Organulu

Organuluak, biologia zelularrean, zelula eukariotoen zitoplasman aurkitzen diren egitura desberdinak dira. Forma eta funtzioak ondo definituta dituzte eta bakoitza bere bigeruza lipidikoan bilduta dago. Organulu gehienak ez dira zelula prokariotoetan agertzen.

Historia eta etimologia

Organulu izena latinezko organula (pluralean organulum) hitzetik dator eta "organo txikia" esan nahi du, gorputz batean organoek betetzen duten funtzioarekin parekatzen direlako ezarri zitzaien izen hori^[1]. Karl Möbius zoologo alemanak ezarri zuen izena 1884. urtean.

Motak

Organulu guztiak hainbat multzo handitan sailkatzen dira:

Mintzik gabeko organuluak: zentrosomari eta zitoeskeletoari loturikoak. Erribosomak ere mota honetako organuluak dira.
Endomintz sistemari dagozkionak: Zelularen konpartimentalizazioz sortu ziren, adibidez erretikulu endoplasmatikoa, Golgi aparatua, lisosomak, bakuoloak...
Endosinbiotikoak: Endosibiosi bidez sortu ziren eta bi mintz agertzen dituzte. Beren genoma eta erribosoma propioak dituzte eta beren kabuz duplikatzen dira mitosi prozesuetan. Mitokondrioa eta kloroplastoa dira adibide nagusiak.

Prokariotoek ez dute organulurik baina zelula mintzaren inbaginazioek organuluek egin beharreko funtzioak burutzen dituzte, eta zelularen barnean funtzio espezifikoa duten eremuak ere badituzte.

Zelula eukariotoetako organuluak

Sakontzeko, irakurri: «Eukarioto»

Organulu nagusiak

Organulua	Funtzioa	Egitura	Organismoak	Oharrak
Bakuoloa	metaketa, garraioa eta homeostasia	mintzezko zakuak	landare eta onddoek
Erretikulu endoplasmatikoa	proteinen eta zenbait lipidoren sintesia eta paketatzea	erribosomekin elkartu daiteke (EEP)	eukarioto guztiek
Golgi aparatua	proteinen garraioa eta heltzea, lisosomen eraketa	diktiosomak (zakuak eta xixkuak)	eukarioto gehienek
Kloroplastoa	fotosintesia	mintz bikoitza du	landareak protistak (algak)	DNA eta erribosomak ditu
Mitokondrioa	energia ekoizpena	mintz bikoitza du	eukarioto gehienek	DNA eta erribosomak ditu
zelula horma	Presio osmotikoari aurre egin	mintza inguratzen duen zelulosazko horma	landare, onddo eta protistoek
zelula mintza	Zelula mugatu eta zitoplasma eta kanpoaldearen arteko elkartrukea	bigeruza lipidikoa eta proteinak	izaki guztiek
zelula nukleoa	DNA eta RNAren mantenua eta expresio genetikoa	mintz bikoitzaz inguratua	eukarioto guztiek	genoma du bere baitan

Bigarren mailako organuluak

Organulua	Funtzioa	Egitura	Organismoak
Ohikoak
Besikula edo xixkua	Sustantzien garraioa	Mintzezko egitura	eukarioto guztiek
Erribosoma	Proteinen sintesia	RNA eta proteinak Bi azpiunitate	izaki guztiek
Lisosoma	Digestio zelularra	mintzezko egitura	animaliek
Nukleoloa	erribosomen sintesi hasiera	proteinak eta material genetikoa	eukarioto gehienek
Peroxisoma	Digestio zelularra	mintzezko egitura	eukariotoek
Zentrioloa	zitoeskeletoaren ainguralekua	bi zentriolok zentrosoma eratzen dute. Mikrotubuluz eginak daude.	animaliek
Zilioa eta flageloa	Zilioa: zelulaz kanpoko matrizea mugitzea Flageloak: desplazamendua	Mikrotubuluz eginak daude	animaliek, protistoek eta landare batzuk
Espezifikoak
Akrosoma	espermatozoideak obuluaren horma zulatzea	mintzezko egitura	animali gehienek
Begi orbana eta ozeloidea	argia detektatzea fototaxia burutzeko	fotorrezeptoreak	alga berde zelulabakarrek
Exosoma	azido nukleikoen digestioa	proteinazko konplexua	eukariotoek eta arkeobaterioek
Glikosoma	entzima glikolitikoak gordetzea	mintzezko egitura	protozooek
Glioxisoma	gantz azidoak karbohidrato bihurtzea	mintzezko egitura	landaretako haziek
Hidrogenosoma	energia eta hidrogeno ekoizpena	mintzezko egitura	eukarioto zelulabakar batzuek
Inflamasoma	hantura erantzuna	proteinazko konplexua	eukariotoek
Knidoblastoa	ziztatzea	espiral itxurako harizpia	Knidarioek
Melanosoma	pigmentuen pilaketa	mintzezko egitura	animaliek
Miozuntza	muskulu uzkurdura	mikrofiruak	animaliek
Mitosoma	oraindik ikertzeko	mintz bikoitza	mitokondriorik ez duten zelulabakarrak
Parentosoma	oraindik ikertzeko	oraindik ikertzeko	onddoek
Proteasoma	proteinen digestioa	proteinazko egitura handiak	eukarioto guztiek
Stress aleak	RNA biltegia	mRNA konplexuak	eukarioto gehienek
TIGER domeinua	mRNA kodetzeko proetinak		eukarioto gehienek

