Paue

Paue; Pau
	Frantziako udalerria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa	Metropolitar Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Alkatea	François Bayrou
Izen ofiziala	Pau
Jatorrizko izena	Pau
Posta kodea	64000
Geografia
Koordenatuak	43°18′03″N 0°22′12″W / 43.3008°N 0.37°W
Azalera	31,51 km²
Altuera	215 m, 165 m eta 245 m
Mugakideak	Buros, Billère, Bizanos, Gelos, Idron, Jurançon, Lons, Montardon eta Morlaàs
Demografia
Biztanleria	77.066 (2021eko urtarrilaren 1a); 1.401 (2020)
Dentsitatea	2.446 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremua	UTC 01:00 eta UTC 02:00
Hiri senidetuak	Göttingen, Setúbal, Zaragoza, Pistoia, Kōfu, Swansea, Daloa (en) eta Xi'an
	pau.fr

Paue^[1] (okzitanieraz eta frantsesez: Pau, /ˈpo/ ahoskatua) Pirinio Atlantikoak departamenduko hiriburua da, hau da, Ipar Euskal Herria hartzen duen departamenduaren burua. 1464tik aurrera Bearnoko hiriburua ere bada. Gertuko beste 13 udalerrirekin batera, Paue-Pirinioak herri elkargoa sortu zuen.

83.903 biztanle zituen 2006an eta 6 kantonamendutako burua da. 1972an sortutako Paueko eta Aturrialdeko Unibertsitateak bertan du egoitza nagusia eta, beraz, bere biztanleen artean ikasle asko bizi dira. 1,8 km dituen Boulevard des Pyrénées karrikak Paueko gaztelutik Beaumont parkera doa eta mendien ikuspegi ederra du. Alphonse de Lamartine borgoinar poetak honela esan zuen: "Pauek munduko ikuspegi ederrena du lurretik, Napolik itsasotik duen moduan."^[2]

Toponimia

Izenaren jatorria ezezaguna da. Tradizioak pal hitzetik zetorrela zioen, gazteluaren zuresietatik ekarria. Ikerketa modernoen arabera, haitzaren aurreindoeuropar hitza pal edo bal izan zen eta teoriak bat egiten du hiriaren mendien arteko kokapenarekin.^[3] Bada beste hipotesi bat, euskararen bidez, erraz asko azaltzen duena nondik datorren Pau hitza: euskaraz planus latinezko hitzetik lau eta pau geratu dira, p edo l letra galduta. Hortaz, hipotesi horren arabera, Pau toponimoak lau edo lautada hitzekin du zerikusia, azken batean lautada zabal batean dagoelako kokaturik^[4]. Edonola ere, XII. mendeko iturrietan jada egungo izena erabiltzen zuten. Bertokoen jentilizioa pauetar da, palois frantsesez. Urbis palladium et gentis dute goiburua.

Geografia

Paue Ozeano Atlantikotik 100 kilometrotara eta Pirinioetatik 50 kilometrotara dago. Bere kokapena guztiz estrategikoa da Espainiarako bidean dago eta. Hiria 200 metroko altueran dago eta Paueko uhaitzaren harana du kontrolpean. Ibaia, mendiko elurra urtzen denean uhaitza dena, Gavarnieko zirkuan du iturburua. 175 kilometroko ibilbidea egin ondoren, Aturriko ibaiadar bilakatzen da. Antzinako artzainen ibilbidea egun GR 65 ibilbidea da.

Eskualdeko beste ibaiak Luy de Béarn, Luyren ibaiadarra; Ousse; Paueko uhaitzaren ibaiadarra den Oussouet eta Luy de Béarnen ibaiadarra den Uzan dira.

TGVren burdinbideak hiria zeharkatzen du, Parisetik Baiona edo Tolosarantz bere bidean. A64 autobidea ekialderantz doa eta 2010eko abenduan inauguratu zuten A65 Bordele eta Dordoinarantz.

Paueko funikularra hirigunetik eta Boulevard des Pyrénées karrikatik tren-geltokiraino doa. Herriko autobusak 13 linea ditu eta Société des transports de l'agglomération paloise (STAP) elkarteak kudeatzen du.

Klima

Bertoko klima ozeanikoa da, negu epelak eta uda ez oso beroak dituena.

