Napoleon Bonaparte
- Artikulu hau frantziar militar, agintari eta enperadoreari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Napoleon (argipena)».
2.svg){kind=small}
_-_ribbon_bar.png){kind=small}
Napoleon Bonaparte edo Napoleon[1] (jaiotza izena: Napoleone Buonapart; 1769ko abuztuaren 15 – 1821eko maiatzaren 5), eta geroago Napoleon I haren errege-izenagatik ezaguna, lider militar eta politikari frantsesa izan zen, Frantziako Iraultzan nabarmendu zena eta Gerra Iraultzaileetan hainbat kanpaina arrakastatsuren buru izan zena. Frantziako Errepublikako de facto liderra izan zen 1799tik 1804ra bitarteko lehen kontsul gisa. Napoleon I.ak bezala, frantsesen enperadorea izan zen 1804tik 1814ra eta berriro 1815ean. Napoleonen ondare politiko eta kulturala munduko historiako buruzagi ospetsu eta eztabaidagarrienetako bat izan da.[2]
Napoleon Korsikako uhartean jaio zen Frantziako Erresumak bereganatu eta gutxira.[3] Frantziako Iraultzaren alde egin zuen 1789an, Frantziako armadan lanean ari zela, eta haren idealak Korsikako bere jaioterrira zabaltzen saiatu zen. Berehala altxatu zen armadan, Frantziako Direktorio gobernatzailea salbatu ondoren, matxinatu ziren erregezaleen aurka tiro egin eta gero. 1796an kanpaina militarra hasi zuen austriarren eta haien aliatu italiarren aurka: garaipen erabakigarriak lortu zituen eta heroi nazional bihurtu. Bi urte geroago, espedizio militar bat zuzendu zuen Egiptora, botere politikoaren amarru gisa. 1799ko azaroan estatu-kolpea eman eta Errepublikako lehen kontsul bihurtu zen. Erresuma Batuarekin zeuden desadostasunen eraginez, Hirugarren Koalizioaren Gerra borrokatu zuten 1805ean. Koalizio hori Ulmeko kanpainan eta Austerlizko batailan garaitu zuen, Germaniako Erromatar Inperio Sakratua desegitera eraman baitzuen. 1806an, Laugarren Koalizioak haren kontra armak hartu zituen, Prusia kontinentean gero eta eragin handiagoa izateaz arduratu zelako. Napoleonek Prusia garaitu zuen Jena eta Auerstedteko guduan, Armée Handia Ekialdeko Europarantz abiatu zen, eta errusiarrak garaitu zituen 1807ko ekainean Friedlanden: Laugarren Koalizioko herrialde garaituak Tilsiteko Itunak onartzera behartu zituen. Bi urte geroago, austriarrek frantsesei desafio egin zieten berriro Bosgarren Koalizioaren gerran, baina Napoleonek Europaren gaineko kontrola sendotu zuen, Wagrameko guduan arrakasta izan ondoren.
Sistema Kontinentala zabaltzeko asmoz, Britainia Handiaren aurkako enbargoa, Napoleonek Iberiar Penintsula inbaditu zuen eta 1808an, bere anaia Josef Espainiako Errege izendatu zuen. Espainiarrak eta portugaldarrak Penintsulako Gerran matxinatu egin ziren eta Napoleonen kargu militarren porrotarekin amaitu zen. Napoleon Errusia inbaditzen saiatu zen 1812ko udan, Napoleonen Grande Arméearen erretiroaren lekuko izan zen kanpaina. 1813an, Prusia eta Austria Errusiako indarrekin elkartu ziren Frantziaren aurkako Seigarren Koalizioan. Kanpaina militar kaotiko baten ondorioz, koalizio-armada handi batek Napoleon suntsitu zuen Leipzigeko guduan, 1813ko urrian. Koalizioak Frantzia inbaditu, Parisen sartu, eta Napoleon 1814ko apirilean abdikatzera behartu zuen. Elba uhartera erbesteratu zuten, Korsika eta Italia artean. Frantzian, Borboiak boterera eraman zituzten. Napoleonek, ordea, Elbatik ihes egin zuen 1815eko otsailean eta Frantziaren kontrola hartu zuen. Aliatuek Zazpigarren Koalizioa osatuz erantzun zuten, 1815eko ekainean Waterlooko Batailan Napoleon garaitu zuena. Britainiarrek Santa Helena uharte urrunera erbesteratu zuten: han 1821ean hil zen, 51 urte zituela. Napoleonek eragin handia izan zuen mundu modernoan, eta erreforma liberalak ekarri zizkien konkistatu zituen herrialde askori, batez ere Herbehereetako, Suitzako eta Italia modernoko eta Alemaniako lurraldeei. Politika liberal asko ezarri zituen Frantzian eta Mendebaldeko Europan.
