guztiak, Stalinentzat baliagarriak izan zirenak, argitaratuak izan ziren, baina besteak ezkutuan geratu ziren, eta Leninen jatorri ez errusiarraren ezagutza eta noble-izaera ezabatu ziren[507]. Zehazki, bere jatorri judua 1980ko hamarkadara arte ezabatu zen[515], beharbada sobietar antisemitismoak[516], eta Stalinen errusiartze ahaleginak ez ahultzeko[517], eta agian nazioarteko antisemiten artean sentimendu antisobietarra ez elikatzeko[516]. Leninen jatorri juduaren aurkikuntzaren ondoren, alderdi hori behin eta berriz azpimarratu zuen Errusiako eskuin muturrak, bere genetika juduak gizarte errusiar tradizionala deserrotzeko nahia azaltzen zuela esanez[518]. Stalinen erregimenean, Lenin Stalinen lagun min gisa aurkeztu zen aktiboki, eta Stalinen hautagaitza babestu zuen hurrengo buruzagi sobietarra izateko[519]. Sobietarren aroan, Leninen lanen bost edizio ezberdin argitaratu ziren errusieraz, lehena 1920tik aurrera eta azkena 1958tik 1965era arte; bosgarren edizioa "oso" gisa deskribatu zen, baina, egia esan, omisio asko zituen komenientzia politikoagatik[520].
Stalin hil ondoren, Nikita Khrustxov Sobietar Batasuneko buruzagi bihurtu zen eta desestalinizazio prozesu bat hasi zen, Leninen idazkiak aipatuz, Stalinenak barne, prozesu hau legitimatzeko[521]. Mikhail Gorbatxovek 1985ean boterea hartu eta glasnost eta perestroika politikak sartu zituenean, Leninen printzipioetara itzultzea bezala ere aipatu zituen ekintza horiek[522]. 1991. urtearen amaieran, Sobietar Batasunaren desegitearen erdian, Boris Jeltsin presidente errusiarrak agindu zuen Leninen artxiboa Alderdi Komunistaren kontrolpetik kentzeko eta estatuko organo baten kontrolpean jartzeko, hau da, Historia Garaikideko Dokumentuak Kontserbatzeko eta Aztertzeko Errusiar Zentroaren kontrolpean. Bertan, Leninen 6.000 idazki baino gehiago argitaratu gabe geratu zirela jakinarazi zen. Horiek desklasifikatu eta aztertzaileen esku utzi ziren[523]. Jeltsinek ez zuen Leninen mausoleoa desegin, onartuz Lenin ezagunegia eta errespetatuegia zela errusiarren artean hori bideragarria izan zedin[524].
Errusian, 2012an, Errusiako Alderdi Liberal Demokratikoko diputatu baten proposamen batek, agintean zegoen Errusia Batua alderdiko kide batzuen babesarekin, Leninen monumentu guztiak erretiratzea proposatu zuen. Errusiako Federazioko Alderdi Komunista proposamenaren aurka agertu zen irmoki[525]. 2012an, Mongoliako hiriburuan oraindik zutik zirauen Leninen azken estatua kendu zuten, Ulan Batorren, eta hiriko alkate Bat-Uul Erdenek "hiltzailetzat" jo zuen[526]. Ukrainan, 2013-14ko Euromaidaneko protestetan, Leninen estatuak kaltetuak edo suntsituak izan ziren herrialdeko hainbat hiritan[527], eta 2015eko apirilean Ukrainako gobernuak agindu zuen beste guztiak desegiteko, deskomunizazio legeak betetzeko[528].
Nazioarteko mugimendu komunistan
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Leninen biografo David Shuben arabera (1965ean idatzi zuen), Leninen ideiak eta adibidea izan ziren "egungo mugimendu komunistaren oinarria"[529]. Leninen ideiak jarraitu zituzten estatu sozialistak munduko hainbat lekutan agertu ziren XX. mendean[488]. 1972an, Marcel Liebman historialariak honako hau adierazi zuen: "Ez dago ia mugimendu matxinaturik gaur egun, Latinoamerikatik Angolaraino, leninismoaren herentzia aldarrikatzen ez duenik"[530].
Lenin hil ondoren, Stalinen administrazioak marxismo-leninismo izeneko ideologia ezarri zuen, mugimendu komunistako hainbat alderdik modu ezberdinean interpretatu zuten mugimendua[531]. Stalinen administrazioak erbestera behartu ondoren, Trotskik argudiatu zuen estalinismoa leninismoaren degradazio bat zela, eta burokratismoak eta Stalinen diktadura pertsonalak menderatzen zutela[532]. XX. mendeko mugimendu iraultzaile garrantzitsuenetara egokitu zen marxismo-leninismoa, eta hainbat aldaera sortu zituen, hala nola estalinismoa, maoismoa, jutxea, Ho Chi Minh pentsamendua eta kastrismoa[533]. Euskal Herrian ere marxismo-leninismoaren ideia babestu zuten ezker abertzalearen baitako indar batzuek[534]. Aitzitik, ondorengo mendebaldeko komunista askok, hala nola mugimendu eurokomunistan parte hartu zuten Manuel Azcáratek eta Jean Ellensteinek, Leninek eta bere ideiek beren helburuetarako garrantzirik ez zutela adierazi zuten, eta, horrela, ikuspegi marxista hartu zuten, baina ez marxista-leninista[535].
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Read 2005, 5 orr. .
- ↑ «История России. Всемирная, мировая история - Владимир Ильич Ульянов-Л…» archive.ph 2012-09-18 (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
- ↑ Fischer, 1964, 1–2 or.; Rice, 1990, 12–13 or.; Service, 2000, 21–23 or.; White, 2001, 13–15 or.; Read, 2005, 6 or..
- ↑ Fischer, 1964, 5 or.; Rice, 1990, 13 or.; Service, 2000, 23 or..
- ↑ Fischer, 1964, 2–3 or.; Rice, 1990, 12 or.; Service, 2000, 16–19, 23 or.; White, 2001, 15–18 or.; Read, 2005, 5 or.; Lih, 2011, 20 or..
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, 66–67 orr. .
- ↑ Payne 1967, 43 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 6 or.; Rice, 1990, 13–14, 18 or.; Service, 2000, 25, 27 or.; White, 2001, 18–19 or.; Read, 2005, 4, 8 or.; Lih, 2011, 21 or.; Yakovlev, 1988, 112 or..
- ↑ Fischer, 1964, 6 or.; Rice, 1990, 12 or.; Service, 2000, 13 or..
- ↑ Fischer, 1964, 6 or.; Rice, 1990, 12, 14 or.; Service, 2000, 25 or.; White, 2001, 19–20 or.; Read, 2005, 4 or.; Lih, 2011, 21, 22 or..
- ↑ Fischer, 1964, 3, 8 or.; Rice, 1990, 14–15 or.; Service, 2000, 29 or..
- ↑ Fischer, 1964, 8 or.; Service, 2000, 27 or.; White, 2001, 19 or..
- ↑ Rice, 1990, 18 or.; Service, 2000, 26 or.; White, 2001, 20 or.; Read, 2005, 7 or.; Petrovsky-Shtern, 2010, 64 or..
- ↑ Fischer, 1964, 7 or.; Rice, 1990, 16 or.; Service, 2000, 32–36 or..
- ↑ Fischer, 1964, 7 or.; Rice, 1990, 17 or.; Service, 2000, 36–46 or.; White, 2001, 20 or.; Read, 2005, 9 or..
- ↑ Fischer, 1964, 6, 9 or.; Rice, 1990, 19 or.; Service, 2000, 48–49 or.; Read, 2005, 10 or..
- ↑ Fischer, 1964, 9 or.; Service, 2000, 50–51, 64 or.; Read, 2005, 16 or.; Petrovsky-Shtern, 2010, 69 or..
- ↑ Fischer, 1964, 10–17 or.; Rice, 1990, 20, 22–24 or.; Service, 2000, 52–58 or.; White, 2001, 21–28 or.; Read, 2005, 10 or.; Lih, 2011, 23–25 or..
- ↑ Fischer, 1964, 18 or.; Rice, 1990, 25 or.; Service, 2000, 61 or.; White, 2001, 29 or.; Read, 2005, 16 or.; Theen, 2004, 33 or..
- ↑ Fischer, 1964, 18 or.; Rice, 1990, 26 or.; Service, 2000, 61–63 or..
- ↑ Rice, 1990, 26–27 or.; Service, 2000, 64–68, 70 or.; White, 2001, 29 or..
- ↑ Fischer, 1964, 18 or.; Rice, 1990, 27 or.; Service, 2000, 68–69 or.; White, 2001, 29 or.; Read, 2005, 15 or.; Lih, 2011, 32 or..
- ↑ Fischer, 1964, 18 or.; Rice, 1990, 28 or.; White, 2001, 30 or.; Read, 2005, 12 or.; Lih, 2011, 32–33 or..
- ↑ Fischer, 1964, 18 or.; Rice, 1990, 310 or.; Service, 2000, 71 or..
- ↑ Fischer, 1964, 19 or.; Rice, 1990, 32–33 or.; Service, 2000, 72 or.; White, 2001, 30–31 or.; Read, 2005, 18 or.; Lih, 2011, 33 or..
