John Wayne
.svg){kind=small}
Marlon Michael Morrison (Winterset, Iowa, 1907ko maiatzaren 26a - † Los Angeles, Kalifornia, 1979ko ekainaren 11), John Wayne izenez ezaguna, estatubatuar aktorea izan zen. The Duke izenez ezaguna, [1] aktore eta zuzendari estatubatuarra izan zen, bere ibilbidea zinema mutuan hasi zuena, 1920ko hamarkadan. Gogortasunaren eta maskulinotasunaren ikurra izan zen, baita hamarkada askotan zehar Angloamerikako ikono eta ikur anglo-amerikarra ere. Bere ahotsaren tinbre bereizgarria, bere ibiltzeko modua eta bere presentzia fisikoa gogoangarriak dira. Bere "John Wayne Ameriketako Estatu Batuak da" leloa famatua da, baita bere jarrera politiko kontserbadorea eta errepublikanoa, baita 1950eko hamarkadako jarrera politiko antikomunisten aldekoa ere. Zinemaren historiako paper protagonista gehienen errekorra du 142rekin.[2]
1999an, American Film Institute-k 13. postuan jarri zuen garai guztietako 100 izarrik handienen zerrendan. 2007an argitaratutako Harris inkesta batek hirugarren postuan jarri zuen Ameriketako Estatu Batuetako izar gogokoenen artean [3], inkestetan hildako izar bakarra eta urtero bertan agertzen zen izar bakarra.
1920ko hamarkadako zinema mutuan hasi zen bere aktore ibilbidea, baina bere arrakasta eta ospea sendotu egin ziren 1940 eta 1970eko hamarkadetan. Bere irudia, askorentzat, western eta gerrako filmekin lotu izan da, nahiz eta benetan beste hainbat generotan lan egin zuen (biografiak, komedia erromantikoak, drama polizialak, abenturak, etab.).
Urdaileko minbiziak jota hil zen 1979ko ekainaren 11n, 72 urte bete eta 16 egunera. [4]
Biografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jaiotza eta jatorria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
John Wayne 1907an jaio zen Winterset-en, Iowa-n, eta Marion Robert Morrison izena zuen, nahiz eta bere gurasoek Marion Mitchell Morrison-era aldatu zuten hurrengo haurra Robert izena jartzea erabaki zutenean. Bere familia presbiteriana zen. Aita, Clyde Leonard Morrison, eskoziar - irlandar jatorrikoa zen eta Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibileko beterano baten semea, Ama, Mary Alberta Brown, berriz, irlandar jatorrikoa. 1911n familia osoa Glendalera (Kalifornia) joan zen bizitzera. Glendaleko bizilagunak izan ziren Wayne txikiari Little Duke deitzen hasi zirenak, Duke izeneko txakur bat zuelako, Airedale Terrier bat, eskolarako bidean beti jarraitzen zion, batzuetan suhiltzaileen parkean gelditzen zena. Suhiltzaileek bazekiten txakurraren izena Duke zela, eta txakurrari "Big Duke" eta Wayne txikiari "Little Duke" deitzen hasi ziren. Duke nahiago zuen Marion baino, beraz, izen hori bere bizitza osoan mantenduko zen. John Wayne DeMolay Ordenako kidea zen. Botikari baten seme, bere ikasle urteetan zehar Southern California Universityko amerikar futbol taldeko kide izan zen eta Fox Film Corporationen egin zuen lan.
Unibertsitatetik igarotzea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bere hasierako urteak pobreziak markatu zituen. Duke ikasle ona eta ezaguna zen. Bere adinerako altua, Glendaleko batxilergoko futbol jokalari izarra zen eta Hego Kaliforniako Unibertsitateak (USC) kontratatu zuen.
