Koipe
Koipeak hidrofoboak edo uretan disolbaezinak diren substantziei ematen zaien izen generikoa da.[1] Nutrizioan, biologian eta kimikan, oro har, gantz-azidoen edozein ester dira eta, normalean, izaki bizidunetan edo elikagaietan daude presente.[2] Termino hau askotan, triglizeridoei (glizerolezko ester hirukoitzei) erreferentzia egiteko erabiltzen da, zeinak landare-olioen eta animalien gantz-ehunaren osagai nagusiak diren.[3][4] Are gehiago, termino hau bereziki, giro-tenperaturan solidoak edo erdi-solidoak diren triglizeridoei erreferentzia egiteko erabiltzen da, olioak alde batera utzita. Halere, termino hau orokorrean lipidoen sinonimo gisa erabiltzen da. Horrela, triglizeridoez gain, beste konposatu mota batzuk ere sartzen dira koipe terminoaren barruan, hala nola, mono eta diglizeridoak, fosfolipidoak (esaterako, lezitina), esterolak (hala nola, kolesterola), argizariak (adibidez, erle-argizaria),[2] eta gantz-azido askeak.
Koipeek giza dietako hiru makronutriente talde nagusietako bat osatzen dute karbohidrato eta proteinekin batera[2][5], eta elikagai arrunten osagai nagusiak dira, hala nola, esnea, gurina eta sukaldeko olioak. Animalia askorentzat elikagai-energiaren iturri garrantzitsu dira eta izaki bizidun gehienetan funtzio garrantzitsuak dituzte egiturari eta metabolismoari dagokienez, energia metatzea, urarekiko erresistentzia eta isolamendu termikoa eskainiz.[6] Orokorrean giza gorputzak beharrezko koipea beste elikagai-osagai batzuetatik sor dezake. Halere, badira giza gorputzak sortu ezin dituen eta dietan sartzea beharrezkoa diren funtsezko gantz-azido batzuk. Zehazki bi dira giza elikaduran funtsezkoak diren gantz-azidoak: azido alfa-linolenikoa (omega-3) eta azido linoleikoa (omega-6).[7] Koipe dietetiko hauek gainera zapore eta aroma-osagai batzuen eta uretan disolbatzen ez diren bitaminen eramaileak dira.[3]
Koipeen egitura eta koipe motak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Koipeak karbono, hidrogeno eta oxigenoz osatuta daude. Gantz-azidoek finkatzen dute koipeen oinarrizko egitura eta hauen arabera, koipeek ezaugarri ezberdinak dituzte. Berezitasun hauek karbono-loturen araberakoak izango dira, horrela, karbonoak lotura sinpleak, bikoitzak edo hirukoitzak izan ditzake. Bi karbono elkartzeko modu arruntena lotura sinplea da eta honi lotura asea deritzo. Beste kasuetan, ordea, lotura bikoitza edo hirukoitza aurki daiteke eta lotura asegabea izena hartzen du.[8]
Koipe aseak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lotura aseak dituzten gantzak dira. Hauek egonkorrak dira eta, beraz, solidoak izaten dira giro tenperaturan (20 °C). Horrelakoak aurki daitezke, esaterako, urdaian, seboan, kakao- edo kakahuete-gurinetan, etab. Koipe ase gehienak animalia-jatorrikoak dira, baina landare-jatorriko produktuek ere koipe ase ugari izan ditzakete. Horren adibide dira koko-olioa (% 92 koipe ase) eta palma-olioa (% 52 koipe ase).[9]
Kate luzeko gantz-azidoez (8 karbono atomo baino gehiago) eratutako koipeek, hala nola, azido laurikoa, miristikoa eta palmitikoak, LDL lipoproteinei lotutako kolesterol-maila plasmatikoa handitzen dute. Hala ere, azido estearikoan oinarritutako koipe aseek eragin neutroa dute.[10]
Koipe asegabeak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Lotura asegabeak dituztenak dira eta olio gisa ezagutzen dira. Likidoak izan ohi dira giro tenperaturan eta oro har, landare-jatorria dute. Horrelakoak dira, azido oleikoa, oliba-olioaren osagai nagusiena, eta azido linoleikoa, hazi-olioetan (ekilore-, arto-, soia-, koltza-olioan, etab.) aurkitzen dena. Koipe hauetan, zenbait karbono lotura bikoitzaren bidez lotuta daude euren artean. Lotura bikoitz bakarra badago, gantz-azido monoasegabeak izango dira (oliba-olioaren ohiko azido oleikoa kasu). Bestela, lotura bikoitz bi edo gehiago agertzen badira, gantz-azido poliasegabeak izango dira.
