Sudan

Sudango Errepublika
Republic of Sudan جمهورية السودان Jumhuriyat as-Sudan
Ereserkia: Nahnu Jund Allah Jund Al-watan (en)
Goiburua: Al-Nasr Lana ("Garaipena gurea da")
flag of Sudan (en) Emblem of Sudan (en)
Geografia
Hiriburua	Khartum 15°36′11″N 32°31′35″E
Azalera	1.886.068 km² (16.)
Punturik altuena	Deriba Caldera (en) (3.042 m)
Punturik sakonena	Itsaso Gorria (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Hego Sudan, Txad, Afrika Erdiko Errepublika, Etiopia, Eritrea, Egipto, Libia, Kenya, Uganda, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Bir Tawil (en) eta Ekialde Ertaina
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika federal
Chairman of the Transitional Military Council (en)	Abdel Fattah al-Burhan (en)
Legebiltzarra	National Legislature (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea African Groundnut Council (en) Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Afrikar Batasuna Arab Bank for Economic Development in Africa (en) Arab Fund for Economic and Social Development (en) Arab Monetary Fund (en) Arabiar Liga Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Batzar Islamikoko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Garapeneko Afrikako Bankua Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Civil Defence Organisation (en) Interpol Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	40.533.330
Dentsitatea	21,49 bizt/km² (194.)
Talde etnikoak	ikusi Sudanese Arabs (en) , Fur people (en) , Beja, Nuba peoples (en) eta Fulani
Hizkuntza ofizialak	ikusi arabiera ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Sudanese Arabic (en) , ingeles, Tar Gula (en) , Afitti (en) , Tumtum (en) , Kadugli (en) , Keiga (en) , Gumuz (en) , Sillok (en) , El Hugeirat (en) , Ganza (en) , Gule (en) , Sila (en) , Uduk (en) , Yulu (en) , Temein (en) , Kelo (en) , Kanga (en) , Krongo (en) , Wali language (en) , Dilling (en) , Dengebu (en) , arabiera estandar moderno, Molo (en) , Logorik (en) , Tulishi (en) , Ghulfan (en) , Tese (en) , Masalit (en) , Dongolawi (en) , Ingessana (en) , Komo (en) , Kresh (en) , Kadaru (en) , Karko (en) , Birgid (en) , Heiban (en) , Beigo (en) , Tama (en) , Laro (en) , Lafofa (en) , Katla (en) , Fungor (en) , Logol (en) , Koalib (en) , Lumun (en) , Midob (en) , Otoro (en) , Nding (en) , Ngile (en) , Moro (en) , Talodi (en) , Tegali (en) , Nobiin (en) , Shwai (en) , Tagoi (en) , Tocho (en) , Torona (en) , Tiro (en) , Tima (en) , Werni (en) , Zaghawa (en) , Shatt (en) , Nyala (en) , Bedawi hizkuntza, Berta (en) , Fur (en) , tigreera, Acheron (en) , Nyimang (en) , Jumjum (en) , Dair (en) , Berti (en) , Burun (en) eta Malaysiera
Emankortasun-tasa	4,353 (2014)
Alfabetizazioa	% 60,7 (2018)
Bizi-itxaropena	64,486 (2016)
Giniren koefizientea	34,2 (2014)
Giza garapen indizea	0,508 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	117.487.857.142,86 $ (2017)
BPG per capita	2.898 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	199.180.035.886 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	4.913,982 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	3 % (2016)
Erreserbak	177.933.851 $ (2017)
Inflazioa	30,5 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1956ko urtarrilaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	249
ISO 3166-1 alpha-2	SD
ISO 3166-1 alpha-3	SDN
Ordu eremua	ikusi UTC 02:00 : UTC 03:00 : Afrika/Khartum
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta AC power plugs and sockets: British and related types (en)
Internet domeinua	.sd
sudan.gov.sd…