Datu klimatikoak (Paue)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9	12	14	16	20	24	27	27	24	19	13	10	17.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	7.5	9	11.5	15	18.5	21	21	18.5	14.5	9	6.5	13.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2	3	4	7	10	13	15	15	13	10	5	3	8.3
Pilatutako prezipitazioa (mm)	87	80	71	81	85	70	46	74	83	82	104	99	962
Prezipitazio egunak (≥ )	14	13	13	15	15	12	10	11	11	12	13	13	152
Eguzki orduak	93	143	186	210	217	270	310	248	210	186	120	93	2286
Iturria: World Climate Guide ^[5]

Udalerri mugakideak

iparraldean: Buros, Montardon eta Morlaàs ;
ekialdean: Bizanos eta Idron ;
hegoaldean: Gelos eta Jurançon ;
mendebaldean: Lons eta Billère.

Historia

XI. mendean gotortu zuten eremua^[6] Paueko uhaitza kontrolatzeko. Gotorlekua ibaiaren iparraldean eraiki zuten, apezpikuaren egoitza zen Leskarretik eta bizkondeen egoitza zen Morlaàsetik distantziakidea zelakoa. 1464an Biarnoko hiriburu bilakatu zen. XIV. mendearen hasieran, Gaston III.a Foix-Biarnokoak Paueko gaztelua bizitzeko egoki bihurtu zuen, Hego Nafarroako konkista eta gero, Johan eta Katalina errege-erreginek hiruburua Iruñetik Pauera pasatzen dute. Gaztela-Aragoiko soldaduek 1512an Hegoaldeko erresumaren konkista eta gero Nafarroako erregeek egoitza moduan erabiliko zuten.

Bertan Henrike III.a Nafarroakoa jaio zen. Hau, Henrike IV.a izenaz Frantziako errege bihurtu zenean, bertoko handikiei bere asmoa ez zela Frantziari Nafarroa ematea baizik eta Frantzia Nafarroari ematea adierazi zien.

Napoleon III.ak gaztelua eta hiri zaharberritu zituen, Biarritzen moduko Belle Époque arkitekturaren ideiak jarraituz. Orduko hiriak nazioarteko biztanleria erakarri zuen, adibidez, Abraham Lincoln hil zenean, bere alarguna zen Mary Todd Lincolnek bertan eman zituen bere bizitzaren azken urteak^[7].

Britianiarrek Paue eta bere klima gustukoa zituen lehendik, izan ere Wellingtonek 1814an jadanik hiria bisitatu zuen.^[8]. Horri esker bertan, kontinente osoko lehenengo 18 zuloko golf-zelaia eraiki zuten^[9].

Demografia

Biztanleriaren bilakaera

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
Biztanleriaren bilakaera
8.756	8.465	9.293	11.444	11.285	12.607	13.841	16.170	16.196


1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
18.671	21.881	24.563	27.300	28.908	29.971	30.624	33.111	33.012


1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
34.268	35.044	37.149	35.665	37.711	38.962	40.451	46.158	48.320


1962	1968	1975	1982	1990	1999	2009	2014	2020
59.937	74.005	83.498	83.790	82.157	78.732	-	-	-

Hizkuntzak

Hiriko hizkuntza nagusi eta ofiziala frantsesa da. Edonola ere, 1620ra arte hizkuntza ofiziala bearnera izan zen, okzitanierazko aldaera gaskoia. Herrian hain zen erabilia hizkuntza ezen bertoko ingelesek ingeles-bearnerazko hiztegia egin baitzuten. Paueko golf-zelaian lan egiten zuten mutikoek capdèth zuten izena bearneraz eta hitz horretatik ingelesezko caddie sortu zen.

Bearneraren aldeko elkarte guztiek L'Ostau Bearnés^[10] izeneko erakundea sortu zuten. Hirian Paulina izeneko calandreta edo eskola elebiduna dute, 90 ikasle dituena.

Politika

Alkateen zerrenda
Agintaldia	Izena	Alderdi politikoa
1908–1919	Alfred de Lassence
1919–1925	Gaston Lacoste
1925–1927	Louis Iriart Etxepare	AD
1927–1930	Alfred de Lassence
1930–1932	Alfred Steck
1932–1936	Gaston Lacoste
1937–1944	Pierre Verdenal
1944–1947	Henri Lapuyade	PRRS
1947–1971	Louis Sallenave	Independente
1971–2006	André Labarrère	Alderdi Sozialista
2006–2008	Yves Urieta	Alderdi Sozialista / LGM
2008–2014	Martine Lignières-Cassou	Alderdi Sozialista
2014–	François Bayrou	MoDem