- ↑ Rice, 1990, 33 or.; Service, 2000, 74–76 or.; White, 2001, 31 or.; Read, 2005, 17 or..
- ↑ Rice, 1990, 34 or.; Service, 2000, 78 or.; White, 2001, 31 or..
- ↑ Rice, 1990, 34 or.; Service, 2000, 77 or.; Read, 2005, 18 or..
- ↑ Rice, 1990, 34, 36–37 or.; Service, 2000, 55–55, 80, 88–89 or.; White, 2001, 31 or.; Read, 2005, 37–38 or.; Lih, 2011, 34–35 or..
- ↑ Fischer, 1964, 23–25, 26 or.; Service, 2000, 55 or.; Read, 2005, 11, 24 or..
- ↑ Service 2000, 79, 98 orr. .
- ↑ Rice, 1990, 34–36 or.; Service, 2000, 82–86 or.; White, 2001, 31 or.; Read, 2005, 18, 19 or.; Lih, 2011, 40 or..
- ↑ Fischer, 1964, 21 or.; Rice, 1990, 36 or.; Service, 2000, 86 or.; White, 2001, 31 or.; Read, 2005, 18 or.; Lih, 2011, 40 or..
- ↑ Fischer, 1964, 21 or.; Rice, 1990, 36, 37 or..
- ↑ Fischer, 1964, 21 or.; Rice, 1990, 38 or.; Service, 2000, 93–94 or..
- ↑ Pipes, 1990, 354 or.; Rice, 1990, 38–39 or.; Service, 2000, 90–92 or.; White, 2001, 33 or.; Lih, 2011, 40, 52 or..
- ↑ Pipes, 1990, 354 or.; Rice, 1990, 39–40 or.; Lih, 2011, 53 or..
- ↑ Rice, 1990, 40, 43 or.; Service, 2000, 96 or..
- ↑ Pipes, 1990, 355 or.; Rice, 1990, 41–42 or.; Service, 2000, 105 or.; Read, 2005, 22–23 or..
- ↑ Fischer, 1964, 22 or.; Rice, 1990, 41 or.; Read, 2005, 20–21 or..
- ↑ Fischer, 1964, 27 or.; Rice, 1990, 42–43 or.; White, 2001, 34, 36 or.; Read, 2005, 25 or.; Lih, 2011, 45–46 or..
- ↑ Fischer, 1964, 30 or.; Pipes, 1990, 354 or.; Rice, 1990, 44–46 or.; Service, 2000, 103 or.; White, 2001, 37 or.; Read, 2005, 26 or.; Lih, 2011, 55 or..
- ↑ Rice, 1990, 46 or.; Service, 2000, 103 or.; White, 2001, 37 or.; Read, 2005, 26 or..
- ↑ Fischer, 1964, 30 or.; Rice, 1990, 46 or.; Service, 2000, 103 or.; White, 2001, 37 or.; Read, 2005, 26 or..
- ↑ Fischer, 1964, 31 or.; Pipes, 1990, 355 or.; Rice, 1990, 48 or.; White, 2001, 38 or.; Read, 2005, 26 or..
- ↑ Fischer, 1964, 31 or.; Rice, 1990, 48–51 or.; Service, 2000, 107–108 or.; Read, 2005, 31 or.; Lih, 2011, 61 or..
- ↑ Fischer, 1964, 31 or.; Rice, 1990, 48–51 or.; Service, 2000, 107–108 or..
- ↑ Fischer, 1964, 31 or.; Rice, 1990, 52–55 or.; Service, 2000, 109–110 or.; White, 2001, 38, 45, 47 or.; Read, 2005, 31 or..
- ↑ Fischer, 1964, 31–32 or.; Rice, 1990, 53, 55–56 or.; Service, 2000, 110–113 or.; White, 2001, 40 or.; Read, 2005, 30, 31 or..
- ↑ Fischer, 1964, 33 or.; Pipes, 1990, 356 or.; Service, 2000, 114, 140 or.; White, 2001, 40 or.; Read, 2005, 30 or.; Lih, 2011, 63 or..
- ↑ Fischer, 1964, 33–34 or.; Rice, 1990, 53, 55–56 or.; Service, 2000, 117 or.; Read, 2005, 33 or..
- ↑ Rice, 1990, 61–63 or.; Service, 2000, 124 or.; Rappaport, 2010, 31 or..
- ↑ Rice, 1990, 57–58 or.; Service, 2000, 121–124, 137 or.; White, 2001, 40–45 or.; Read, 2005, 34, 39 or.; Lih, 2011, 62–63 or..
- ↑ Fischer, 1964, 34–35 or.; Rice, 1990, 64 or.; Service, 2000, 124–125 or.; White, 2001, 54 or.; Read, 2005, 43 or.; Rappaport, 2010, 27–28 or..
- ↑ Fischer, 1964, 35 or.; Pipes, 1990, 357 or.; Rice, 1990, 66–65 or.; White, 2001, 55–56 or.; Read, 2005, 43 or.; Rappaport, 2010, 28 or..
- ↑ Fischer, 1964, 35 or.; Pipes, 1990, 357 or.; Rice, 1990, 64–69 or.; Service, 2000, 130–135 or.; Rappaport, 2010, 32–33 or..
- ↑ Rice, 1990, 69–70 or.; Read, 2005, 51 or.; Rappaport, 2010, 41–42, 53–55 or..
- ↑ Fischer, 1964, 4–5 or.; Service, 2000, 137 or.; Read, 2005, 44 or.; Rappaport, 2010, 66 or..
- ↑ Rappaport, 2010, 66 or.; Lih, 2011, 8–9 or..
- ↑ Fischer, 1964, 39 or.; Pipes, 1990, 359 or.; Rice, 1990, 73–75 or.; Service, 2000, 137–142 or.; White, 2001, 56–62 or.; Read, 2005, 52–54 or.; Rappaport, 2010, 62 or.; Lih, 2011, 69, 78–80 or..
- ↑ Fischer, 1964, 37 or.; Rice, 1990, 70 or.; Service, 2000, 136 or.; Read, 2005, 44 or.; Rappaport, 2010, 36–37 or..
- ↑ Fischer, 1964, 37 or.; Rice, 1990, 78–79 or.; Service, 2000, 143–144 or.; Rappaport, 2010, 81, 84 or..
- ↑ Read 2005, 60 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 38 or.; Lih, 2011, 80 or..
- ↑ Fischer, 1964, 38–39 or.; Rice, 1990, 75–76 or.; Service, 2000, 147 or..
- ↑ Fischer, 1964, 40, 50–51 or.; Rice, 1990, 76 or.; Service, 2000, 148–150 or.; Read, 2005, 48 or.; Rappaport, 2010, 82–84 or..
- ↑ Rice, 1990, 77–78 or.; Service, 2000, 150 or.; Rappaport, 2010, 85–87 or..
- ↑ Pipes, 1990, 360 or.; Rice, 1990, 79–80 or.; Service, 2000, 151–152 or.; White, 2001, 62 or.; Read, 2005, 60 or.; Rappaport, 2010, 92 or.; Lih, 2011, 81 or..
- ↑ Rice, 1990, 81–82 or.; Service, 2000, 154–155 or.; White, 2001, 63 or.; Read, 2005, 60–61 or.; Rappaport, 2010, 93 or..
- ↑ Fischer, 1964, 39 or.; Rice, 1990, 82 or.; Service, 2000, 155–156 or.; Read, 2005, 61 or.; White, 2001, 64 or.; Rappaport, 2010, 95 or..
- ↑ Rice, 1990, 83 or.; Rappaport, 2010, 107 or..
- ↑ Rice, 1990, 83–84 or.; Service, 2000, 157 or.; White, 2001, 65 or.; Rappaport, 2010, 97–98 or..
- ↑ Service, 2000, 158–159, 163–164 or.; Rappaport, 2010, 97, 99, 108–109 or..
- ↑ Rice, 1990, 85 or.; Service, 2000, 163 or..
- ↑ Fischer, 1964, 41 or.; Rice, 1990, 85 or.; Service, 2000, 165 or.; White, 2001, 70 or.; Read, 2005, 64 or.; Rappaport, 2010, 114 or..
- ↑ Fischer, 1964, 44 or.; Rice, 1990, 86–88 or.; Service, 2000, 167 or.; Read, 2005, 75 or.; Rappaport, 2010, 117–120 or.; Lih, 2011, 87 or..
- ↑ Fischer, 1964, 44–45 or.; Pipes, 1990, 362–363 or.; Rice, 1990, 88–89 or..
- ↑ Pipes, 1990, 363–364 or.; Rice, 1990, 89–90 or.; Service, 2000, 168–170 or.; Read, 2005, 78 or.; Rappaport, 2010, 124 or..
- ↑ Fischer, 1964, 60 or.; Pipes, 1990, 367 or.; Rice, 1990, 90–91 or.; Service, 2000, 179 or.; Read, 2005, 79 or.; Rappaport, 2010, 131 or..