Sudan (arabieraz: السودان‎, as-Sūdān; ingelesez: Sudan, suːˈdɑːn ahoskatua;), ofizialki Sudango Errepublika (arabieraz: جمهورية السودان‎, Jumhūriyyat as-Sūdān; ingelesez: Republic of the Sudan) Afrika ipar-ekialdeko estatua da, zati batean Itsaso Gorriaren ertzean kokatua. Mugakide ditu Egipto iparraldean, Eritrea eta Etiopia ekialdean, Hego Sudan hegoaldean, Afrika Erdiko Errepublika hego-mendebaldean, Txad mendebaldean eta Libia ipar-mendebaldean. Bi hizkuntza ofizialak arabiera eta ingelesa dira, nahiz eta beste hainbat hizkuntzak estatus babestua ere izan, hala nola dinka, peul eta nuer hizkuntzak. Izena arabierazko Bilad as-sudan esapidetik datorkio, hau da, "Beltzen herria".

Estatuko mugen barruan dagoen herri-aniztasuna dela kausa, alde batetik azken urteetan Darfur eskualdean egoera oso latza bizi izan dute; bestetik, zenbait hamarkadatan gehienbat arabiar eta musulmana den iparraldea eta batez ere beltza eta kristau eta animista den hegoaldearen artean Afrikako gerra zibilik luzeena izan da. Horri amaiera emateko, 2011ko urtarrilean Hego Sudanen independentziaren gaineko erreferenduma egin zen, eta uztailaren 9an bilakatu zen estatu independente. Hiriburua Khartum da.

Geografia

Sudan satelite irudian

Sudan Afrika ipar-ekialdean dago, Itsaso Gorriaren ertzean (853 km luzeko kosta). Eremua 1.880.068 km² da gaur egun. Hego Sudanen independentziaren aurretik kontinenteko estatu zabalena eta munduko hamargarrena zen. Gaur egun, munduko 16. estaturik handiena da, eta Afrikako hirugarrena. Herrialdea zabaldi handi bat da, mendiek mugatua. Mendebaldean Jebel Marra mendiek mugatzen dute zabaldi hura eta ekialdean Itsaso Gorriko Mendiak. Tontor garaiena Imatong mendia da, hegoaldean kokatua Ugandako mugan.

Sudan Nilo ibaiak ipar-hego zeharkatzen du. Nilo Zuria eta Nilo Urdina ibaiek Khartumen egiten dute bat, iparralderantz Egipto zeharkatu eta Mediterraneoan isurtzeko. Nilo Urdinaren ibilgua Sudan barnean ia 800 km luze da eta bi ibaiadar nagusi ditu: Dinder eta Rahad. Nilo Zuriak ez du ibaiadar garrantzitsurik Sudan barnean.

Hegoaldean klima tropikala du, zingirak eta oihanak nagusi direlarik. Iparraldean basamortuko klima du eta bertan Nubiako basamortu lehorra dago. Elkarren ondoan dauden bi eskualde hauek dela-eta, Sudanek basamortutze prozesu lasterra jasaten ari da iparraldetik hegoaldera, higadura larriak lagunduta.

Historia

Antzina, Nilo ibiaren aldamenetako zibilizazioak Egiptokoaren eragin handia izan zuen Nubian (gaur egungo Sudan). Izan ere, K.a. 2000. urte inguruan egiptoarrek Nubiako iparraldea konkistatu zuten, eta Nubiako kulturak Egiptokoaren ezaugarri asko hartu zituen. K.a. 800. urte inguruan erreinu burujabea zen Nubia; Napata eta, geroago, Meroe izan zituen hiriburuak. Meroeko erregeetako batek, Xabakak hain zuzen ere, Egipto konkistatu eta XXV. dinastia sortu zuen (K.a. 715-656). Baina K. o. 350. urte inguruan, Aksum Erresumako etiopiarrek Meroe suntsitu zuten. K. o. VI. mendean zehar, kristau misiolariak sartu ziren Nubian, eta kristau erlijioa zabaldu zuten Meroekoaren ondoren sortu ziren erreinuen artean (iparraldeko Dongola eta hegoaldeko Aloa). 640. urte inguruan, arabiarrek Egipto menderatu zutenean, bi erreinu horiek gainerako kristau herrialdeetatik bereziak geratu ziren. Egiptoarrek eta Dongola erreinuko erregeak hitzarmen bat egin zuten, sei mendeetan iraun zuena. XII. mendetik aurrera, Egiptoko hegoaldeko arabiar nomadak Sudango iparraldean kokatu ziren, eta pixkana, kristau erreinuak menderatu zituzten. Baina, Aloako erreinua, XVI. mendea arte ez zen islamera bihurtu. Geroago esklaboen salerosketa bultzatu zuen.