Lehen urteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Napoleon Bonaparte Ajaccion jaio zen, 1769ko abuztuaren 15ean. Carlo Buonaparte abokatu eta diplomazialariaren, eta Maria Laetizia Ramolinoren zortzi seme-alabetan bigarrena izan zen; zaharrena Josef zen (1768), eta gazteenak, Lucien (1775), Élise (1777), Louis (1778), Pauline (1780), Caroline (1782) eta Jerôme (1784).[4]
1768an, Frantzia Korsikaz jabetu zenean, Bonaparte familiak erresistentzia mugimenduan parte hartu zuen, baina hura ez zen traba izan Napoleonen aita menperatzaile berriengana hurbiltzen hasteko, batez ere korsikarrek Pone Nuovon (1769) jasan zuten porrotaren ondoren, eta gobernadore frantsesaren konfiantza erdietsi zuen. Hori dela eta, Brienneko Eskola Militarrean sartzeko beka lortu zuen; ikasketak Parisko Eskola Militarrean amaitu zituen: ez zen bereziki nabarmendu, eta promozioko 58 ikasleetatik 42. postua lortu zuen graduazioan.[4]
1785ean, Eskola Militarretik irten zenean, Valenceko La Fère artilleria-erregimentura igorri zuten, lotinantorde mailarekin. Auxonneko garnizoian ere zerbitzatu zuen ondorengo urteetan. Irakurtzen ematen zituen bizitza militarreko aisialdi luzeak; Rousseau, Mably, Voltaire, Mirabeau edota Neckerren lanak zituen gogokoak, eta baita taktika militarrei buruzko liburuak ere.[4]
1789an aita hil ondoren, Bonaparte familiak ekonomia arazo larriak izan zituen. Anai-arrebak neketan ibili ziren ikasketak burutu ahal izateko. Azkenik, Josefek amaitu ahal izan zituen abokatu ikasketak, Élise Parisko Saint-Cyr eskolan sartu zen, Lucien Brienneko Eskola Militarrean, eta Louis ikastetxe frantses batean. Buruhauste handienak, ordea, jarduera politikoak eman zizkien. Izan ere, Iraultzaren ondoan, Josef eta Napoleon Korsikako lehia politikoan sartu ziren; lehenbizikoak eserleku bat lortu zuen Korsikako Kontseilu Nagusian, eta Napoleon Guardia Nazionalaren lotinant koronel hautatu zuten. Jakobino sutsuak, bonapartetarrak etsaitu ziren Pasquale Paoli korsikar abertzalearekin, eta 1793ko ekainean familia osoa atera zen ihesi uhartetik.[4]
Lehenbiziko kanpainak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jakobinoen eta Konbentzioaren aldeko kartsua, Robespierreren lagun egin zen. Haren babesarekin bere karreran gora egiteko erraztasun guztiak izan zituen; Robespierre aginpidetik kendu zutenean, ordea, bera ere atxilotu zuten. Nolanahi ere, 1795ean Direktorioaren aurka matxinatu ziren erregezaleak zapaltzera bidali zuen Paul Barrasek. Ondoren, aurrena Frantzia barruko gudarostearen komandante buru, eta 1796an Italiako gudarostearen jeneral buru egin zuten.
Gerrarako zituen dohainak austriarren eta piemontetarren aurka Italian egin zuen guduan erakutsi zituen, batez ere. Han izan zuen arrakastak eta ezagutzen zizkioten jakobinoen alderako zaletasunak kezka handia sortu zuen Direktorioan agintari zeudenen artean. Horregatik, Frantziatik urruntzeko eta harekin fidatzen zirela erakusteko, Egiptora bidali zuten gerra egitera.
Frantziako agintari
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kontsulatua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Egiptotik itzuli ondoren, oposizioko indarrek beren artean zerabiltzaten borrokaz baliatuz, Direktorioaren kontrako estatu kolpea jo zuen 1799ko azaroaren 9an, Sieyès, Talleyrand, Fouché, Murat eta bere anaia Lucienekin. Estatuari Kontsulatu egitura eman zion eta gobernuaren buru jarri zen Cambacérès eta Lebrun lagun zituela.