- ↑ Fischer, 1964, 51 or.; Rice, 1990, 94 or.; Service, 2000, 175–176 or.; Read, 2005, 81 or.; Read, 2005, 77, 81 or.; Rappaport, 2010, 132, 134–135 or..
- ↑ Rice, 1990, 94–95 or.; White, 2001, 73–74 or.; Read, 2005, 81–82 or.; Rappaport, 2010, 138 or..
- ↑ Rice, 1990, 96–97 or.; Service, 2000, 176–178 or..
- ↑ Fischer, 1964, 70–71 or.; Pipes, 1990, 369–370 or.; Rice, 1990, 104 or..
- ↑ Rice, 1990, 95 or.; Service, 2000, 178–179 or..
- ↑ Fischer, 1964, 53 or.; Pipes, 1990, 364 or.; Rice, 1990, 99–100 or.; Service, 2000, 179–180 or.; White, 2001, 76 or..
- ↑ Rice, 1990, 103–105 or.; Service, 2000, 180–182 or.; White, 2001, 77–79 or..
- ↑ Rice, 1990, 105–106 or.; Service, 2000, 184–186 or.; Rappaport, 2010, 144 or..
- ↑ Brackman 2000, 59, 62 orr. .
- ↑ Service 2000, 186–187 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 67–68 or.; Rice, 1990, 111 or.; Service, 2000, 188–189 or..
- ↑ Fischer, 1964, 64 or.; Rice, 1990, 109 or.; Service, 2000, 189–190 or.; Read, 2005, 89–90 or..
- ↑ Fischer, 1964, 63–64 or.; Rice, 1990, 110 or.; Service, 2000, 190–191 or.; White, 2001, 83, 84 or..
- ↑ Rice, 1990, 110–111 or.; Service, 2000, 191–192 or.; Read, 2005, 91 or..
- ↑ Fischer, 1964, 64–67 or.; Rice, 1990, 110 or.; Service, 2000, 192–193 or.; White, 2001, 84, 87–88 or.; Read, 2005, 90 or..
- ↑ Fischer, 1964, 69 or.; Rice, 1990, 111 or.; Service, 2000, 195 or..
- ↑ Fischer, 1964, 81–82 or.; Pipes, 1990, 372–375 or.; Rice, 1990, 120–121 or.; Service, 2000, 206 or.; White, 2001, 102 or.; Read, 2005, 96–97 or..
- ↑ Fischer, 1964, 68–69 or.; Rice, 1990, 112 or.; Service, 2000, 195–196 or..
- ↑ Fischer, 1964, 75–80 or.; Rice, 1990, 112 or.; Pipes, 1990, 384 or.; Service, 2000, 197–199 or.; Read, 2005, 103 or..
- ↑ Rice, 1990, 115 or.; Service, 2000, 196 or.; White, 2001, 93–94 or..
- ↑ Fischer, 1964, 71–72 or.; Rice, 1990, 116–117 or.; Service, 2000, 204–206 or.; White, 2001, 96–97 or.; Read, 2005, 95 or..
- ↑ Fischer, 1964, 72 or.; Rice, 1990, 118–119 or.; Service, 2000, 209–211 or.; White, 2001, 100 or.; Read, 2005, 104 or..
- ↑ Fischer, 1964, 93–94 or.; Pipes, 1990, 376 or.; Rice, 1990, 121 or.; Service, 2000, 214–215 or.; White, 2001, 98–99 or..
- ↑ Rice, 1990, 122 or.; White, 2001, 100 or..
- ↑ Service, 2000, 216 or.; White, 2001, 103 or.; Read, 2005, 105 or..
- ↑ Fischer, 1964, 73–74 or.; Rice, 1990, 122–123 or.; Service, 2000, 217–218 or.; Read, 2005, 105 or..
- ↑ a b Fischer, 1964, 94 or.; Pipes, 1990, 377–378 or.; Rice, 1990, 127–128 or.; Service, 2000, 223–225 or.; White, 2001, 104 or.; Read, 2005, 105 or..
- ↑ Fischer, 1964, 94 or.; Rice, 1990, 130–131 or.; Pipes, 1990, 382–383 or.; Service, 2000, 245 or.; White, 2001, 113–114, 122–113 or.; Read, 2005, 132–134 or..
- ↑ Fischer, 1964, 85 or.; Rice, 1990, 129 or.; Service, 2000, 227–228 or.; Read, 2005, 111 or..
- ↑ Pipes, 1990, 380 or.; Service, 2000, 230–231 or.; Read, 2005, 130 or..
- ↑ Rice, 1990, 135 or.; Service, 2000, 235 or..
- ↑ Fischer, 1964, 95–100, 107 or.; Rice, 1990, 132–134 or.; Service, 2000, 245–246 or.; White, 2001, 118–121 or.; Read, 2005, 116–126 or..
- ↑ Service 2000, 241–242 orr. .
- ↑ Service 2000, 243 orr. .
- ↑ Service 2000, 238–239 orr. .
- ↑ Rice, 1990, 136–138 or.; Service, 2000, 253 or..
- ↑ Fischer, 1964, 109–110 or.; Rice, 1990, 139 or.; Pipes, 1990, 386, 389–391 or.; Service, 2000, 255–256 or.; White, 2001, 127–128 or..
- ↑ Fischer, 1964, 110–113 or.; Rice, 1990, 140–144 or.; Pipes, 1990, 391–392 or.; Service, 2000, 257–260 or..
- ↑ Fischer, 1964, 113, 124 or.; Rice, 1990, 144 or.; Pipes, 1990, 392 or.; Service, 2000, 261 or.; White, 2001, 131–132 or..
- ↑ Pipes, 1990, 393–394 or.; Service, 2000, 266 or.; White, 2001, 132–135 or.; Read, 2005, 143, 146–147 or..
- ↑ Service, 2000, 266–268, 279 or.; White, 2001, 134–136 or.; Read, 2005, 147, 148 or..
- ↑ Service, 2000, 267, 271–272 or.; Read, 2005, 152, 154 or..
- ↑ Service, 2000, 282 or.; Read, 2005, 157 or..
- ↑ Pipes, 1990, 421 or.; Rice, 1990, 147 or.; Service, 2000, 276, 283 or.; White, 2001, 140 or.; Read, 2005, 157 or..
- ↑ Pipes, 1990, 422–425 or.; Rice, 1990, 147–148 or.; Service, 2000, 283–284 or.; Read, 2005, 158–61 or.; White, 2001, 140–141 or.; Read, 2005, 157–159 or..
- ↑ Pipes, 1990, 431–434 or.; Rice, 1990, 148 or.; Service, 2000, 284–285 or.; White, 2001, 141 or.; Read, 2005, 161 or..
- ↑ Fischer, 1964, 125 or.; Rice, 1990, 148–149 or.; Service, 2000, 285 or..
- ↑ Pipes, 1990, 436, 467 or.; Service, 2000, 287 or.; White, 2001, 141 or.; Read, 2005, 165 or..
- ↑ Pipes, 1990, 468–469 or.; Rice, 1990, 149 or.; Service, 2000, 289 or.; White, 2001, 142–143 or.; Read, 2005, 166–172 or..
- ↑ Service 2000, 288 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 468 or.; Rice, 1990, 150 or.; Service, 2000, 289–292 or.; Read, 2005, 165 or..
- ↑ Pipes, 1990, 439–465 or.; Rice, 1990, 150–151 or.; Service, 2000, 299 or.; White, 2001, 143–144 or.; Read, 2005, 173 or..
- ↑ Pipes 1990, 465 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 465–467 or.; White, 2001, 144 or.; Lee, 2003, 17 or.; Read, 2005, 174 or..
- ↑ Pipes, 1990, 471 or.; Rice, 1990, 151–152 or.; Read, 2005, 180 or..
- ↑ Pipes, 1990, 473, 482 or.; Rice, 1990, 152 or.; Service, 2000, 302–303 or.; Read, 2005, 179 or..
- ↑ Pipes, 1990, 482–484 or.; Rice, 1990, 153–154 or.; Service, 2000, 303–304 or.; White, 2001, 146–147 or..
- ↑ Pipes, 1990, 471–472 or.; Service, 2000, 304 or.; White, 2001, 147 or..
- ↑ Service 2000, 306–307 orr. .
- ↑ Rigby, 1979, 14–15 or.; Leggett, 1981, 1–3 or.; Pipes, 1990, 466 or.; Rice, 1990, 155 or..
- ↑ Pipes, 1990, 485–486, 491 or.; Rice, 1990, 157, 159 or.; Service, 2000, 308 or..
- ↑ Pipes, 1990, 492–493, 496 or.; Service, 2000, 311 or.; Read, 2005, 182 or..
- ↑ Pipes, 1990, 491 or.; Service, 2000, 309 or..
- ↑ Pipes, 1990, 499 or.; Service, 2000, 314–315 or..
- ↑ Pipes, 1990, 496–497 or.; Rice, 1990, 159–161 or.; Service, 2000, 314–315 or.; Read, 2005, 183 or..
- ↑ Pipes, 1990, 504 or.; Service, 2000, 315 or..
- ↑ Service 2000, 316 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 314 or.; Service, 2000, 317 or..