XIX. mendea

1820-1823 bitartean, egiptoar agintariek Sudango lurraldea hartu, eta Khartum hiria sortu zuten. Ismail Paxa Egiptoko erregeordeak (1863-1879), europarren diru laguntzak irabaztearren, haiekin bat egin zuen gero eta garrantzi handiagoa zuen Sudango hegoaldeko eta hego-mendebaleko esklaboen salerosketa desegiteko. Britainiar eta egiptoarren esku-hartzeari aurre egiteko, 1881ean, Muhammad Ahmad ibn Abd Allah-k, mahdi («Alaren gidaritzapean dagoena») izendatua, djihad edo gerra santurako deia egin zuen, eta herri matxinadaren buru izan zen. Mahdi-ren osteek britainiar-egiptoar gudarostea menderatzea (1883) eta Khartum hartzea (1885) lortu zuten. Estatu islamdar burujabea sortu zuten baina, handik gutxira mahdi-a hil zen, eta haren ondorengoak, Abd Allah Muhammadek, ezin izan zuen britainiar gudarostea Omdurdamgo guduan menderatu. Hala, 1898ko urtarrilaren 19an, Sudan britainiar eta egiptoarren mendean geratu zen.

XX. mendea

Mende hasieran, ingelesek Sudango ekonomia berpiztu zuten ureztatze bideak hobetzean, kotoiaren ekoizpena hastean, burdinbidea eta portu bat egitean, eta neurri batean, irakaskuntza bideratzean. Hala ere, Sudango iparraldearen eta hegoaldearen arteko aldea agerian zegoen: batetik iparraldea, basamortua, biztanleriaren gehiengoa osatzen zuten arabiar eta musulmanen bizitokia, eta bestetik, hegoaldea, zingiratsua, kristau erlijioaren eta animismoaren jarraitzaileen lurraldea. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, egiptoar abertzaleek Sudan beretzat hartu nahi izan zuten, sudandarrak berak Egiptoren aldekoen eta burujabetasun osoaren aldekoen artean banatuak zeudela. Horrenbestez, 1951n, Faruq I.a Egiptoko erregeak, Ingalaterrarekin egina zuen hitzarmena bertan behera utzi eta Sudango errege izendatu zuen bere burua. Nolanahi ere, 1952an Faruq erregetzatik kendu zuten, eta handik urte gutxira, Kairok autodeterminazio eskubidea (1953) eta burujabetasuna (1956) onartu zizkion Sudani. Antzinako Nubia Sudango errepublika bihurtu zen.