Koipe mota hau giza gorputzarentzat onuragarriena da eta koipe hauek lagungarriak izan daitezke odoleko kolesterol-maila orokorra murrizteko eta HDL-a areagotzeko.[11]
Trans koipeak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Landare-olio asegabeen hidrogenazio industrialetik sortzen dira. Elikagaietan trans koipe asko aurki daitezke eta iturri nagusiak margarina, frijitzeko koipe komertzialak, koipe askoko labe-produktuak, kremaz betetako gailetak, koipe ugariko opilak, hanburgesak eta patata frijituak dira, besteak beste.[12]
Naturan dauden koipe asegabeak (cis formakoak) baino askoz ere kaltegarriagoak dira, oso aterogenikoak baitira eta LDL lipoproteinen eta triglizeridoen maila handitzen lagun baitezakete, HDL lipoproteinen maila modu arriskutsuan jaitsiz.
Koipeen funtzioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Koipeak kantitate egokietan beharrezkoak dira gure organismoak behar bezala funtziona dezan. Koipeek dituzten funtzioen artean, ondokoak azpimarra daitezke:[8]
- Koipeak energi ekoizlerik handienak dira eta koipe gramo bat oxidatzean 9 Kcal sortzen dira.
- Gorputzeko egitura ezberdinetan parte hartzen dute koipeek, esaterako, zelula mintzean eta larruazalpeko gantz-ehunean.
- Gorputzeko tenperatura erregulatzen dute, horrela, ugaztunak hotzetik babesten dituen gantz-panikulua osatzen dute.
- Beste gantz batzuen eragile dira, hala nola, behazun-gantza eta esteroide-hormona.
- Ase-sentsazioa sorrarazten dute giza organismoan.
- Lipoproteina ezberdinen osagai dira. Zehazki odolean bi lipoproteina aurki daitezke: LDL-ak eta HDL-ak. Lehenak, koipeak gibeletik zeluletara eramaten ditu eta bigarrenak, berriz, zeluletatik gibelera, kanporaketa erraztuz eta gorputzaren babesle modura jokatuz.
Nutrizioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Elikagaietan koipeak egotea parametro garrantzitsua da ekonomiaren, kalitatearen, ezaugarri organoleptikoen eta nutrizio-ezaugarrien ikuspegitik. Hori dela eta, koipeen neurketa elikagaien analisi kimiko hurbilaren barruan kokatzen da, zeinetan, oro har, hezetasun, koipe, proteina eta errautsen edukia neurtzen den.[13] Testuinguru horretan, koipeak aztertzeko parametroak honakoak izan daitezke: saponifikazio-indizea, azidotasun-indizea eta iodo-indizea.[10]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ ELIKA. (2012-02-21). «Koipeak» Kontsumitzailea (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
- ↑ a b c (Ingelesez) «Definition of FAT» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
- ↑ a b (Ingelesez) Sanders, Thomas A.B.. (2016). «Introduction» Functional Dietary Lipids (Elsevier): 1–20. doi:. ISBN 978-1-78242-247-1. (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
- ↑ «EH - Bilaketa - Bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ «McKinley Health Center - Macronutrients: the Importance of Carbohydrate, Protein, and Fat - University of Illinois» web.archive.org 2014-09-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
- ↑ (Ingelesez) «Introduction to energy storage (video)» Khan Academy (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
- ↑ Zer dira koipeak eta zergatik behar ditu? | Consumer. 2018-09-30 (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ a b Miren, Lorenzo, Arantza Uranga, Ane. (1997-01-01). «Koipeak: neurrian, baina beharrezkoak» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ Campbell, Neil A.. (2002). Biology. (6th ed. argitaraldia) Benjamin Cummings ISBN 0-8053-6624-5. PMC 47521441. (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Grasa. 2023-02-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Koipe-motak eta osasunaren gaineko eraginak» zainduzaitez.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ (Gaztelaniaz) Cabezas-Zábala, Claudia Constanza; Hernández-Torres, Blanca Cecilia; Vargas-Zárate, Melier; Cabezas-Zábala, Claudia Constanza; Hernández-Torres, Blanca Cecilia; Vargas-Zárate, Melier. (2016-12). «Aceites y grasas: efectos en la salud y regulación mundial» Revista de la Facultad de Medicina 64 (4): 761–768. doi:. ISSN 0120-0011. (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
- ↑ «MANUAL DE TECNICAS PARA LABORATORIO DE NUTRICION DE PECES Y CRUSTACEOS» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-06).