- ↑ Shub, 1966, 315 or.; Pipes, 1990, 540–541 or.; Rice, 1990, 164 or.; Volkogonov, 1994, 173 or.; Service, 2000, 331 or.; Read, 2005, 192 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 176 or.; Service, 2000, 331–332 or.; White, 2001, 156 or.; Read, 2005, 192 or..
- ↑ Rice 1990, 164 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 546–547 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 552–553 or.; Rice, 1990, 165 or.; Volkogonov, 1994, 176–177 or.; Service, 2000, 332, 336–337 or.; Read, 2005, 192 or..
- ↑ Fischer, 1964, 158 or.; Shub, 1966, 301–302 or.; Rigby, 1979, 26 or.; Leggett, 1981, 5 or.; Pipes, 1990, 508, 519 or.; Service, 2000, 318–319 or.; Read, 2005, 189–190 or..
- ↑ Rigby, 1979, 166–167 or.; Leggett, 1981, 20–21 or.; Pipes, 1990, 533–534, 537 or.; Volkogonov, 1994, 171 or.; Service, 2000, 322–323 or.; White, 2001, 159 or.; Read, 2005, 191 or..
- ↑ Fischer, 1964, 219, 256, 379 or.; Shub, 1966, 374 or.; Service, 2000, 355 or.; White, 2001, 159 or.; Read, 2005, 219 or..
- ↑ Rigby, 1979, 160–164 or.; Volkogonov, 1994, 374–375 or.; Service, 2000, 377 or..
- ↑ a b Fischer 1964, 432 orr. .
- ↑ Rigby, 1979, 160–161 or.; Leggett, 1981, 21 or.; Lee, 2003, 99 or..
- ↑ Service 2000, 388 orr. .
- ↑ Rigby, 1979, 168, 170 or.; Service, 2000, 388 or..
- ↑ Service, 2000, 325–326, 333 or.; Read, 2005, 211–212 or..
- ↑ Shub, 1966, 361 or.; Pipes, 1990, 548 or.; Volkogonov, 1994, 229 or.; Service, 2000, 335–336 or.; Read, 2005, 198 or..
- ↑ Fischer, 1964, 156 or.; Shub, 1966, 350 or.; Pipes, 1990, 863 or.; Volkogonov, 1994, 185 or.; Service, 2000, 344 or.; Read, 2005, 212 or..
- ↑ Fischer, 1964, 320–321 or.; Shub, 1966, 377 or.; Pipes, 1990, 94–595 or.; Volkogonov, 1994, 187–188 or.; Service, 2000, 346–347 or.; Read, 2005, 212 or..
- ↑ Service 2000, 345 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 466 or.; Service, 2000, 348 or..
- ↑ Fischer, 1964, 280 or.; Shub, 1966, 361–362 or.; Pipes, 1990, 806–807 or.; Volkogonov, 1994, 219–221 or.; Service, 2000, 367–368 or.; White, 2001, 155 or..
- ↑ Fischer, 1964, 282–283 or.; Shub, 1966, 362–363 or.; Pipes, 1990, 807, 809 or.; Volkogonov, 1994, 222–228 or.; White, 2001, 155 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 222, 231 orr. .
- ↑ Service 2000, 369 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 252–253 or.; Pipes, 1990, 499 or.; Volkogonov, 1994, 341 or.; Service, 2000, 316–317 or.; White, 2001, 149 or.; Read, 2005, 194–195 or..
- ↑ Shub, 1966, 310 or.; Leggett, 1981, 5–6, 8, 306 or.; Pipes, 1990, 521–522 or.; Service, 2000, 317–318 or.; White, 2001, 153 or.; Read, 2005, 235–236 or..
- ↑ Fischer, 1964, 249 or.; Pipes, 1990, 514 or.; Service, 2000, 321 or..
- ↑ Fischer, 1964, 249 or.; Pipes, 1990, 514 or.; Read, 2005, 219 or..
- ↑ White 2001, 159–160 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 249 orr. .
- ↑ Sandle, 1999, 84 or.; Read, 2005, 211 or..
- ↑ Leggett, 1981, 172–173 or.; Pipes, 1990, 796–797 or.; Read, 2005, 242 or..
- ↑ Leggett, 1981, 172 or.; Pipes, 1990, 798–799 or.; Ryan, 2012, 121 or..
- ↑ Hazard, 1965, 270 or.; Leggett, 1981, 172 or.; Pipes, 1990, 796–797 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 170 orr. .
- ↑ Service 2000, 321 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 260–261 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 554–555 or.; Sandle, 1999, 83 or..
- ↑ Sandle 1999, 122–123 orr. .
- ↑ David 1974, 417 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 552 or.; Leggett, 1981, 308 or.; Sandle, 1999, 126 or.; Read, 2005, 238–239 or.; Ryan, 2012, 176, 182 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 373 or.; Leggett, 1981, 308 or.; Ryan, 2012, 177 or..
- ↑ Pipes, 1990, 709 or.; Service, 2000, 321 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 171 orr. .
- ↑ Rigby, 1979, 45–46 or.; Pipes, 1990, 682, 683 or.; Service, 2000, 321 or.; White, 2001, 153 or..
- ↑ Rigby, 1979, 50 or.; Pipes, 1990, 689 or.; Sandle, 1999, 64 or.; Service, 2000, 321 or.; Read, 2005, 231 or..
- ↑ Fischer, 1964, 437–438 or.; Pipes, 1990, 709 or.; Sandle, 1999, 64, 68 or..
- ↑ Fischer, 1964, 263–264 or.; Pipes, 1990, 672 or..
- ↑ Fischer 1964, 264 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 681, 692–693 or.; Sandle, 1999, 96–97 or..
- ↑ Pipes, 1990, 692–693 or.; Sandle, 1999, 97 or..
- ↑ a b Fischer, 1964, 236 or.; Service, 2000, 351–352 or..
- ↑ Fischer 1964, 259, 444–445 orr. .
- ↑ Sandle 1999, 120 orr. .
- ↑ Service 2000, 354–355 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 307–308 or.; Volkogonov, 1994, 178–179 or.; White, 2001, 156 or.; Read, 2005, 252–253 or.; Ryan, 2012, 123–124 or..
- ↑ Shub, 1966, 329–330 or.; Service, 2000, 385 or.; White, 2001, 156 or.; Read, 2005, 253–254 or.; Ryan, 2012, 125 or..
- ↑ Shub 1966, 383 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 193–194 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 331 or.; Pipes, 1990, 567 or..
- ↑ Fischer, 1964, 151 or.; Pipes, 1990, 567 or.; Service, 2000, 338 or..
- ↑ Fischer, 1964, 190–191 or.; Shub, 1966, 337 or.; Pipes, 1990, 567 or.; Rice, 1990, 166 or..
- ↑ Fischer, 1964, 151–152 or.; Pipes, 1990, 571–572 or..
- ↑ Fischer, 1964, 154 or.; Pipes, 1990, 572 or.; Rice, 1990, 166 or..
- ↑ Fischer, 1964, 161 or.; Shub, 1966, 331 or.; Pipes, 1990, 576 or..
- ↑ Fischer, 1964, 162–163 or.; Pipes, 1990, 576 or..
- ↑ Fischer, 1964, 171–172, 200–202 or.; Pipes, 1990, 578 or..
- ↑ Rice, 1990, 166 or.; Service, 2000, 338 or..
- ↑ Service 2000, 338 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 195 or.; Shub, 1966, 334, 337 or.; Service, 2000, 338–339, 340 or.; Read, 2005, 199 or..
- ↑ Fischer, 1964, 206, 209 or.; Shub, 1966, 337 or.; Pipes, 1990, 586–587 or.; Service, 2000, 340–341 or..
- ↑ Pipes, 1990, 587 or.; Rice, 1990, 166–167 or.; Service, 2000, 341 or.; Read, 2005, 199 or..
- ↑ Shub, 1966, 338 or.; Pipes, 1990, 592–593 or.; Service, 2000, 341 or..
- ↑ Fischer, 1964, 211–212 or.; Shub, 1966, 339 or.; Pipes, 1990, 595 or.; Rice, 1990, 167 or.; Service, 2000, 342 or.; White, 2001, 158–159 or..
- ↑ Pipes, 1990, 595 or.; Service, 2000, 342 or..
- ↑ Fischer, 1964, 213–214 or.; Pipes, 1990, 596–597 or..
- ↑ Service 2000, 344 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 313–314 or.; Shub, 1966, 387–388 or.; Pipes, 1990, 667–668 or.; Volkogonov, 1994, 193–194 or.; Service, 2000, 384 or..
- ↑ Fischer, 1964, 303–304 or.; Pipes, 1990, 668 or.; Volkogonov, 1994, 194 or.; Service, 2000, 384 or..
- ↑ Fischer, 1964, 236 or.; Pipes, 1990, 558, 723 or.; Rice, 1990, 170 or.; Volkogonov, 1994, 190 or..
- ↑ Fischer, 1964, 236–237 or.; Shub, 1966, 353 or.; Pipes, 1990, 560, 722, 732–736 or.; Rice, 1990, 170 or.; Volkogonov, 1994, 181, 342–343 or.; Service, 2000, 349, 358–359 or.; White, 2001, 164 or.; Read, 2005, 218 or..