Sudango errepublika

Sakontzeko, irakurri: «Iran-Sudan harremanak»

Harrezkero, baina, herrialdearen arazo nagusia erdialdean eta iparraldean bizi diren musulmanen eta hegoaldeko sudandar kristau eta animisten arteko arraza eta erlijio gatazka da, gerra zibil luze bati bide eman diona. Bestalde, musulmanen beren artean, mahd eta jatmi sekten arteko aurkakotasuna politikara hedatu da, eta Sudango errepublikak, batetik, gobernu parlamentario gauzaezak bezain laburrak (1956-58, 1965-69, 1985-89) eta, bestetik, estatu kolpeen bidez aginpidea iritsitako militarren mendeko gobernuak izan ditu. 1969an, bada, Yaffar al Numeiry jeneralak hartu zuen aginpidea. Numeiry-k, Nasser Egiptoko lehendakariaren jarraitzaile izanak, ezkerreko politika bideratu nahi izan zuen, eta SESBen laguntza bilatu zuen sudandar komunisten kontrako esetsaldia bideratzen zuen. Libiako lehendakari Kadafiren aurka eta Anuar as Sadat egiptoarraren alde egin zuen. 1983an Koranaren legea (sharia) ezarri zuen indarrean zegoen kode penalaren ordez. Hegoaldeko biztanleriaren kalterako zen erabaki horren ondorioz, hegoaldearen banakuntza aldarrikatzen duen Sudanen Askapenaren aldeko Herri Gudarostea (SAHG) sortu zen, Kenya eta Etiopiaren laguntzarekin. J. Garang gidari zuen SAHG-ren ekintzei eta eskakizunei aurre egin nahian (sharia baliogabetzea eta hegoaldeko eskualdeei autonomia zabala ematea ziren haren eskakizunak), 1989an, militarrez osatutako eta islamaren hastapenei jarraitzen zien Nazioaren Salbazioaren aldeko Batzorde Iraultzaile batek hartu zuen aginpidea. Erakunde, alderdi politiko eta sindikatu guztiak baztertu ziren, eta lehendakariak, Omar al-Bashir jeneralak, estatuaren eta gobernuaren buruzagitza hartu zuen. Bashir aginpidera iritsi eta hamar hilabetera, gudarostea estatu kolpe bat egiten saiatu zen, baina ez zuen lortu. Bake ekimen guztiek porrot egin zuten. 1991n, gobernuak federazio sistema ezarri eta Sudan bederatzi estatutan banatu zuen, bakoitza bere gobernadorearekin. Urte horretan bertan kode penal berria izenpetu zuen Omar Bashir-ek, sharia musulman legean oinarritua. 1992an Hondamendietako Biktimen Atzerriko Laguntzaren Estatubatuar Bulegoak nuba etniako kideak sistematikoki hiltzen ari zirela salatu zuen eta Khartum-era ihes zihoazenak basamortura bidaltzen ari zirela, urik gabeko guneetara. Etiopia, Iran eta Libiaren laguntzarekin gudarosteak Askapenerako Herri Gudarostearen kontra egin zuen, eta gobernuko soldaduek hegoaldeko Bhor hiria, matxinadaren ikurra, hartzea lortu zuten. Gobernuak galdua zuen herrialdearen kontrola, hegoaldean Askapenerako Herri Gudarostea zen nagusi eta iparraldean Nasir taldea; hala, gobernuak zapalkuntza gogorra bideratu zuen oposiziokoen kontra eta gerrillari laguntzen zioten nekazarien kontra. Nazioarteko herrialdeek behartuta, 1992an Omar al-Bashir presidenteak baliogabe utzi zuen hegoaldera hegazkinak joateko debekua. Debeku horren bidez, elikagai eta botika garraioak ez ziren hegoaldera iristen, eta 1993an 60.000 lagun hil ziren goseak Parayangen, Khartum-etik 800 km-ra. Urte horretan bertan, su-etena izenpetu zuten Askapenerako Herri Gudarosteak eta gobernuak. 1994an gobernuak hitzarmen bat izenpetu zuen bi talde gerrillariekin, laguntza emateko isolaturik zeuden herriei. Hala eta guztiz ere, egoerak okerrera egin zuen eta giza erakundeek salaketa ugari egin zituzten. African Rights erakundeak nuben genozidioaren arduradun salatu zuen Khartum. 1996ko hauteskundeetan Bashir-ek botoen % 76 lortu zuen. 12 urteko gerrak milioi bat hildako eta hiru milioi iheslari utzi zituen, eta bi aldeen arteko akordioak ezinezkoa zirudien. 1998an Estatu Batuak Sudani enbargoa egingo ziola adierazi zuen, nazioarteko terrorismoa babesten zuen salaketapean. NBEk, bestalde, 100 milioi dolarreko laguntza eskatu zien hainbat herrialderi gerraren eta lehortearen biktima ziren lau milioi laguni laguntza emateko.

