Edukira joan

Txandakatze

Wikipedia, Entziklopedia askea

Txandakatzea ahoskera desberdintasuna da hizkuntzaren gainerako osagaien arabera (gramatikalki, hiztegian) loturik dauden hitzetan. Hots, morfema batek bere bi aldaeren egitura fonologikoen arteako bariazioa erakustea. Aldaeren artean gertatutako aldaketa bakoitza txandakatze bat da.

Euskarazko adibideen artean, seme ~ semia edo alaba ~ alabea bezalakoak aipa daitezke, ingelesez, esaterako, morfema pluralaren bariazioa aipa daiteke, zein /s/, /z/ edo /ᵻz/ ahoska daitekeen.

Jakiteko txandakatze harremanean dauden bi hotsetarik zein den jatorrizkoa, motibazio fonetikoa bilatu behar da, ingurune foniko jakin baten arabera gertatzen ote den txandakatze hori.

Txandakatzeen notazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fonologian notazio berezia erabili ohi da. Barne irudikatzea ''//''-en artean ematen da, gezi batek ''⇒'' aldaketa adierazten du, eta azaleko forma ''[]''-en artean ematen da. Txandakatze edo aldaketa bat non gertatzen den adierazteko, "/" ikurra erabiltzen da; eta aldatzen den hotsaren kokapena adierazteko "_".

Adibidez: /n/ ⇒ [ɲ] /i_

"/n/ ⇒ [ɲ] /i_" honela irakur daiteke: "Sudurkari hobikaria (edo 'n') sudurkari sabaikari (edo 'ñ') bihurtzen da aitzineko bokal itxiaren (edo 'i'-ren) ostean.

Asimilazioa da hots bat inguruneari egokitzea, horrekiko antza areagotuz.

Sabaikaritzeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /n/ ⇒ /ɲ/; sabaikaritzea /n/ ⇒ /ɲ/ /_i, j. Kontsonante zenbat sabaikaritzen dira aitzinetik bokal sabaikari bat baldin badute (/i/, [j] euskararen kasuan).

Adibidez: mutil ~ mutilla; min ~ miña, nor vs. iñor.

Txandakatzeak bokaletan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beheko bokalaren asimilazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /a/ ~ /e/; beheko bokalaren asimilazioa /a/ ⇒ [e] /i, u(C)_. Asimilazioa /a/ [e] gisa ahoskatzen da, aitzinetik bokal itxi bat badu. Hori atsematen dugu hitz barrenean, deklinabidean, bizpahiru laguntzailearekin, hitz-elkarketan.

Adibidez: etxe-a ~ mendi-e; etxe bat ~ katu bet.

Bokal artekoen igotzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /e/ ~ /i/; bokal artekoen igotzea /e/ ⇒ [i] /_V. Hori atsematen dugu deklinabidearekin, hitz barrenean batzuetan.

Adibidez: seme ~ semia.

Txandakatzeak kontsonanteetan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Silaben arteko kontsonante batuketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• Herskari herskari sinplifikatzea. Hitz barnean, baita mintzatzean hitzak elkartzean.

Adibidez: gizonak datoz [gis̻õnãtatos̻].

• Herskari txistukari afrikatzea: /t/ /s, s̥/ > t͡s.

Adibidez: bait zira [bajt͡siɾa].

• /t͡s̥/ ~ /s̥/. Desafrikatzea: /t͡s̥/ ⇒ [s̥] /_C.

Adibidez: hitz ~ hiztegi, hortz ~ horzkari, mendirantz ~ mendiranzko...

Ahostutasun eta ahoskabetasun asimilazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /d/ ~ /t/; /g/ ~ /k/; /b/ ~ /p/. Ahoskabetasun asimilazioa: Herskari ahostunak ahoskabe gisa ahoskatzen dira txistukari ondotik, /D/ ⇒ [T] /S_.

Adibidez: gain ~ kain (Berrogain ~ Azkaine).

• /t/ ~ /d/; /k/ ~ /g/. Ahostuntze asimilazioa: /t, k/ ⇒ [d, g] /n, l_.

Adibidez: -tu ~ -du (nekatu ~ galdu).

• /s/ ~ [z̥]; /s̥/ ~ [z̺]. Ahostune asimilazioa: /s, s̥/ → [z̺, z̥] /_b,d,g,n,m,l...

Adibidez: desgogo, ezberdin, esne, asmatu...

Ozenen ondoko txistukarien afrikatzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /s̥/ ~ [t͡s̥]; /s̺/ ~ [t͡s̺]. Ozen baten otsean txistukariak afrikatu bihurtzen dira: /s̥, s̺/ ⇒ [t͡s̥, t͡s̺] /n,l,r_.

Adibidez: zen ~ tzen (joan zen ⇒ joantzen).

Txistukari afrikatu taldeen sinplifikatzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /t͡s̥/ ~ /t/. Txistukari ondoko afrikatuak herskari egiten dira: /t͡s̥ ⇒ [t] /S_.

Adibidez: tzen ~ ten (etortzen ~ hesten).

Bokal arteko dardarkari bakunaren galera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /ɾ/ ~ /ø/. Bokal arteko dardakari bakunaren galera: /ɾ/ ⇒ [ø] /V_V

Adibidez: zure ~ zue.

Bokal arteko herskari ahostunen lenizio eta galera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

• /d/ ~ /ɾ/ ~ /ø/; /g, b/ ~ /ø/. Bokal arteko herskari ahostunen ahultzea: /d/, /g/ ⇒ [ø] /V_V.

Adibidez: edan ~ eran; ederki ~ eerki.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]