Prokariotoak

Sakontzeko, irakurri: «Prokarioto»

Prokariotoak ez dira eukariotoak bezain konplexuak eta lipidozko mintzezko konpartimenturik ez dute azaltzen zelularen barnean. Eukariotoetan agertzen diren hainbat osagai agertzen dute ordea, erribosomak, zilioak, flageloak, zelula horma... Egitura hauek desberdintasunak badituzte ordea.

Berezkoak dituzten osagai batzuk ere azaltzen dira. Mesosoma izeneko zelula mintaren inbajinazioak dituzte, Golgi aparatuaren eta zentrioloen funtzioa burutzen duten ikertzen ari dira. Hasieran arnasketa zelularrarekin lotu zen baina prestakuntzetan erabilitako sustantzia kimikoen ondorioz eratzen direla uste da^[2]. DNA kromosoma zirkularraz gain material genetikozko plasmido txikiak ere badituzte, pilusen bidez bakterioen artean trukatzen dituztenak. Zianobakterioek tilakoideak dituzte.

Beste osagai batzuk:

Anamoxisomak: Amonioa oxidatzeko
Karboxisomak: karbonoa finkatzeko
Klorosomak: Sufrearen bakterio berdeetan argi izpiak harrapatzeko
Magnetosomak: eremu magnetikoan orientatzeko^[3]
Nukeloidea: DNAren transkripzioa gertatzen den eremua

Erreferentziak

↑ «Historical Books - historische Bücher» www.dietzellab.de (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
↑ (Ingelesez) Ryter, A. (1988-01-01). «Contribution of new cryomethods to a better knowledge of bacterial anatomy» Annales de l'Institut Pasteur / Microbiologie 139 (1): 33–44. doi:10.1016/0769-2609(88)90095-6. ISSN 0769-2609. (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).
↑ (Ingelesez) Komeili, Arash; Li, Zhuo; Newman, Dianne K.; Jensen, Grant J.. (2006-01-13). «Magnetosomes Are Cell Membrane Invaginations Organized by the Actin-Like Protein MamK» Science 311 (5758): 242–245. doi:10.1126/science.1123231. ISSN 0036-8075. PMID 16373532. (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).

Kanpo estekak

Datuak: Q48638
Multimedia: Organelles / Q48638

[1] «Historical Books - historische Bücher» www.dietzellab.de (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).

[2] (Ingelesez) Ryter, A. (1988-01-01). «Contribution of new cryomethods to a better knowledge of bacterial anatomy» Annales de l'Institut Pasteur / Microbiologie 139 (1): 33–44. doi:10.1016/0769-2609(88)90095-6. ISSN 0769-2609. (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).

[3] (Ingelesez) Komeili, Arash; Li, Zhuo; Newman, Dianne K.; Jensen, Grant J.. (2006-01-13). «Magnetosomes Are Cell Membrane Invaginations Organized by the Actin-Like Protein MamK» Science 311 (5758): 242–245. doi:10.1126/science.1123231. ISSN 0036-8075. PMID 16373532. (Noiz kontsultatua: 2020-02-25).

[1]

[2]

[3]