Edukira joan

RR Lyrae izar aldakor

Wikipedia, Entziklopedia askea
RR Lyrae izar aldakor

RR Lyraeren argi-kurba tipikoaren ilustrazioa.
Behaketa data
Garaia J2000      Ekinokzioa J2000
Konstelazioa Lyra
Igoera zuzena 19h 25m 27.91285s[1]
Deklinazioa 42° 47′ 03.6942″[1]
Itxurazko magnitudea (V)7.195[2] (7.06–8.12)
Ezaugarriak
Astrometria
Zehaztasunak
Metaltasuna [Fe/H]–1.16[3] dex
Beste izendapenak
RR Lyr, 2MASS J19252793 4247040, NLTT 47799, HD 182989, BD 42°3338, HIP 95497, SAO 48421, LTT 15677[4]
Datubase erreferentziak

RR Lyrae izar aldakorrak, hala euren eredua RR Lyrae delako deituak, A eta F arteko espektru motako izarrak dira, euren erradioan aldaketak dituztenak (pultsazio erradialak) 0,2 eta 1,2 egun bitarteko periodoekin eta 0,2 eta 2 magnitude arteko zabalerarekin (dizdira aldaketak).

Berez, nahiko izar dizdiratsuak dira. Euren magnitude absolutua 0,50etik gertukoa da (gure eguzkiarena 4,81ekoa den bitartean).

Ohi, RR Lyrae izarrei "periodo laburreko zefeida" edo "kumuluko aldakorrak" ere deitzen zaie, edozein kumulu globularretan kopuru handian agertzeagatik.

Izar hauetako gehienak galaxiako osagai esferikokoak dira, kumulu globular batzuetan ere badauden arren (batzuetan ehun baino gehiago): alabaina, beste batzuetan M13 kumuluan kasu, apenas daude hamar bat, horren arrazoia zein den ezagutzen ez delarik.

RR Lyrae izar aldakorrak distantzia adierazle bezala erabiltzen dira. Kumulu globular baten dauden mota honetako izar guztiak Hertzsprung-Russell diagramako adar horizontalean daudenez guztiek magnitude absolutu bera dutela uste da, nondik bere itxurazko magnitudea ezagututa handik gure eguzkiraino dagoen distantzia ebaz daitekeen.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

RR Lyraeren izaera aldakorra Williamina Fleming astronomo eskoziarrak aurkitu zuen Harvardeko Behatokian, 1901ean[5].

RR Lyraeren distantzia zalantzazkoa izan zen 2002. urtera arte; Hubble Espazio Teleskopioaren orientazio-sentsore finak —RR Lyrae-ren distantzia zehaztuz % 5eko errore-marjinaren barruan— 262 parsec (855 light-year)-eko balioa eman zion arte[6]. Hipparcos satelitearen eta beste iturri batzuen neurketekin konbinatuta, emaitza 258 pc (841 ly) distantzia kalkulatzen da.

Izar aldakorreko klasea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
RR Lyrae motako izar aldakorrak (ez RR Lyr bera) VVV ESOko zundaketa publikoaren erdigune galaktikotik hurbil

Masa baxuko izar mota horrek, bere muinean, hidrogenoa kontsumitu du, sekuentzia nagusitik urrundu, eta erraldoi gorriaren etapatik pasatu da. Helioaren fusio termonuklearrari esker, orain, bere muinean energia ekoizten ari da, eta izarra adar horizontala (HB) izeneko eboluzio-etapa batean sartu da. HB izar baten kanpoko inguratzailearen tenperatura eraginkorra, denborarekin, pixkanaka handituko da. Sortzen den izar-sailkapena ezegonkortasun-zerrenda izenez ezagutzen den barruti batean sartzen denean —normalean izar klaseko A-n—, kanpoko inguratzailea taupadaka has daiteke[7]. RR Lyraek pultsazio-eredu erregularra erakusten du, eta horrek bere itxurazko magnitudea 7,06 eta 8,12 artean aldatzea eragiten du, 0,56686776 egun irauten duen ziklo labur batean (13 ordu, 36 minutu)[8]. Pultsazio erradial bakoitzak izarraren erradioa Eguzkiaren erradioaren 5,1 eta 5,6 aldiz aldatzea eragiten du[9].

Izar hau RR Lyrae motako aldagaien azpimultzo batekoa da, Blazhko efektua deitzen den portaera ezaugarri bat erakusten dutenak Sergey Blazhko astronomo errusiarrarengatik izendatuta[10]. Efektu hori izar aldakor baten pultsazio-indarraren edo fasearen aldizkako modulazio gisa ikusten da; batzuetan, biak. RR Lyraeren argi-kurba ziklo batetik bestera aldatzea eragiten du. 2014an, denbora-serieko behaketa fotometrikoak frogatu zuten efektu horren jatorri fisikoa[11].