Darfurko gerra

Sakontzeko, irakurri: «Darfurko gatazka»

Darfur Sudango mendebaldeko eskualde bat da. Gatazka yanyauiden edo Abbala leinuetakoen eta fur, zaghawa eta masalit herrien artean sortu zen, batik bat, eta 2003an hasi zen. Sudango gobernuak yanyauidei lagundu zien armaz eta horniduraz eta haiekin batera parte hartu zuen hainbat erasotan, nahiz jendaurrean hori gezurtatzen duen. Sudango Bigarren Gerra Zibilean ez bezala, gerra hau ez da musulmanen eta musulman ez direnen arteko gerra, Darfurreko biztanle gehienak musulmanak baitira. Gerra horrek 400.000 mila hildako eragin ditu bazter haietan eta ia 3.000.000 lagunek handik ihes egin behar izan dute. Gerrako biktima zuzenez gainera, goseteak ere biktima kopuru handia eragin du. 2007ko udan, NBEk Darfurrera 26.000 soldadu bidaltzea erabaki zuen. 2008an, Hagako Nazioarteko Zigor Auzitegiak Sudango lehendakari Al Bachir atxilotzea eskatu zuen genozidioagatik eta gizadiaren aurkako krimenengatik, baina bai Sudango gobernuak, bai Arabiar Ligak eta bai Afrikar Batasunak gaitzetsi egin zuten eskari hori. Gaur egun, Darfurko gerrak bere horretan dirau, konponbiderik aurkitu ez zaiola.

Hego Sudanen banaketa

Sakontzeko, irakurri: «Hego Sudan»

2011ko uztailean Hego Sudan bereizi zen: horren ondorioz, Sudango zabalera herenean murriztu zen.

Banaketa administratiboa

1994tik 2011ko uztailaren 9 arte, Sudan 26 wilayat edo estatutan banatua egon zen. Hauek dira Sudango Errepublikan geratu diren hamaseiak:

1.Iparraldea (Ash Shamalija) 2.Nilo ibaia (Nar an Nil) 3.Itsaso Gorria (Al Bahr al Ahmar) 4.Ipar Darfur (Shamal Darfur) 5.Ipar Kurdufan (Shamal Kurdufan) 6.Khartum (Al Khartum) 7.Kasala (Ash Sharkija) 8.Nilo Zuria (An Nil al Abiad)

9.Al Jazira 10.Al-Qadarif 11.Mendebaldeko Darfur (Garb Darfur) 12.Mendebaldeko Kurdufan (Garb Kurdufan) 13.Senar 14.Hegoaldeko Darfur (Janub Darfur) 15.Hego Kurdufan (Janub Kurdufan) 16.Nilo Urdina / Erdialdea (An Nil al Azrak / Al Wusta)

Lehenago, herrialdea 9 probintziatan banatua zegoen:

• Nilo Urdina (Al Jazira, Nil Urdina, Nil Zuria, Senar)
• Darfur (Ipar, Hego eta Mendebaldeko Darfur))
• Kasala (Al Qadarif, Kasala, Itsaso Gorria)
• Ekuatoria (Bahr al Jabal, Ekialdeko eta Mendebaldeko Ekuatoria)
• Khartum (Khartum)
• Kurdufan (Ipar, Hego eta Mendebaldeko Kurdufan)
• Iparraldea (Iparraldea, Nilo ibaia)
• Nilo Garaia (batasuna, Junqali, Nilo Garaia)
• Bahr al-Ghazal (Lakuak, Ipar eta Mendebaldeko Bahr al Gazal, Warab)