- ↑ Fischer, 1964, 254 or.; Pipes, 1990, 728, 734–736 or.; Volkogonov, 1994, 197 or.; Ryan, 2012, 105 or..
- ↑ Fischer, 1964, 277–278 or.; Pipes, 1990, 737 or.; Service, 2000, 365 or.; White, 2001, 155–156 or.; Ryan, 2012, 106 or..
- ↑ Fischer, 1964, 450 or.; Pipes, 1990, 726 or..
- ↑ Pipes, 1990, 700–702 or.; Lee, 2003, 100 or..
- ↑ Fischer, 1964, 195 or.; Pipes, 1990, 794 or.; Volkogonov, 1994, 181 or.; Read, 2005, 249 or..
- ↑ Service, 2000, 385 or.; White, 2001, 164 or.; Read, 2005, 218 or..
- ↑ Shub, 1966, 344 or.; Pipes, 1990, 790–791 or.; Volkogonov, 1994, 181, 196 or.; Read, 2005, 247–248 or..
- ↑ Shub 1966, 312 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 435–436 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 345–347 or.; Rigby, 1979, 20–21 or.; Pipes, 1990, 800 or.; Volkogonov, 1994, 233 or.; Service, 2000, 321–322 or.; White, 2001, 153 or.; Read, 2005, 186, 208–209 or..
- ↑ Leggett, 1981, 174 or.; Volkogonov, 1994, 233–234 or.; Sandle, 1999, 112 or.; Ryan, 2012, 111 or..
- ↑ Shub, 1966, 366 or.; Sandle, 1999, 112 or..
- ↑ Ryan 2012, 116 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 821 or.; Ryan, 2012, 114–115 or..
- ↑ Shub, 1966, 366 or.; Sandle, 1999, 113 or.; Read, 2005, 210 or.; Ryan, 2012, 114–115 or..
- ↑ Leggett, 1981, 173–174 or.; Pipes, 1990, 801 or..
- ↑ Leggett, 1981, 199–200 or.; Pipes, 1990, 819–820 or.; Ryan, 2012, 107 or..
- ↑ Shub, 1966, 364 or.; Ryan, 2012, 114 or..
- ↑ Pipes 1990, 837 orr. .
- ↑ Ryan 2012, 114 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 834 orr. .
- ↑ Volkogonov, 1994, 202 or.; Read, 2005, 247 or..
- ↑ Pipes 1990, 796 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 202 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 825 or.; Ryan, 2012, 117, 120 or..
- ↑ Leggett, 1981, 174–175, 183 or.; Pipes, 1990, 828–829 or.; Ryan, 2012, 121 or..
- ↑ Pipes 1990, 829–830, 832 orr. .
- ↑ Leggett, 1981, 176–177 or.; Pipes, 1990, 832, 834 or..
- ↑ Pipes, 1990, 835 or.; Volkogonov, 1994, 235 or..
- ↑ Leggett, 1981, 178 or.; Pipes, 1990, 836 or..
- ↑ Leggett, 1981, 176 or.; Pipes, 1990, 832–833 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 358–360 or.; Ryan, 2012, 172–173, 175–176 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 376–377 or.; Read, 2005, 239 or.; Ryan, 2012, 179 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 381 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 610 orr. .
- ↑ a b Service 2000, 357 orr. .
- ↑ Service 2000, 391–392 orr. .
- ↑ Lee 2003, 84, 88 orr. .
- ↑ Read 2005, 205 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 355 or.; Leggett, 1981, 204 or.; Rice, 1990, 173, 175 or.; Volkogonov, 1994, 198 or.; Service, 2000, 357, 382 or.; Read, 2005, 187 or..
- ↑ Fischer, 1964, 334, 343, 357 or.; Leggett, 1981, 204 or.; Service, 2000, 382, 392 or.; Read, 2005, 205–206 or..
- ↑ Leggett, 1981, 204 or.; Read, 2005, 206 or..
- ↑ Fischer, 1964, 288–289 or.; Pipes, 1990, 624–630 or.; Service, 2000, 360 or.; White, 2001, 161–162 or.; Read, 2005, 205 or..
- ↑ Fischer 1964, 262–263 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 291 or.; Shub, 1966, 354 or..
- ↑ Fischer 1964, 331, 333 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 610, 612 or.; Volkogonov, 1994, 198 or..
- ↑ Fischer, 1964, 337 or.; Pipes, 1990, 609, 612, 629 or.; Volkogonov, 1994, 198 or.; Service, 2000, 383 or.; Read, 2005, 217 or..
- ↑ Fischer 1964, 248, 262 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 651 or.; Volkogonov, 1994, 200 or.; White, 2001, 162 or.; Lee, 2003, 81 or..
- ↑ Fischer, 1964, 251 or.; White, 2001, 163 or.; Read, 2005, 220 or..
- ↑ Leggett, 1981, 201 or.; Pipes, 1990, 792 or.; Volkogonov, 1994, 202–203 or.; Read, 2005, 250 or..
- ↑ Leggett, 1981, 201 or.; Volkogonov, 1994, 203–204 or..
- ↑ Shub, 1966, 357–358 or.; Pipes, 1990, 781–782 or.; Volkogonov, 1994, 206–207 or.; Service, 2000, 364–365 or..
- ↑ Pipes, 1990, 763, 770–771 or.; Volkogonov, 1994, 211 or..
- ↑ Ryan 2012, 109 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 208 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 635 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 244 or.; Shub, 1966, 355 or.; Pipes, 1990, 636–640 or.; Service, 2000, 360–361 or.; White, 2001, 159 or.; Read, 2005, 199 or..
- ↑ Fischer, 1964, 242 or.; Pipes, 1990, 642–644 or.; Read, 2005, 250 or..
- ↑ Fischer, 1964, 244 or.; Pipes, 1990, 644 or.; Volkogonov, 1994, 172 or..
- ↑ Leggett, 1981, 184 or.; Service, 2000, 402 or.; Read, 2005, 206 or..
- ↑ Hall 2015, 83 orr. .
- ↑ Goldstein 2013, 50 orr. .
- ↑ Hall 2015, 84 orr. .
- ↑ Davies 2003, 26–27 orr. .
- ↑ Davies 2003, 27–30 orr. .
- ↑ Davies 2003, 22, 27 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 389 or.; Rice, 1990, 182 or.; Volkogonov, 1994, 281 or.; Service, 2000, 407 or.; White, 2001, 161 or.; Davies, 2003, 29–30 or..
- ↑ Fischer, 1964, 389 or.; Rice, 1990, 182 or.; Volkogonov, 1994, 281 or.; Service, 2000, 407 or.; White, 2001, 161 or..
- ↑ Fischer, 1964, 391–395 or.; Shub, 1966, 396 or.; Rice, 1990, 182–183 or.; Service, 2000, 408–409, 412 or.; White, 2001, 161 or..
- ↑ Rice, 1990, 183 or.; Volkogonov, 1994, 388 or.; Service, 2000, 412 or..
- ↑ Shub, 1966, 387 or.; Rice, 1990, 173 or..
- ↑ Fischer, 1964, 333 or.; Shub, 1966, 388 or.; Rice, 1990, 173 or.; Volkogonov, 1994, 395 or..
- ↑ a b Service 2000, 385–386 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 531, 536 orr. .
- ↑ Service 2000, 386 orr. .
- ↑ Shub 1966, 389–390 orr. .
- ↑ Shub 1966, 390 orr. .
- ↑ a b Fischer, 1964, 525 or.; Shub, 1966, 390 or.; Rice, 1990, 174 or.; Volkogonov, 1994, 390 or.; Service, 2000, 386 or.; White, 2001, 160 or.; Read, 2005, 225 or..
- ↑ Fischer, 1964, 525 or.; Shub, 1966, 398 or.; Read, 2005, 225–226 or..
- ↑ Service 2000, 387 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 395 or.; Volkogonov, 1994, 391 or..
- ↑ Shub, 1966, 397 or.; Service, 2000, 409 or..
- ↑ Service 2000, 409–410 orr. .
- ↑ aurreralangileria. (2020-12-25). «“EZKERKERIAREN” HAUR-GAIXOTASUNA KOMUNISMOAN (LENIN)» Aurrera Langileria (Noiz kontsultatua: 2022-08-03).
- ↑ Fischer, 1964, 415–420 or.; White, 2001, 161, 180–181 or..
- ↑ Service 2000, 410 orr. .
- ↑ Shub 1966, 397 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 341 or.; Shub, 1966, 396 or.; Rice, 1990, 174 or..
- ↑ Fischer, 1964, 437–438 or.; Shub, 1966, 406 or.; Rice, 1990, 183 or.; Service, 2000, 419 or.; White, 2001, 167–168 or..
- ↑ Shub, 1966, 406 or.; Service, 2000, 419 or.; White, 2001, 167 or..
- ↑ Fischer, 1964, 436, 442 or.; Rice, 1990, 183–184 or.; Sandle, 1999, 104–105 or.; Service, 2000, 422–423 or.; White, 2001, 168 or.; Read, 2005, 269 or..