Ekonomia

1950eko hamarkadatik 1990eko hamarkada arte, Paueko ekonomiaren osagai nagusiak gertuko Lacqen topaturiko gas naturala eta sulfuroak ziren. Egungo Bearnoko industria nagusiak petrolio, industria aeroespaziala (Turbomeca helikopteroak), turismo eta nekazaritza dira. Pauen Elf Aquitaine enpresa jaio zen, egun Total korporazioan dagoena. Halliburtonek egoitza bat du Pauen.^[11]

Kultura

Gastronomia

Pauek Frantziako hego-mendebaldeko eta Bearnoko berezitasun gastronomikoak eskaintzen ditu. Hauen artean garbura, ahate-urinekoa edo usoa ospetsuak dira. Eskualdeko ardoak (Juranson, Bearno, Madiran edo Pacherenc) aspalditik ekoizten dituzte bere ingurumarian. Gozokien artean, Coucougnettes du Vert Galant (2000. urtean Frantziako bonboirik onena izendatua^[12]) edo Pirinioetako gozopila (gâteau des Pyrénées) aipatu behar dugu.

Alde zaharretan (Château, Hédas) hainbat jantoki daude eta baita gauez kopa bat hartzeko lekuak ere (Orphelines karrikan edo Pirinioetako bulebarrean).

Hiri senidetuak

Paue ondorengo hiriekin senidetuta dago:^[13]

Zaragoza (Espainia) (1970)^[13] Mobile (Alabama) (Ameriketako Estatu Batuak) (1975)^[13]^[14] Pistoia (Italia) (1975) Kōfu (Japonia) (1977)^[13] Setúbal (Portugal) (1981)^[13]	Swansea (Gales) (1982)^[13]^[15] Göttingen (Alemania) (1983)^[13] Daloa (Boli Kosta) (1984)^[13] Xi'an (Txina)(1986)^[13]

Kirola

Gaur egun Élan béarnais Pau-Lacq-Orthez (ÉBPLO) izena duen saskibaloi taldeak (hainbatetan Euroliga txapelketan Pau-Orthez izenez ezagutua izan denak) hiri horretan egoitza du eta historikoki Franziako talde onenen artean dago. Palais des Sports de Pau polikiroldegian jolasten du eta 1984an Korać Kopa irabazi zuen.

Herriko errugbi taldeak Section Paloise du izena eta Frantziako errugbi txapelketako lehen mailan (TOP14) dabil. Imanol Hariñordoki baionarra bertan aritu zen bost urtez.

Pau FC futbol taldea, Frantziako bigarren mailan dabil.

2007an trinketa zaharberritu zuten baina egun ez dira euskal pilotan aritzen, antzeko jeu de paumen baizik.

1930etik aurrera, Frantziako Tourrak hainbat aldiz bisitatu du hiria baina agian Paueko Automobilismo Sari Nagusia ospetsuagoa da, hiriko kaleetatik barrena doan hiri zirkuitua dela eta.^[16]

Leku interesgarriak

Museoak

Paueko gaztelua museo nazionala da, urtero 100.000 bisitari baino gehiago dituena.^[17]
Paueko Arte Ederretako Museoa^[18], Bruegel, Degas, Greco, Guillaumin, Jordaens, Lhote, Morisot, Nattier, Ribera, Rubens, Van Loo, Zurbaran edo bertoko Eugène Devéria eta Victor Galos margolarien lanak dituena.
Bernadotte museoa, haren jaiotetxean kokaturik.
Biarnotar museoa.

Ondasun nabariak

Paueko gaztelua
San Andres, San Martin, Done Jakue, San Jose eta San Petri elizak.
Paueko funikularra
Louis-Barthou lizeoa (hasieran josulagunen ikastetxea)
Nafarroako Legebiltzarra.

Hedabideak

Eskualdeko hiru egunkari nagusiak Sud-Ouest taldearenak dira:

Sud Ouest, Bearno eta Zuberoako edizioa
La République des Pyrénées
L'Éclair des Pyrénées

France 3 Aquitaine telebista kateak ere hirian egoitza du.