Unibertsitate horretan Trojan Knights-en kidea izan zen eta Sigma Chi kofradian sartu zen. Morrison gazteak unibertsitateko futbol taldean ere jokatu zuen Howard Jones entrenatzaile mitikoaren agindupean. Antza denez, igerian jasandako lesio batek kirol-ibilbidea moztu zuen, eta kirol-beka ere galdu zuen, beraz, ezin izan zituen USCko ikasketak amaitu.
Bere hastapenak zineman
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikasten ari zela, Morrison zinema-estudioetatik gertu hasi zen lanean. Tom Mix westerneko izarrak behin-behineko lan bat eskaini zion uda baterako, futbol partidetarako sarreren truke, eta Duke laster paper txikiak izaten hasi zen eta John Ford zinema zuzendaria egin zuen lagun. Garai horretan Morrison USCko bere taldekideekin batera agertu zen futbolari gisa Columbia Pictureseko Maker of Men filmean (1930ean filmatua eta 1931n estreinatua), Richard Cromwell eta Jack Holt aktoreekin. Pelikulan, Wayne Marion Morrison gisa agertu zen kredituetan.
Bere lehen paper protagonista William Fox estudioetan bi urteko lanaren ostean izan zen, 1930eko The Big Trail filmean. Filmaren zuzendariak, Raoul Walsh-ek (Wayne deskubritu zuenak), John Wayne izen artistikoa jarri zion Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerrako Anthony Wayne jeneralagatik. Stuntmenek zaldiz ibiltzen eta westerneko filmetan erabiltzen diren beste trebetasun batzuk irakatsi zizkion.
Bere lehen arrakastak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]The Great Day soinudun lehen western epikoa izan zen, zeinean Waynek bere trebetasunak erakutsi zituen eszenatokian, porrot komertziala izan bazen ere. Bederatzi urte geroago, Stagecoach-en egin zuen antzezpenak izar bihurtu zuen. Bien bitartean, westernak egin zituen, horien artean aipagarrienak Monogram Pictures-ekin, eta Mascot Studios-entzako sailak, non D'Artagnanen transkripzioaren (Tom Wayne teniente) papera egin zuen The Three Musketeers sailean, 1933koa. Dumasen eleberriaren garai modernorako egokitzapena izan zen, mosketariak Frantziako Atzerriko Legioko kide bihurtu zituen eta d'Artagnan Estatu Batuetako pilotu bihurtuz. Urte hartan, Waynek paper txiki bat izan zuen Alfred Edward Green-en Baby Face filmean.
1928an hasi eta hurrengo 35 urteetan, Wayne John Forden 20 film baino gehiagotan agertuko zen, besteak beste, Stagecoach (1939), She Wore a Yellow Ribbon (1949), The Quiet Man (1952) eta The Searchers (1956), Wings of Eagles (1957) eta The Man Who Shot Liberty Valance (1962).
Wayneren rol estimatuenetako bat The High and the Mighty (1954) filmean izan zen, William A. Wellmanek zuzendua eta Ernest K. Gannen eleberrian oinarrituta. Hegazkinlari heroiko gisa bere papera oso txalotua izan zen. Island in the Sky (1953) film horrekin erlazionatuta dago eta biak urtebeteko aldea ekoizle eta zuzendari, idazle, editore eta banatzaile berberak egin zituzten.
Sariak eta errekonozimendua
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Waynek aktore onenaren Oscar saria irabazi zuen True Grit (1969) filmean egindako paperagatik. Askok uste dute saria bere 40 urteko ibilbidea aitortzeko eman zziotela, film zehatz horretan egindako lanagatik baino, Red River (1948), She Wore a Yellow Ribbon (1949) eta The Searchers filmetan antzezpen hobeak izan baitzituen. Wayne aktore onenarentzat ere izendatu zuten Sands of Iwo Jima filmean, eta The Alamo (1960) filma film onenaren Oscar sarirako izendatu zuten, Waynek ekoiztu zuena. The Green Berets (1968) filma ere zuzendu zuen, Vietnamgo Gerran egindako film bakarra, estatubatuar soldaduak gatazkaren alde erakusten zituena. Armadako elite atal baten barruan, hala nola Txapel Berdeak.
