Kolonia (Alemania)

Kolonia; Köln; Kölle
	Hanseatic city (en)
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Alemania
Alemaniako estatua	Ipar Renania-Westfalia
Eskualdea	Kolonia
Alkatea	Henriette Reker (en)
Izen ofiziala	Stadt Köln
Jatorrizko izena	Köln; Kölle
Posta kodea	51149, 50667, 50668, 50670, 50672, 50674, 50677, 50676, 50678, 50679, 50765, 50767, 50733, 50735, 50737, 50739, 50823, 50825, 50827, 50829, 50833, 50858, 50859, 50931, 50935, 50937, 50939, 50968, 50969, 50996, 50997, 50999, 51061, 51063, 51065, 51067, 51069, 51103, 51105, 51107, 51109, 51143, 51145 eta 51147
Udalerri kodea	05315000
Geografia
Koordenatuak	50°56′32″N 6°57′28″E / 50.9422°N 6.9578°E
Azalera	405,01 km²
Altuera	59 m
Mugakideak	Rhein-Erft District (en) , Rhein-Sieg District (en) , Rhein-Berg District (en) , Leverkusen, Mettmann (en) , Rhein-Kreis Neuss (en) eta Hürth
Demografia
Biztanleria	1.087.353 (2023ko abenduaren 31); 2.522 (2022)
Dentsitatea	2.685 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	221, 2232, 2233, 2234, 2236, 2203
Ordu eremua	UTC 01:00 eta UTC 02:00
Hiri senidetuak	Liverpool, Esch-sur-Alzette, Lille, Lieja, Rotterdam, Turin, Kyoto, Tunis, Turku, Neukölln, Cluj-Napoca, Tel Aviv, Bartzelona, Pekin, Tesalonika, Cork, Corinto (Nikaragua), Indianapolis, Volgograd, Treptow-Köpenick, Katowice, Betleem, Istanbul, Rio de Janeiro eta Jiaozuo
Matrikula	K
	stadt-koeln.de eta stadt.koeln

Artikulu hau Alemaniako hiriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Kolonia (argipena)».

Kolonia^[1] (alemanez: Köln, kolonieraz: Kölle, nederlanderaz: Keulen) mendebaldeko Alemaniako hiria da, Ipar Renania-Westfalia estatuko hiri nagusia eta herrialde osoko laugarren populatuena, Berlin, Hanburgo eta Munichen atzetik. 2015ean 1.060.582 biztanle zituen^[2].

Etimologia

Erromatarren kolonia izan zen hasieran eta Colonia Claudia Ara Agrippinensium izena zeukan, Colonia Agrippina izenaz ezagutzen bazen ere.

Geografia

Rhin ibaiak zeharkatzen du hiria. Alemaniako hirugarren hiri zabalena da, 405'15 kilometro koadroko eremua baitu. Ingurua nahiko laua da; punturik altuenak, babesturik dagoen Königsforst eremuak, 108 metroko garaiera du, eta punturik baxuenak, Worringer Bruchek, 37'5 metrokoa besterik ez.

Klima

Datu klimatikoak (Koloniako aireportua, 1981–2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	16.2	20.7	25.0	29.0	34.4	36.8	37.3	38.8	32.8	27.6	20.2	16.6	38.8
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.4	6.7	10.9	15.1	19.3	21.9	24.4	24.0	19.9	15.1	9.5	5.9	14.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.6	2.9	6.3	9.7	14.0	16.6	18.8	18.1	14.5	10.6	6.3	3.3	10.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.6	-0.7	2.0	4.2	8.1	11.0	13.2	12.6	9.8	6.7	3.1	0.4	5.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-23.4	-19.2	-12.0	-8.8	-2.2	1.4	2.9	1.9	0.2	-6.0	-10.4	-16.0	-23.4
Pilatutako prezipitazioa (mm)	62.1	54.2	64.6	53.9	72.2	90.7	85.8	75.0	74.9	67.1	67.0	71.1	838.6
Eguzki orduak	54.0	78.8	120.3	167.2	193.0	193.6	209.7	194.2	141.5	109.2	60.7	45.3	1567.5
Iturria: Deutscher Wetterdienst^[3]^[4]

Historia

Erromatar kolonia

Erromatarrek Oppidum Ubiorum («ubioen herria») izena eman zioten, K. a. 38. urtean Ubii leinu germaniarrak sortutako herrixkari. Toki estrategikoan zegoenez, K. o. 50. urtean kokalekua handitu eta kolonia kategoria jaso zuen. Colonia Claudia Ara Agrippinensium izena hartu zuen, Agripina Klaudio enperadorearen emaztearen ohoretan.