- ↑ White 2001, 170 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 507–508 or.; Rice, 1990, 185–186 or..
- ↑ Ryan 2012, 164 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 343, 347 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 508 or.; Shub, 1966, 414 or.; Volkogonov, 1994, 345 or.; White, 2001, 172 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 346 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 374–375 orr. .
- ↑ Volkogonov, 1994, 375–376 or.; Read, 2005, 251 or.; Ryan, 2012, 176, 177 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 376 or.; Ryan, 2012, 178 or..
- ↑ Fischer, 1964, 467 or.; Shub, 1966, 406 or.; Volkogonov, 1994, 343 or.; Service, 2000, 425 or.; White, 2001, 168 or.; Read, 2005, 220 or.; Ryan, 2012, 154 or..
- ↑ Fischer, 1964, 459 or.; Leggett, 1981, 330–333 or.; Service, 2000, 423–424 or.; White, 2001, 168 or.; Ryan, 2012, 154–155 or..
- ↑ Shub, 1966, 406–407 or.; Leggett, 1981, 324–325 or.; Rice, 1990, 184 or.; Read, 2005, 220 or.; Ryan, 2012, 170 or..
- ↑ Fischer, 1964, 469–470 or.; Shub, 1966, 405 or.; Leggett, 1981, 325–326 or.; Rice, 1990, 184 or.; Service, 2000, 427 or.; White, 2001, 169 or.; Ryan, 2012, 170 or..
- ↑ Fischer, 1964, 470–471 or.; Shub, 1966, 408–409 or.; Leggett, 1981, 327–328 or.; Rice, 1990, 184–185 or.; Service, 2000, 427–428 or.; Ryan, 2012, 171–172 or..
- ↑ Shub, 1966, 411 or.; Rice, 1990, 185 or.; Service, 2000, 421, 424–427, 429 or.; Read, 2005, 264 or..
- ↑ Fischer, 1964, 479–480 or.; Sandle, 1999, 155 or.; Service, 2000, 430 or.; White, 2001, 170, 171 or..
- ↑ Shub, 1966, 411 or.; Sandle, 1999, 153, 158 or.; Service, 2000, 430 or.; White, 2001, 169 or.; Read, 2005, 264–265 or..
- ↑ Shub, 1966, 412 or.; Service, 2000, 430 or.; Read, 2005, 266 or.; Ryan, 2012, 159 or..
- ↑ Fischer, 1964, 479 or.; Shub, 1966, 412 or.; Sandle, 1999, 155 or.; Ryan, 2012, 159 or..
- ↑ Sandle, 1999, 151 or.; Service, 2000, 422 or.; White, 2001, 171 or..
- ↑ Service 2000, 421, 434 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 703–707 or.; Sandle, 1999, 103 or.; Ryan, 2012, 143 or..
- ↑ Fischer, 1964, 423, 582 or.; Sandle, 1999, 107 or.; White, 2001, 165 or.; Read, 2005, 230 or..
- ↑ Fischer 1964, 567–569 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 574, 576–577 or.; Service, 2000, 432, 441 or..
- ↑ Fischer 1964, 424–427 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 414 or.; Rice, 1990, 177–178 or.; Service, 2000, 405 or.; Read, 2005, 260–261 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 283 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 404–409 or.; Rice, 1990, 178–179 or.; Service, 2000, 440 or..
- ↑ Fischer 1964, 409–411 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 433–434 or.; Shub, 1966, 380–381 or.; Rice, 1990, 181 or.; Service, 2000, 414–415 or.; Read, 2005, 258 or..
- ↑ Fischer, 1964, 434 or.; Shub, 1966, 381–382 or.; Rice, 1990, 181 or.; Service, 2000, 415 or.; Read, 2005, 258 or..
- ↑ Rice, 1990, 181–182 or.; Service, 2000, 416–417 or.; Read, 2005, 258 or..
- ↑ Shub, 1966, 426 or.; Lewin, 1969, 33 or.; Rice, 1990, 187 or.; Volkogonov, 1994, 409 or.; Service, 2000, 435 or..
- ↑ Shub, 1966, 426 or.; Rice, 1990, 187 or.; Service, 2000, 435 or..
- ↑ Service, 2000, 436 or.; Read, 2005, 281 or.; Rice, 1990, 187 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 420, 425–426 or.; Service, 2000, 439 or.; Read, 2005, 280, 282 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 443 or.; Service, 2000, 437 or..
- ↑ Fischer, 1964, 598–599 or.; Shub, 1966, 426 or.; Service, 2000, 443 or.; White, 2001, 172 or.; Read, 2005, 258 or..
- ↑ Service 2000, 444–445 orr. .
- ↑ Lerner, Finkelstein & Witztum 2004, 372 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 600 or.; Shub, 1966, 426–427 or.; Lewin, 1969, 33 or.; Service, 2000, 443 or.; White, 2001, 173 or.; Read, 2005, 258 or..
- ↑ Shub, 1966, 427–428 or.; Service, 2000, 446 or..
- ↑ Fischer, 1964, 634 or.; Shub, 1966, 431–432 or.; Lewin, 1969, 33–34 or.; White, 2001, 173 or..
- ↑ Fischer, 1964, 600–602 or.; Shub, 1966, 428–430 or.; Leggett, 1981, 318 or.; Sandle, 1999, 164 or.; Service, 2000, 442–443 or.; Read, 2005, 269 or.; Ryan, 2012, 174–175 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 310 or.; Leggett, 1981, 320–322 or.; Aves, 1996, 175–178 or.; Sandle, 1999, 164 or.; Lee, 2003, 103–104 or.; Ryan, 2012, 172 or..
- ↑ Fischer, 1964, 578 or.; Rice, 1990, 189 or..
- ↑ Rice 1990, 192–193 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 578 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 638–639 or.; Shub, 1966, 433 or.; Lewin, 1969, 73–75 or.; Volkogonov, 1994, 417 or.; Service, 2000, 464 or.; White, 2001, 173–174 or..
- ↑ Fischer, 1964, 647 or.; Shub, 1966, 434–435 or.; Rice, 1990, 192 or.; Volkogonov, 1994, 273 or.; Service, 2000, 469 or.; White, 2001, 174–175 or.; Read, 2005, 278–279 or..
- ↑ Fischer, 1964, 640 or.; Shub, 1966, 434–435 or.; Volkogonov, 1994, 249, 418 or.; Service, 2000, 465 or.; White, 2001, 174 or..
- ↑ Fischer, 1964, 666–667, 669 or.; Lewin, 1969, 120–121 or.; Service, 2000, 468 or.; Read, 2005, 273 or..
- ↑ Fischer, 1964, 650–654 or.; Service, 2000, 470 or..
- ↑ Shub, 1966, 426, 434 or.; Lewin, 1969, 34–35 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 263–264 orr. .
- ↑ Lewin, 1969, 70 or.; Rice, 1990, 191 or.; Volkogonov, 1994, 273, 416 or..
- ↑ Fischer, 1964, 635 or.; Lewin, 1969, 35–40 or.; Service, 2000, 451–452 or.; White, 2001, 173 or..
- ↑ Fischer, 1964, 637–638, 669 or.; Shub, 1966, 435–436 or.; Lewin, 1969, 71, 85, 101 or.; Volkogonov, 1994, 273–274, 422–423 or.; Service, 2000, 463, 472–473 or.; White, 2001, 173, 176 or.; Read, 2005, 279 or..
- ↑ Fischer, 1964, 607–608 or.; Lewin, 1969, 43–49 or.; Rice, 1990, 190–191 or.; Volkogonov, 1994, 421 or.; Service, 2000, 452, 453–455 or.; White, 2001, 175–176 or..
- ↑ Fischer, 1964, 608 or.; Lewin, 1969, 50 or.; Leggett, 1981, 354 or.; Volkogonov, 1994, 421 or.; Service, 2000, 455 or.; White, 2001, 175 or..
- ↑ Service 2000, 455, 456 orr. .
- ↑ Lewin, 1969, 40, 99–100 or.; Volkogonov, 1994, 421 or.; Service, 2000, 460–461, 468 or..
- ↑ Rigby 1979, 221 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 671 or.; Shub, 1966, 436 or.; Lewin, 1969, 103 or.; Leggett, 1981, 355 or.; Rice, 1990, 193 or.; White, 2001, 176 or.; Read, 2005, 281 or..
- ↑ Fischer, 1964, 671 or.; Shub, 1966, 436 or.; Volkogonov, 1994, 425 or.; Service, 2000, 474 or.; Lerner, Finkelstein eta Witztum, 2004, 372 or..
- ↑ Fischer, 1964, 672 or.; Rigby, 1979, 192 or.; Rice, 1990, 193–194 or.; Volkogonov, 1994, 429–430 or..
- ↑ Fischer, 1964, 672 or.; Shub, 1966, 437 or.; Volkogonov, 1994, 431 or.; Service, 2000, 476 or.; Read, 2005, 281 or..
- ↑ Rice, 1990, 194 or.; Volkogonov, 1994, 299 or.; Service, 2000, 477–478 or..