Pauetar ospetsuak

Frantzisko Febus (1467-1483), Bearnoko bizkondea;
Gaston Peralta (1510–1587), Faltzesko markesa, Espainia Berriko erregeordea.
Joana III.a Nafarroakoa (1528-1572), Nafarroako erregina ;
Henrike IV.a Frantziakoa (1553-1610), Frantzia eta Nafarroako erregea;
Karlos XIV.a Joan Suediakoa (1763-1844), Frantziako Lehen Inperioko mariskala eta Suediako erregea;
Louis Iriart Etxepare (1859-1945), euskaldun jatorriko auzapeza:
Alain Lamassoure (1944), politikaria;
François Bayrou (1951), politikaria;
Éric Gonzalès (1964), okzitanierazko idazlea;
Édouard Cissé (1978), futbolaria.

Iruditegia

Paueko gaztelua
Paueko gaztelua
Beaumont jauregia
Nafarroako Legebiltzarra

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindiaren 36. araua. Frantziako Errepublikako eskualde-, departamendu- eta hiriburu-izenak. 15. orr. (Noiz kontsultatua: 2010-10-04).
↑ Jatorrizko testua frantsesez: « Pau est la plus belle vue de terre du monde comme Naples est la plus belle vue de mer »
↑ Grosclaude, Michel. (2006). Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. , 304 or..
↑ Palazio, Gorka Jakobe. (2016). Paue edo Pau, Ipar Nafarroako hiriburuaren izenari buruzko gogoeta eta etimologia. .
↑ World Climate Guide. Pau Climate Guide, France. .
↑ Tucoo-Chala, Pierre. (1989). Histoire de Pau. in: Univers de la France. Tolosa Okzitania: Privat, 11-15 or. ISBN 2-7089-8238-9..
↑ Thomas F. Schwartz & Anne V. Shaughnessy. Unpublished Mary Lincoln Letters. Historycooperative.org.
↑ Laffaye, Horace A.. (2009). The Evolution of Polo. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, 27 or..
↑ Robb, Graham. (2007). The Discovery of France. Londres: Picador, 287 or..
↑ L'Ostau Bearnésen webgunea
↑ Halliburton. Office Location. .
↑ www.francis-miot.com
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Délégation pour l’Action Extérieure des Collectivités Territoriales (Ministère des Affaires étrangères). National Commission for Decentralised cooperation. .
↑ Regional Overview. in: MobileChamber.com..
↑ Pau, ville internationale. .
↑ Paueko Sari Nagusiaren webgune ofiziala
↑ Museoak Pauen
↑ Paueko Udalaren webgunea - Paueko Arte Ederretako Museoa

Kanpo estekak

(Frantsesez) Hiriko webgune ofiziala
(Frantsesez) Turismo-bulegoaren webgune ofiziala
(Frantsesez) Paueko gazteluaren webgune ofiziala

Datuak: Q132671
Multimedia: Pau, France / Q132671

[euskaltzaindia-1] Euskaltzaindiaren 36. araua. Frantziako Errepublikako eskualde-, departamendu- eta hiriburu-izenak. 15. orr. (Noiz kontsultatua: 2010-10-04).

[2] Jatorrizko testua frantsesez: « Pau est la plus belle vue de terre du monde comme Naples est la plus belle vue de mer »

[3] Grosclaude, Michel. (2006). Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. , 304 or..

[4] Palazio, Gorka Jakobe. (2016). Paue edo Pau, Ipar Nafarroako hiriburuaren izenari buruzko gogoeta eta etimologia. .

[5] World Climate Guide. Pau Climate Guide, France. .

[6] Tucoo-Chala, Pierre. (1989). Histoire de Pau. in: Univers de la France. Tolosa Okzitania: Privat, 11-15 or. ISBN 2-7089-8238-9..

[7] Thomas F. Schwartz & Anne V. Shaughnessy. Unpublished Mary Lincoln Letters. Historycooperative.org.

[laffaye-8] Laffaye, Horace A.. (2009). The Evolution of Polo. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, 27 or..

[9] Robb, Graham. (2007). The Discovery of France. Londres: Picador, 287 or..

[10] L'Ostau Bearnésen webgunea

[11] Halliburton. Office Location. .

[12] www.francis-miot.com

[Pau_twinnings-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Délégation pour l’Action Extérieure des Collectivités Territoriales (Ministère des Affaires étrangères). National Commission for Decentralised cooperation. .

[mcoc-overview-14] Regional Overview. in: MobileChamber.com..

[Pau_town_website-15] Pau, ville internationale. .

[16] Paueko Sari Nagusiaren webgune ofiziala

[17] Museoak Pauen

[18] Paueko Udalaren webgunea - Paueko Arte Ederretako Museoa

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]