85. urtean, Germania Beherea erromatar probintziaren hiriburu bihurtu zen, eta 260-271 bitartean Galietako Inperioaren hiriburu. 310ean, Konstantino I.a Handia enperadore zela, Rhin ibaiaren gaineko zubia eraiki zen eta Alpeetatik iparraldera zegoen Europako merkatal hiri garrantzitsuena bihurtu zen. Enperadore erromatarrek egonaldi luzeak egiten zituzten bertan. 459an frankoak jabetu ziren hiriaz, erromatarren agintaldiari amaiera emanez.

Erdi Aroa

Artzapezpikutza eskuratu zuen 785. urtean. Germaniako Erromatar Inperio Santuaren garaian, bertako artzapezpikua zazpi errege hautatzailetariko bat zen, baita hiru aita santu hautatzaileetariko bat ere. 1164an Rainald de Dassel artzapezpikuak Errege Magoen erlikiak Koloniako katedralean zeudela zabaldu zuen eta hirirako erromesaldiak hasi ziren.

Mendeetan zehar, gatazka latzak izan ziren hiriko burgesiaren eta artzapezpiku-hauteslearen artean. 1288an, Worringengo borroka galdu ondoren, artzapezpikuak alde egin behar izan zuen eta Kolonia Hansa Ligan sartu zen. Arteak eta kulturak garrantzi handia izan zuten Erdi Aroan. 1475ean Hiri Inperial Aske bihurtu zen. Honekin bere armada propioa sortu zuen, uniforme gorriduna, behar izanez gero, Germaniako Erromatar Inperio Santuaren alde borrokatuko zena.

XIX eta XX mendeak

1794an oste frantsesek hartu zuten hiria. Napoleon Bonapartek Roer departamendu frantsesean sartu zuen. Vienako Batzarrak, 1815ean, Prusiako Erresumaren menpeko Germaniar Konfederazioan kokatu zuen. Prusiak, baina, Düsseldorfen aldeko apustua egin zuen, hau Koloniaren gainetik jarriz.

Bigarren Mundu Gerran, 1942-1945 bitartean, Aliatuek bonbardatu zuten, garrantzi handiko hiri industriala baitzen. Bonbardaketek erabat kaltetu zuten hiria, �a suntsitu zelarik. Katedral gotikoak zutik iraun zuen eta kalte txikiak baino ez zituen izan.

Ekonomia

Rhin eskualdeko ekonomia eta kultura hiri nagusia da. Oso garrantzitsua da industria: altzairugintza, automobilgintza, nekazaritzarako makineria, kimika eta janari industria, petrolio findegiak, papergintza eta larrugintza. Merkataritza eta finantza hiri garrantzitsua da orobat.

Ondasun nabarmenak

Bigarren Mundu Gerra garaian hiriaren parte bat suntsitu bazen ere, ondo kontserbatu ditu antzinako monumentuak. Aipagarriak dira, besteak beste:

Koloniako katedrala
Hohenzollernbrücke zubia
Groß St. Martin eliza
Minoritenkirche
Erromatar Germaniar Museoa
Colonius dorrea
Köln Hauptbahnhof, Koloniako Tren Geltoki Zentrala
RheinEnergieStadion, 1. FC Köln futbol taldearen estadioa

Kolonia hiria, Rhin ibaia, Groß St. Martin eliza, Koloniako katedrala eta Hohenzollernbrücke zubia gauez.

Kultura

Jaialdiak

Koloniako jairik handiena Kölner Karneval (inauteria) da. Azaroaren 11ko 11:11 direnean hasten da jaia, hiriko giltzak "zoroei" (Jecken) ematerakoan, eta sei egun irauten du. Astelehenean karroza koloretsuen Rosenmontagszug desfile erraldoia egiten da eta astertean Nubbel erretzen dute, sei egun horietan pekatu ugari egiteagatik.