Frantziako talde gehienek harrera ona egin zioten gobernu berriari. Gobernuak, orduan, Iraultzarekin piztu ziren higikundeak alde batera utzi eta jabetzadunen eskakizunen arabera antolatu zituen estatuko erakundeak. Konstituzio berri bat egin zuen (Iraultzaren garaiko egutegiaren arabera, VIII. urteko Konstituzioa), hautesleei eta legebiltzarrari zituzten eskubideak asko mugatzen zizkiena, eta ahalmen betearazlea kontsul nagusiaren, Napoleonen beraren, esku jartzen zuena; finantzako, justiziako (legedi zibila edo Napoleonen Kodea egin zuen) eta administrazioko egiturak goitik behera berritu, lizeoak eta Frantziako Bankua sortu zituen, eta Vatikanoarekin konkordatua sinatu zuen 1802an.
| « | Nire benetako aintza ez da berrogei gudu irabazi izana; Waterlook horrenbeste garaipenen oroitzapena ezabatuko du. Aldiz, ezerk ezabatuko ez duena, betiko biziko dena, nire Kode Zibila da.[oh 1] | » |
—Napoleón Bonaparte Santa Helena uharteko giltzapean | ||
Bitartean, Frantziaren eragina kanpora zabaltzen hasi zen. Austriari eraso zion 1800eko maiatzaren 21ean eta Ingalaterrak bakea sinatu behar izan zuen 1802ko martxoan (Amienseko Bakea). Austriarren aurkako gerra bitarte horretan, atentatu bat egin zioten erregearen aldekoek eta, hark herriaren baitan piztu zuen zirrara baliatuz, jakobinoen buru nagusiak erbesteratu zituen batetik, eta erregearen aldekoak ingurutik urrundu bestetik.
Frantziako Inperioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1804ko maiatzaren 18an, senatuan eraginik handiena zutenek, gainerako kideen iritziak nahi bezala erabiliz, Napoleon enperadore izendatu zuten aho batez. Italiako Errepublika monarkia bihurtu zuen eta bere burua hango errege egin zuen 1805ean. Orduko Frantzia barneko oposizio guztia deseginda edo bere alde jarria zuenez, han eta hemen gerran eman zuen handik aurrerako denbora gehiena, Europa konkistatu nahiz. 1805eko urriaren 20an austriarrei nagusitu zitzaien Ulmen, Alemanian.
Ulmen konkistak Vienako ateak zabalik utziko zizkiola ikusirik, eta bitartean Nelson ingeles almirantea espainiarren eta frantziarren itsas armadei gailendu zitzaien arren (Trafalgarko gudua), 1805eko abenduaren 2an austriarrak eta errusiarrak menderatu zituen Austerlitzen. Abenduaren 26an, Pressburgeko Ituna sinatu zuten Napoleonek eta Austriako enperadore Frantzisko II.ak. Horrekin Ingalaterraren, Errusiaren eta Austriaren artean zuten aliantza hautsia geratu zen. Garaipen horien ondorioz, Bavaria, Baden, Württemberg, Hesse-Darmstadt eta beste zenbait estatu bere babesean hartu eta Rhingo Konfederazioa sortu zuen 1806ko uztailean. Abuztuaren 6an, Frantzisko II.ak uko egin zion Germaniako enperadore izateari.
Urte horretako otsailean Josef Bonaparte Napoliko errege egin zuen, eta ekainean Luis Bonaparte Holandako errege. Prusiak Frantziari gerra berriro deklaratu ziola-eta, Frantziako gudarosteek hari aurre egin, eta 1806ko urriaren 14an menderatu zuten Jenan, eta 26an Berlin hartu zuten. Ingalaterra eta Errusia bakarrik geratu zitzaizkion Napoleoni Europako lurralde nagusiak bere mende hartzeko. Ingalaterrari blokeoa egiteko agindu zien bere esku zeuden lurraldeei, eta Errusiaren kontrako gerra prestatzen hasi zen. 1807ko uztailaren 7an, Errusiako tsar Alexandro Tilsiteko Hitzarmena sinatzera behartu zuen, Eykauko eta Friedlandeko guduetan menderatu ondoren.