Hego Sudango estatuak

• 17.Mendebaldeko Bahr al Gazal (Garb Bahr al Gazal)
• 18.Ipar Bahr al Gazal (Samal Bahr al Gazal)
• 19.Batasuna (Al Wada)
• 20.Nilo Garaia (A'ali an Nil)
• 21.Warab
• 22.Junqali
• 23.Lakuak (Al Buhairat)
• 24.Mendebaldeko Ekuatoria (Garb al Istiwa'ija)
• 26.Erdialdeko Ekuatoria (Al Istiwaija al Wusta)
• 25.Ekialdeko Ekuatoria (Shark al Istiwa'ija)

Ekonomia

Bi estatutan banatu arte, Hegoaldeko gerra zibilak, batetik, eta erregimen aldaketek, bestetik, hondamendian utzi dute Sudango ekonomia. Nekazaritza eta abeltzaintza dira ekonomia jarduera nagusiak: langileen % 80 aritzen da sektore horietan, eta BPGren % 40 eta esportazioen % 90 hartzen dute. Baina zura etxeetako erregai gisa erabiltzearen beharrak eta gehiegizko abere hazkuntzak lurraren higadura ekarri dute. Mende erdian basamortuak 100 km baino gehiago irabazi du hegoalderantz. Lurralde emankorrenak Nilo ibaiaren arroan daude. Kotoia, esportazio gai nagusia, Gezireh eskualdean lantzen da batez ere. Inguru horretako kotoi ekoizpena estatuak kontrolatzen du. Baina kotoi ekoizpena asko jaitsi da azken urteetan. Sudan, bestalde, kakahuete-ekoizle garrantzitsua da, baina esportazioak asko jaitsi dira (238.000 tona 1980an, 104.000 tona 1995ean). Sudandarren oinarrizko elikagaiak laboreak dira, sorgoa batez ere. Sudan da munduko arabi gomaren ekoizle handiena; ekoizten den gehiena Estatu Batuetara saltzen da. Azukre lantegi bat egiteko proiektu handi bat badago, Kenana, Gezireh hego-mendebaldean; azukre plantazio horretan ekoizten dena, ordea, ez da bertakoen beharrak asetzeko nahikoa. Abere hazkuntzari dagokionez, Afrikako herrialde garrantzitsuenetakoa da Sudan: 21 miloi behi, 22 miloi ardi, 16 milioi ahuntz eta 3 miloi ganbelu inguru dago. Jongleiko ubidea egiteko proiektua bertan behera utzi behar izan zen, Sudan hegoaldeko borrokak zirela-eta. Mea baliabide nagusiak, beste batzuen artean, burdina, manganesoa, zinka, kobrea eta zilarra dira. Sudanen ez dago ia industriarik, ehungintzaren sektorean izan ezik. Itsaso Gorriaren ertzean turismo gune garrantzitsua eraiki zen, baina gehiegizko beroa dela-eta, turismo kopurua asko jaitsi da. Sudanek, Saudi Arabia, Britainia Handia, Estatu Batuak eta Europako beste herrialde batzuetatik, industria eta garraio gaiak, petroliotik eratorritako gaiak, manufakturak, elikagaiak, tabakoa, kimika gaiak eta sendagaiak inportatzen ditu, eta Egipto, Italia, Errusia, Japonia, Thailandia, Errumania, Frantzia eta Alemaniari kotoia, arabi goma eta sesamo haziak saltzen dizkie. Garraiobideak txarrak dira. Nilo ibaia da garraiobide eta komunikabide nagusia. Beste herrialdeekiko merkataritza harreman gehienak Port Sudan-go portuaren bidez egiten dira.

Kanpo estekak

• "Gaur egungo gertaerak Sudanen" dokumentala (2019).
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q1049
• Multimedia: Sudan / Q1049