Kirola

Koloniako futbol taldea 1. FC Köln da. Hiru aldiz irabazi du Bundesliga eta lau aldiz Kopa. 1986an UEFA Kopako txapeldunordea ere izan zen. Aipatzekoa da Kölner Haie izotz hockey taldea ere, Alemaniako txapelketa zortzi aldiz irabazi duena.

Alemaniako bigarren maratoi garrantzitsuena antolatu izan du 1997tik aurrera eta txirrindularitzako Koloniako Itzulia ere bai 1908tik aurrera.

Garraioa

Komunikabide sare garrantzitsu batek lotzen du Kolonia Alemaniako hiri eta eskualde nagusiekin (Paris-Berlin burdinbidea, errepideak, aireportua eta Rhin ibaiaren bidezko garraioak). Alemaniako mendebaldeko ibai-portu nagusia da eta, batez beste, 9 milioi tona irten-ateratzen da urtero bertako portutik.

Koloniar ospetsuak

Julia Vipsania Agripina (k.o. 15-59): Klaudio enperadorearen emaztea, Kaligularen arreba eta Neronen ama.
Hans Koloniakoa edo Juan (1410-1481): Burgosko katedralaren arkitektoa.
Jacques Offenbach (1819-1880): musika konpositorea.
Konrad Adenauer (1876-1967): Alemaniako Errepublika Federaleko kantzilerra izandakoa. "Europaren aitetako" bat.
Heinrich Böll (1917-1985): Literaturako Nobel Sariduna
Udo Kier (1944-): zinema eta telebistako aktorea.

Hiri senidetuak

Koloniak ondorengo hiriekin ditu senidetza-hitzarmenak:^[5]

Iruditegia

Irudi bat handitzeko, klika ezazu gainean.

Kolonia gauez
Groß St. Martin eliza
Colonius dorrea eta hiriko ikuspegia
Früh Brauhaus

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/02/01 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ 157. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-8-20).
↑ (Alemanez) Bevölkerung im Regierungsbezirk Köln. it.nrw.de (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).
↑ Ausgabe der Klimadaten: Monatswerte. (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).
↑ Klimastatistik Köln-Wahn. (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).
↑ Partnerstädte. (Noiz kontsultatua: 2009-06-22).
↑ «Lile Facts & Figures» Mairie-Lille.fr (Noiz kontsultatua: 2007-12-17).
↑ Kyoto Udal Webgunea / Data Box / Hiri Senidetuak. www.city.kyoto.jp (Noiz kontsultatua: 2010-01-14).
↑ (Gaztelaniaz) Barcelona internacional - Hiri senidetuak. © 2006-2009 Bartzelonako Udala (Noiz kontsultatua: 2009-07-13).
↑ Hiri Senidetuak. Pekin Udal Gobernua (Noiz kontsultatua: 2008-09-23).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ «Hiri senidetuak» Tesalonika Hiria (Noiz kontsultatua: 2009-07-07).
↑ ::Bethlehem Udalerria::. www.bethlehem-city.org (Noiz kontsultatua: 2009-10-10).

Kanpo estekak

Kolonia Udalaren webgune ofiziala

Datuak: Q365
Multimedia: Cologne / Q365

[1] 157. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-8-20).

[2] (Alemanez) Bevölkerung im Regierungsbezirk Köln. it.nrw.de (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).

[3] Ausgabe der Klimadaten: Monatswerte. (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).

[4] Klimastatistik Köln-Wahn. (Noiz kontsultatua: 2017-07-14).

[Cologne-5] Partnerstädte. (Noiz kontsultatua: 2009-06-22).

[Lille.fr-6] «Lile Facts & Figures» Mairie-Lille.fr (Noiz kontsultatua: 2007-12-17).

[Kyoto-7] Kyoto Udal Webgunea / Data Box / Hiri Senidetuak. www.city.kyoto.jp (Noiz kontsultatua: 2010-01-14).

[Barcelona-8] (Gaztelaniaz) Barcelona internacional - Hiri senidetuak. © 2006-2009 Bartzelonako Udala (Noiz kontsultatua: 2009-07-13).

[9] Hiri Senidetuak. Pekin Udal Gobernua (Noiz kontsultatua: 2008-09-23).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[Thessaloniki-10] «Hiri senidetuak» Tesalonika Hiria (Noiz kontsultatua: 2009-07-07).

[BethlehemTwinning-11] ::Bethlehem Udalerria::. www.bethlehem-city.org (Noiz kontsultatua: 2009-10-10).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]