- ↑ Fischer, 1964, 673–674 or.; Shub, 1966, 438 or.; Rice, 1990, 194 or.; Volkogonov, 1994, 435 or.; Service, 2000, 478–479 or.; White, 2001, 176 or.; Read, 2005, 269 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 435 or.; Lerner, Finkelstein eta Witztum, 2004, 372 or..
- ↑ Rice 1990, 7 orr. .
- ↑ Rice 1990, 7–8 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 674 or.; Shub, 1966, 439 or.; Rice, 1990, 7–8 or.; Service, 2000, 479 or..
- ↑ Rice 1990, 9 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 439 or.; Rice, 1990, 9 or.; Service, 2000, 479–480 or..
- ↑ a b Volkogonov 1994, 440 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 674 or.; Shub, 1966, 438 or.; Volkogonov, 1994, 437–438 or.; Service, 2000, 481 or..
- ↑ Fischer, 1964, 625–626 or.; Volkogonov, 1994, 446 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 444, 445 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 444 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 150 orr. .
- ↑ a b c d Ryan 2012, 18 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 409 orr. .
- ↑ Sandle, 1999, 35 or.; Service, 2000, 237 or..
- ↑ a b c Sandle 1999, 41 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 206 orr. .
- ↑ a b Sandle 1999, 35 orr. .
- ↑ Sandle 1999, 42–43 orr. .
- ↑ Sandle 1999, 38 orr. .
- ↑ Sandle 1999, 43–44, 63 orr. .
- ↑ Sandle 1999, 36 orr. .
- ↑ Service 2000, 203 orr. .
- ↑ Sandle, 1999, 29 or.; White, 2001, 1 or..
- ↑ Service 2000, 173 orr. .
- ↑ Ryan 2012, 13 orr. .
- ↑ Sandle, 1999, 57 or.; White, 2001, 151 or..
- ↑ Sandle 1999, 34 orr. .
- ↑ White 2001, 150–151 orr. .
- ↑ a b c Ryan 2012, 19 orr. .
- ↑ a b Ryan 2012, 3 orr. .
- ↑ a b Rice 1990, 121 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 471 orr. .
- ↑ Shub 1966, 443 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 310 or.; Shub, 1966, 442 or..
- ↑ Sandle 1999, 36–37 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 54 or.; Shub, 1966, 423 or.; Pipes, 1990, 352 or..
- ↑ Fischer 1964, 88–89 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 87 or.; Montefiore, 2007, 266 or..
- ↑ Fischer 1964, 87 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 91, 93 orr. .
- ↑ Montefiore 2007, 266 orr. .
- ↑ Page, 1948, 17 or.; Page, 1950, 354 or..
- ↑ Page 1950, 355 orr. .
- ↑ Page 1950, 342 orr. .
- ↑ Service, 2000, 159, 202 or.; Read, 2005, 207 or..
- ↑ Fischer 1964, 47, 148 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 348, 351 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 246 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 57 orr. .
- ↑ Service 2000, 73 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 44 or.; Service, 2000, 81 or..
- ↑ Service 2000, 118 orr. .
- ↑ Service, 2000, 232 or.; Lih, 2011, 13 or..
- ↑ White 2001, 88 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 362 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 409 orr. .
- ↑ Read 2005, 262 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 40–41 or.; Volkogonov, 1994, 373 or.; Service, 2000, 149 or..
- ↑ Service 2000, 116 orr. .
- ↑ Pipes, 1996, 11 or.; Read, 2005, 287 or..
- ↑ Read 2005, 259 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 67 or.; Pipes, 1990, 353 or.; Read, 2005, 207, 212 or..
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, 93 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 353 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 69 orr. .
- ↑ Service, 2000, 244 or.; Read, 2005, 153 or..
- ↑ Fischer, 1964, 45 or.; Pipes, 1990, 350 or.; Volkogonov, 1994, 182 or.; Service, 2000, 177 or.; Read, 2005, 208 or.; Ryan, 2012, 6 or..
- ↑ Fischer, 1964, 415 or.; Shub, 1966, 422 or.; Read, 2005, 247 or..
- ↑ Service 2000, 293 orr. .
- ↑ Service 2000, 242 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 56 or.; Rice, 1990, 106 or.; Service, 2000, 160 or..
- ↑ Fischer, 1964, 56 or.; Service, 2000, 188 or..
- ↑ Shub 1966, 423 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 367 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 368 orr. .
- ↑ Pipes 1990, 812 orr. .
- ↑ Service 2000, 99–100, 160 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 245 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 349–350 or.; Read, 2005, 284, 259–260 or..
- ↑ Fischer, 1964, 489, 491 or.; Shub, 1966, 420–421 or.; Sandle, 1999, 125 or.; Read, 2005, 237 or..
- ↑ Fischer, 1964, 79 or.; Read, 2005, 237 or..
- ↑ Service 2000, 199 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 424 or.; Service, 2000, 213 or.; Rappaport, 2010, 38 or..
- ↑ Read 2005, 19 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 515 or.; Volkogonov, 1994, 246 or..
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, 67 orr. .
- ↑ Service 2000, 453 orr. .
- ↑ Service 2000, 389 orr. .
- ↑ Pipes, 1996, 11 or.; Service, 2000, 389–400 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 326 orr. .
- ↑ Service 2000, 391 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 259 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 414 orr. .
- ↑ Liebman 1975, 19–20 orr. .
- ↑ White 2001, iix orr. .
- ↑ Service 2000, 488 orr. .
- ↑ a b Ryan 2012, 5 orr. .
- ↑ Lee, 2003, 14 or.; Ryan, 2012, 3 or..
- ↑ Lee 2003, 14 orr. .
- ↑ Lee 2003, 123 orr. .
- ↑ Lee 2003, 124 orr. .
- ↑ Fischer, 1964, 516 or.; Shub, 1966, 415 or.; Leggett, 1981, 364 or.; Volkogonov, 1994, 307, 312 or..
- ↑ Lewin, 1969, 12 or.; Rigby, 1979, x, 161 or.; Sandle, 1999, 164 or.; Service, 2000, 506 or.; Lee, 2003, 97 or.; Read, 2005, 190 or.; Ryan, 2012, 9 or..
- ↑ Fischer, 1964, 417 or.; Shub, 1966, 416 or.; Pipes, 1990, 511 or.; Pipes, 1996, 3 or.; Read, 2005, 247 or..
- ↑ Ryan 2012, 1 orr. .
- ↑ Fischer 1964, 524 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 313 orr. .
- ↑ Lee 2003, 120 orr. .
- ↑ Ryan 2012, 191 orr. .
- ↑ Ryan 2012, 184 orr. .
- ↑ Ryan, 2012, 3 or.; Budgen, Kouvelakis eta Žižek, 2007, 1–4 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 327 or.; Tumarkin, 1997, 2 or.; White, 2001, 185 or.; Read, 2005, 260 or..
- ↑ Tumarkin 1997, 2 orr. .
- ↑ Pipes, 1990, 814 or.; Service, 2000, 485 or.; White, 2001, 185 or.; Petrovsky-Shtern, 2010, 114 or.; Read, 2005, 284 or..
- ↑ a b c Volkogonov 1994, 328 orr. .
- ↑ a b c Service 2000, 486 orr. .
- ↑ Volkogonov, 1994, 437 or.; Service, 2000, 482 or..
- ↑ Shub, 1966, 439 or.; Pipes, 1996, 1 or.; Service, 2000, 482 or..
- ↑ Pipes 1996, 1 orr. .
- ↑ Service, 2000, 484 or.; White, 2001, 185 or.; Read, 2005, 260, 284 or..
- ↑ Volkogonov 1994, 274–275 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 262 orr. .
- ↑ Volkogonov 1994, 263 orr. .
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, 99 or.; Lih, 2011, 20 or..
- ↑ a b Read 2005, 6 orr. .
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, 108 orr. .
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, 134, 159–161 orr. .
- ↑ Service 2000, 485 orr. .
- ↑ Pipes, 1996, 1–2 or.; White, 2001, 183 or..
- ↑ Volkogonov, 1994, 452–453 or.; Service, 2000, 491–492 or.; Lee, 2003, 131 or..
- ↑ Service 2000, 491–492 orr. .
- ↑ Pipes 1996, 2–3 orr. .
- ↑ Service 2000, 492 orr. .
- ↑ (Ingelesez) Times, The Moscow. (2013-10-24). «Lenin Statue Beheaded in Orenburg» The Moscow Times (Noiz kontsultatua: 2022-08-06).
- ↑ (Ingelesez) «Mongolia capital Ulan-Bator removes Lenin statue» BBC News 2012-10-14 (Noiz kontsultatua: 2022-08-06).
- ↑ (Ingelesez) «Lenin statues toppled in Ukraine» BBC News (Noiz kontsultatua: 2022-08-06).
- ↑ (Ingelesez) «Goodbye, Lenin: Ukraine moves to ban communist symbols» BBC News 2015-04-14 (Noiz kontsultatua: 2022-08-06).
- ↑ Shub 1966, 10 orr. .
- ↑ Liebman 1975, 22 orr. .
- ↑ Shub, 1966, 9 or.; Service, 2000, 482 or..
- ↑ Lee 2003, 132 orr. .