1807ko urrian, Frantziak eta Espainiak Portugal hartzea erabaki zuten, hura ere Ingalaterrari blokeoa egitera behartzearren. Ondoren Karlos IV.a eta haren seme Fernando VII.a Espainiako erregetzari uko egitera behartu zituen eta Josef Bonaparte egin zuen Espainiako errege, haren ordez Napolin Joachim Murat jarrita. Beste herrialdeetan bezala, Espainian ere ez zuen bake denborarik izan, herri guztia matxinatu baitzen gerrilla erako taldeetan antolaturik. Garrantzi handiko guduak galdu zituzten frantziarrek (Bailén, Zaragozako lehen setioa) eta azkenean Napoleonek berak sartu behar izan zuen egoera zuzentzera.
1809ko apirilean Austria matxinatu zen. Frantzisko II.ak eta Napoleonek Schönbrunngo Hitzarmena sinatu zuten, austriarrak Aspernen eta Wagramen garaituak izan ondoren. 1796an Josefina de Beauharnaisekin ezkondua bazen ere, harekiko lotura hautsi eta 1810ean Frantzisko II.aren alaba Maria Luisarekin ezkondu zen Napoleon. Ondorengo bi urteak nahiko bakean igaro ziren; bitarte horretan Holanda Frantziako departamendu bihurtu zen eta Suedia ere alde jarrarazi zuen.
| « | Batzea izan zen gehien arduratu ninduen ideietako bat; hau da, iraultzek eta politikak disolbatu eta banatu dituzten herri geografikoak berriro ere biltzea; hala, Europan, hogeita hamar milioi frantses baino gehiago, hamabost milioi espainiar, hamabost milioi italiar eta hogeita hamar milioi aleman daudela jakinik, guztiekin nazio-gorputz bakar bat osatzea gustatuko litzaidake (...); Hainbesteko loriarako prest ikusten nuen nire burua!
[...] Egoera horretan, leku guztietan kodeen, printzipioen, iritzien , sentimenduen, ideien eta interesen batasuna lortzea zen aukera gehien zituena. Agian horrela, mundu osoan zabaldutako argien laguntzaz, zilegi izango litzateke Europako sendi handiarekin amets egitea [...] Dena dela, batasun hori (Europakoa) lehenago edo geroago egingo da. |
» |
—Napoleon, 1816ko azaroak 11, Mémorial de Sainte-Hélène[5] | ||
1812an, Alexandro I.arekin zuen hitzarmena hautsi eta Errusia konkistatzera abiatu zen; Moskuraino iritsi ere egin zen baina, gudua galtzeaz gainera, ikaragarrizko kalteak izan zituen. Horren ondoren, Prusiak eta Errusiak bat egin zuten, Austriak ere berriz laguntza ukatu zion, eta 1813ko urrian, Leipzigen, izan zuen Napoleonek bigarren porrot handia. Beste garaipen batzuk izan zituen oraindik guztia galdu baino lehen, baina aliatuak nagusituz joan zitzaizkion eta 1814ko apirilean Parisen sartu eta aginpidea uztera behartu zuten.
Elba uhartean atxilotua egon zen gero ia urtebetez. 1815eko martxoaren 15ean erbestetik ihes egin eta Frantziara joan zen. Berriz ere agintea hartu zuen (Ehun Egunak) eta Armada martxan jarri zuen, etsaiak batzeko astirik izan ez zetaten.Hala ere, ekainaren 18rako ingelesek eta prusiarrek menderatu zuten Waterloon.
Heriotza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1815ean garaitua izan zenetik, ingelesen gatibu izan zen, eta haiek Santa Helena uhartera atzerriratu zuten, Atlantikoaren hegoaldean: han hil zen, 1821ean. Urdaileko minbiziaren ondorioz hil zen, baina teoriak batek esaten du bere etxeko pareta berdeetan erabilitako Scheelen berdea izeneko pigmentu toxikoaren eragina izan zitekeela[6]. 1840. urtean, Parisko Hôtel des Invalidesera eraman zituzten haren gorpuzkinak.
Ezkontzak eta seme-alabak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- 1796ko martxoaren 9an, Josefina de Beauharnaisekin ezkondu zen. Ez zuten seme-alabarik izan. 1809ko abenduaren 16an dibortziatu ziren.
- 1810eko apirilaren 2an, Maria Luisa Habsburgo-Lorenakoarekin ezkondu zen. Seme bat izan zuten, Napoléon François Charles Joseph Bonaparte (1811-1832).
Bestalde, ezkontzaz kanpoko bi seme bederen izan zituen Napoleonek:
- Charles Léon (1806-1881), Éléonore Denuelle de La Plaigneren (1787-1868) semea.