Beste izar sailkapen batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beste RRekin bezala, Lyrae motako aldagaiak RR Lyraek berez hidrogenoa eta helioa ez den beste elementu ugari ditu, astronomoek bere metalitatea deitzen dutena. Populazio II izar-kategorian sailkatzen da, zeina Unibertsoaren hasierako garaian sortu baitzen izarrak sortzen ziren eskualdeetan metal ugaritasun txikiagoa zegoenean[12].

Izar horren ibilbideak Esne Bidearen planotik hurbil dagoen orbita baten zehar darama, plano horren gainetik edo azpitik 680 ly (210 pc) baino gehiagora eraman gabe. RR Lyraeren Blazhko epea 39.1 ± 0.3 days da[8]. Orbitak eszentrikotasun handia du, RR Lyrae, periapsisean, 6.80 kly (2.08 kpc)-ra hurbilduz Zentro Galaktikora eta appsis-ean 59.9 kly (18.4 kpc)ra eramanez[13].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b van Leeuwen, F. (November 2007), "Validation of the new Hipparcos reduction", Astronomy and Astrophysics, 474 (2): 653–664, arXiv:0708.1752, Bibcode:2007A&A...474..653V, doi:10.1051/0004-6361:20078357, S2CID 18759600
  2. ↑ Schoeneich, W.; Lange, D. (1979), "UBV observations of RR Lyr", Information Bulletin on Variable Stars, 1557: 1–2, Bibcode:1979IBVS.1557....1S
  3. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman Izenik_gabekoa-1ž7oD-2 izeneko erreferentziarako
  4. ↑ Wilson, Ralph Elmer (1953), "General Catalogue of Stellar Radial Velocities", Carnegie Institute Washington D.C. Publication, Washington: Carnegie Institution of Washington, Bibcode:1953GCRV..C......0W
  5. ↑ Burnham, Robert, Jr. (1978), Burnham's Celestial Handbook, vol. 2, New York: Dover Publications, ISBN 0-486-23568-8
  6. ↑ Benedict, G. Fritz; et al. (January 2002), "Astrometry with the Hubble Space Telescope: A Parallax of the Fundamental Distance Calibrator RR Lyrae", The Astronomical Journal, 123 (1): 473–484, arXiv:astro-ph/0110271, Bibcode:2002AJ....123..473B, doi:10.1086/338087, S2CID 59150013
  7. ↑ Salaris, Maurizio; Cassisi, Santi (2005), Evolution of stars and stellar populations, John Wiley and Sons, pp. 181–182, ISBN 0-470-09220-3
  8. ↑ a b Kolenberg, K.; et al. (February 2011), "Kepler photometry of the prototypical Blazhko star RR Lyr: an old friend seen in a new light", Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 411 (2): 878–890, arXiv:1011.5908, Bibcode:2011MNRAS.411..878K, doi:10.1111/j.1365-2966.2010.17728.x, S2CID 73597094
  9. ↑ Kolenberg, K.; et al. (September 2010), "An in-depth spectroscopic analysis of the Blazhko star RR Lyrae. I. Characterisation of the star: abundance analysis and fundamental parameters[Betiko hautsitako esteka]" (PDF), Astronomy and Astrophysics, 519: A64, arXiv:1004.5156, Bibcode:2010A&A...519A..64K, doi:10.1051/0004-6361/201014471, S2CID 6401091
  10. ↑ Smith, Horace A.; et al. (January 2003), "The Blazhko Effect of RR Lyrae in 1996", The Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 115 (803): 43–48, Bibcode:2003PASP..115...43S, doi:10.1086/345458
  11. ↑ Chadid, M. (2014), "First Detection of Multi-shocks in RR Lyrae Stars from Antarctica: A Possible Explanation of the Blazhko Effect", The Astronomical Journal, 148 (5): 88–94, Bibcode:2014AJ....148...88C, doi:10.1088/0004-6256/148/5/88
  12. ↑ Inglis, Mike (2003), Observer's guide to stellar evolution: the birth, life, and death of stars, Patrick Moore's practical astronomy series, Springer, p. 162, ISBN 1-85233-465-7
  13. ↑ Maintz, G.; de Boer, K. S. (October 2005), "RR Lyrae stars: kinematics, orbits and z-distribution", Astronomy and Astrophysics, 442 (1): 229–237, arXiv:astro-ph/0507604, Bibcode:2005A&A...442..229M, doi:10.1051/0004-6361:20053231, S2CID 54194736

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=RR_Lyrae_izar_aldakor&oldid=9398549"(e)tik eskuratuta