- ↑ Read 2005, 283 orr. .
- ↑ (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1979-03-08). «"Herri Batasuna es la cristalización de un nuevo movimiento patriótico vasco, socialista y revolucionario"» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-08-06).
- ↑ Lee 2003, 132–133 orr. .
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Aves, Jonathan. (1996). Workers Against Lenin: Labour Protest and the Bolshevik Dictatorship. London: I.B. Tauris ISBN 978-1-86064-067-4..
- Brackman, Roman. (2000). The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life. Portland, Oregon: Psychology Press ISBN 978-0-7146-5050-0..
- Budgen, Sebastian; Kouvelakis, Stathis; Žižek, Slavoj. (2007). Lenin Reloaded: Toward a Politics of Truth. Durham, North Carolina: Duke University Press ISBN 978-0-8223-3941-0..
- David, H. P.. (1974). Abortion and Family Planning in the Soviet Union: Public Policies and Private Behaviour. doi:. ISSN 0021-9320. PMID 4473125..
- Davies, Norman. (2003). White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War 1919–20 and 'the Miracle on the Vistula'. London: Pimlico ISBN 978-0-7126-0694-3..
- Fischer, Louis. (1964). The Life of Lenin. London: Weidenfeld and Nicolson.
- Hazard, John N.. (1965). Unity and Diversity in Socialist Law. doi:..
- Lee, Stephen J.. (2003). Lenin and Revolutionary Russia. London: Routledge ISBN 978-0-415-28718-0..
- Leggett, George. (1981). The Cheka: Lenin's Political Police. Oxford: Oxford University Press ISBN 978-0-19-822552-2..
- Lerner, Vladimir; Finkelstein, Y.; Witztum, E.. (2004). The Enigma of Lenin's (1870–1924) Malady. doi:. PMID 15171732..
- Goldstein, Erik. (2013). The First World War Peace Settlements, 1919–1925. London: Routledge ISBN 978-1-31-7883-678..
- Hall, Richard C.. (2015). Consumed by War: European Conflict in the 20th Century. Lexington: University Press of Kentucky ISBN 978-0-81-3159-959..
- Liebman, Marcel. (1975). Leninism Under Lenin. London: Jonathan Cape ISBN 978-0-224-01072-6..
- Merridale, Catherine. (2017). Lenin on the Train. London: Penguin Books ISBN 978-0-241-01132-4..
- Montefiore, Simon Sebag. (2007). Young Stalin. London: Weidenfeld & Nicolson ISBN 978-0-297-85068-7..
- Lewin, Moshe. (1969). Lenin's Last Struggle. London: Faber and Faber.
- Lih, Lars T.. (2011). Lenin. London: Reaktion Books ISBN 978-1-86189-793-0..
- Page, Stanley W.. (1948). Lenin, the National Question and the Baltic States, 1917–19. doi:..
- Page, Stanley W.. (1950). Lenin and Self-Determination. .
- Petrovsky-Shtern, Yohanan. (2010). Lenin's Jewish Question. New Haven, Connecticut: Yale University Press ISBN 978-0-300-15210-4..
- Pipes, Richard. (1990). The Russian Revolution: 1899–1919. London: Collins Harvill ISBN 978-0-679-73660-8..
- Pipes, Richard. (1996). The Unknown Lenin: From the Secret Archive. New Haven, Connecticut: Yale University Press ISBN 978-0-300-06919-8..
- Rappaport, Helen. (2010). Conspirator: Lenin in Exile. New York: Basic Books ISBN 978-0-465-01395-1..
- Read, Christopher. (2005). Lenin: A Revolutionary Life. London: Routledge ISBN 978-0-415-20649-5..
- Remnick, David. TIME 100: Vladimir Lenin. .
- Resis, Albert. Vladimir Ilich Lenin. .
- Rice, Christopher. (1990). Lenin: Portrait of a Professional Revolutionary. London: Cassell ISBN 978-0-304-31814-8..
- Rigby, T. H.. (1979). Lenin's Government: Sovnarkom 1917–1922. Cambridge, England: Cambridge University Press ISBN 978-0-521-22281-5..
- Ryan, James. (2012). Lenin's Terror: The Ideological Origins of Early Soviet State Violence. London: Routledge ISBN 978-1-138-81568-1..
- Sandle, Mark. (1999). A Short History of Soviet Socialism. London: UCL Press doi:. ISBN 978-1-85728-355-6..
- Schmermund, Elizabeth; Edwards, Judith. (2016). Vladimir Lenin and the Russian Revolution. Enslow Publishing ISBN 978-0-7660-7414-9..
- Sebestyen, Victor. (2017). Lenin the Dictator: An Intimate Portrait. London: Weidenfeld & Nicolson ISBN 978-1-47460-044-6..
- Service, Robert. (2000). Lenin: A Biography. London: Macmillan ISBN 978-0-333-72625-9..
- Shevchenko, Vitaly. Goodbye, Lenin: Ukraine moves to ban communist symbols. .
- Shub, David. (1966). Lenin: A Biography. London: Pelican.
- Sun, Feifei. Top 25 Political Icons: Lenin. .
- Thatcher, Ian D.. Trotskii and Lenin's Funeral, 27 January 1924: A Brief Note. doi:..
- Theen, Rolf. (2004). Lenin: Genesis and Development of a Revolutionary. Princeton, New Jersey: Princeton University Press ISBN 978-0-691-64358-8..
- Tumarkin, Nina. (1997). Lenin Lives! The Lenin Cult in Soviet Russia. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press ISBN 978-0-674-52431-6..
- Volkogonov, Dmitri. (1994). Lenin: Life and Legacy. London: HarperCollins ISBN 978-0-00-255123-6..
- White, James D.. (2001). Lenin: The Practice and Theory of Revolution. Basingstoke, England: Palgrave ISBN 978-0-333-72157-5..
- Trotsky: Fate of a Revolutionary. Stein & Day ISBN 0-8128-2774-0..
- Yakovlev, Yegor. (1988). The Beginning The Story about the Ulyanov Family, Lenin's Childhood and Youth. Progress Publishers ISBN 978-5010005009..
- «Lenin» Random House Webster's Unabridged Dictionary.
- Payne, Robert. (1967). The Life And Death of Lenin. Simon & Schuster.
Euskaraz
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Gotzon Garate, Lenin eta nazioen autodeterminazio eskubidea, Mensajero, 1980.
- Gotzon Garate, Leninen marxismoa: leninismoa, Mensajero, 1983.
Lan hautatuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Langileriaren egitekoak egungo iraultzan (“Apirileko Tesiak")
- Langile Kontrolari buruzko dekretu proiektua
- Errusiako herritarrei!
- Komisarioen Kontseiluaren Erradiograma
- Kapitalismoaren bilakaera errusian
- (Ingelesez) Zer egin? (panfletoa)
- (Ingelesez) Urrats bat aurrera, bi pauso atzera
- (Ingelesez) Sozialdemokraziaren taktika bi Iraultza demokratikoan
- (Ingelesez) Herriek burujabetzarako duten eskubidea
- (Ingelesez) Inperialismoa, Kapitalismoaren maila gorena
- (Ingelesez) Estatua eta Iraultza
- (Ingelesez) Langileen Iraultza eta Kautsky arnegatua
- (Ingelesez) Leninen testamentua
- (Ingelesez) Leninek Stalini bidalitako azken gutuna
- (Ingelesez) Rosa Luxemburgi erantzuna
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Xabier Mendiguren Bereziartu: Lenin, kondaira eta mito, Jakin aldizkaria, 1966
- Joxe Azurmendi eta Manolo Pagola: Lenin. Ohar batzuk nazio-arazoaz, Jakin aldizkaria, 1980
- (Ingelesez) Lenin Internet Archive: Leninen bizitza, idazlanak, argazkiak, elkarrizketak...
- (Ingelesez) Lenin Internet Library
- (Ingelesez) Trotskyk Encyclopedia Britannicarako idatzi zuen Leninen gaineko artikulua
- (Ingelesez) N. K. Krupskayaren, Leninen emaztearen, oroitzapenak
- (Ingelesez) Mirrors of Moscow: Nikolai Lenin, Louise Bryant-en lana
- Lenineri buruzko artikulu laburra ARGIA astekarian
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q1394
Multimedia: Vladimir Lenin / Q1394
Jatorrizko testuak: Egilea:Vladimir Ilitx Ulianov
- Pages with disabled graphs
- Pages using the JsonConfig extension
- 1870eko jaiotzak
- 1924ko heriotzak
- Errusiako komunistak
- Errusiako idazleak
- Errusiako politikariak
- Sobietar Batasuneko politikariak
- Marxistak
- Ateoak
- Errusiako filosofoak
- Errusiako ateoak
- Errusiako gobernuburuak
- Sobietar Batasuneko gobernuburuak
- Errusiako Iraultzako biografiak
- Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako alderdiburuak
- Hizlariak
- Istripu zerebrobaskularrak hildakoak
- Errusiako abokatuak
- Leninismoa
- Vladimir Lenin
- Boltxebike Zaharrak
- Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokratako kideak
- Errusiako marxistak
- Marxismo-Leninismoa