- Alexandre Colonna Walewski (1810-1868), Walewska kondesaren (1789-1817) semea.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Jatorriz frantsesez, "Ma vraie gloire, ce n’est pas d’avoir gagné quarante batailles ; Waterloo effacera le souvenir de tant de victoires. Ce que rien n’effacera, ce qui vivra éternellement, c’est mon code civil"
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia. (PDF) 186. arauaː Atzerriko pertsona-izenak. Grafia-irizpideak. Erregeerreginen eta kidekoen kasua. .
- ↑ Roberts, 2014, Introduction
- ↑ Roberts, A. (2016).
- ↑ a b c d Napoleon Bonaparte. artehistoria.com (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
- ↑ Emmanuel, comte de Las Cases. Mémorial de Sainte-Hélène: ou journal où se trouve consigné, jour par jour, ce qu'a dit et fait Napoléon durant dix-huit mois. Tome septième.. books.google.es (Noiz kontsultatua: 2019-1-1).
- ↑ «Was Napoleon Murdered?» web.archive.org 2012-10-20 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Charritton, Piarres Napoleon-en kontrako Salvat Monho-ren zenbait bertso, Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", ehu.eus
- Roberts, Andrew. (2014). Napoleon : a life. ISBN 0-670-02532-1. PMC 870919615. (Noiz kontsultatua: 2022-08-16).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea] |
Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Napoleon Bonaparte |
- Irazustaberrena Uranga, Nagore Napoleon eta untxien pasadizoa, Argia astekaria, 2011ko ekainaren 5a, argia.eus
- Aurkenerena, Joseba Napoleon, Wellington eta euskaldunak, Kazeta.info, 2013ko uztailaren 14a, gara.naiz.eus
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q517
Multimedia: Napoleon I of France / Q517
Aipu famatuak: Napoleon Bonaparte
| Ekialdeko Frankoen Erresuma (843–911) | .svg) | |
|---|---|---|
| Alemaniako Erresuma (911–962) | ||
| Alemaniako Erresuma Germaniako Erromatar Inperio Santuaren barnean (962–1806) | Oton I.a • Oton II.a • Oton III.a • Henrike II.a • Konrado II.a • Henrike III.a • Henrike IV.a • Henrike V.a • Lotario II.a • Konrado III.a • Frederiko I.a • Henrike VI.a • Filipe • Oton IV.a • Frederiko II.a • Konrado IV.a • Rodolfo I.a • Adolfo • Alberto I.a • Henrike VII.a • Luis IV.a • Karlos IV.a • Wentzeslao • Roberto • Sigismundo • Alberto II.a • Frederiko III.a • Maximiliano I.a • Karlos V.a • Fernando I.a • Maximiliano II.a • Rodolfo II.a • Matias • Fernando II.a • Fernando III.a • Leopoldo I.a • Josef I.a • Karlos VI.a • Karlos VII.a • Frantzisko I.a • Josef II.a • Leopoldo II.a • Frantzisko II.a | |
| Rhingo Konfederazioa (1806–1813) | ||
| Germaniar Konfederazioa (1815–1848) | ||
| Alemaniar Inperioa (1849) | Frederiko Gilen IV.a (enperadore-hautetsia) | |
| Alemaniar Batasuna (1849–1850) | ||
| Germaniar Konfederazioa (1850–1866) | ||
| Iparraldeko Alemaniar Konfederazioa (1867–1871) | ||
| Alemaniar Inperioa (1871–1918) | ||
1871tik Errepublikako Presidente deitua, hauetan ezik: 1940–44 (Estatuburu) eta 1944–47 (Behin behineko Gobernuko Mahaiburu) | ||
| Lehen Errepublika (1792–1804) |  | |
| Lehen Inperioa (1804–1815) | ||
| Borboien Berrezarkuntza (1815–1830) | ||
| Uztaileko Monarkia (1830–1848) | ||
| Bigarren Errepublika (1848–1852) | ||
| Bigarren Inperioa (1852–1870) | ||
| Defentsa Nazionaleko Gobernua (1870–1871) | ||
| Hirugarren Errepublika (1871–1940) |
| |
| Vichyko Gobernua (1940–1944) | ||
| Behin Behineko Gobernua (1944–1947) | ||
| Laugarren Errepublika (1947–1959) | ||
| Bosgarren Errepublika (1959–egun) | ||
Etzanez bitartekoak izan direnak | ||