Jarduera politikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Beharbada, bere ospe handiagatik, edo Hollywoodeko errepublikar ospetsuena izateagatik, Alderdi Errepublikanoak presidente izateko proposatu zuen 1968an. Waynek proposamena baztertu zuen, ez zuelako uste publikoak Etxe Zuriko aktore bat serio har zezakeenik. Hala ere, Waynek bere lagun Ronald Reaganen hautagaitza buktzatu zuen 1966an eta 1970ean Kaliforniako gobernadore gisa, urte batzuk geroago Ameriketako Estatu Batuetako presidente izango zena.
Ameriketako Estatu Batuetako Erriflearen Elkarte Nazionala (NRA) kide nabarmena ere izan zen.
Osasun arazoak eta heriotza
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
John Waynek minbizia izan zuen, 1956an The Conqueror film historikoa filmatzean jasandako erradiazioari egotzi zioten gaixotasuna. Film hori Utahko basamortuan filmatu zen, saiakuntza nuklearren eremu baten ondoan, eta filmazio-taldeak ez zekien hauts erradioaktiboarekiko esposizioak izan litezkeen ondorioez. Filmeko aktoreak ere, Susan Hayward eta Pedro Armendáriz, minbiziaren ondorioz hil ziren. Agnes Moorehead, baita zinema-taldearen 40 kide baino gehiago ere.
1964ko irailean biriketako minbizia diagnostikatu zioten eta ezkerreko birika eta bi saihetsak kentzeko ebakuntza arrakastatsua egin zioten. 1966an, bera eta Pilar oraindik ezkonduta zeuden, baina ofizialki bakarrik, berari jarraitzeaz nekatuta zegoelako protagonista zituen filmak filmatzen ziren leku guztietara. Encinotik Newport Beachera joan zen bizitzera. Han Balboa uharteko eliza katolikoan maiz ibili zen. Han "meditatu, kontenplatu eta Jainkoarekin hitz egin zuen", esan zuen Gretchenek, bera tratatu zuen apaizak. [5]
1979ko ekainaren 11n, bere osasunak poliki-poliki okerrera egin zuen. Aita Curtis etorri zen hura ikustera. Oraindik koman zegoen arren, semeak galdetu zion: «Aita, kapilauak ikusi nahi zaitu», erantzungo ez zuelakoan. Jadanik gelatik irteten ari zen: «Ongi» esaten entzun zuenean. Bakarrik egon ziren 15 minutuz. [6] 17:23an [6] egun berean, Wayne urdaileko minbiziak jota hilko zen Kaliforniako Los Angeles Medical Center-en. Bere seme Patrick eta Matthew Muñoz bilobaren arabera, Kaliforniako Orangeko Elizbarrutiko apaiza, katolizismora bihurtu zen hil baino pixka bat lehenago. [7] Pacific View Memorial Park Cemetery-n lurperatu zuten, Corona del Mar-en, Kalifornian. Uste faltsua ezaguna da profanazio posiblea ekiditeko, bere emazteak, Pilar Palletek, markarik gabeko hilobi batean lurperatu zuela bere gorpua, azpian hilobirik gabeko espazio batean oroigarrizko plaka bat jartzen zuten bitartean. Bere epitafioa " Feo, Fuerte y Formal" izatea eskatu zuen, gaztelaniaz. [8] Baina egia da bere hilobiak bere izena daramala ondoko epitafioarekin: "Bihar da bizitzako gauzarik garrantzitsuena. Oso garbi sartzen zaigu gauerdian. Iristen denean ezin hobea da eta gure eskuetan jartzen da, itxaroten atzoko zerbait ikasi izana», horixe da aktoreak elkarrizketa batean aipatu zuen esaldia.
Marcos Gregorio McGrath Panamako artzapezpikuak ekainaren 15ean hileta ospatu zuen Nuestra Señora de los Ángeles-en, Corona del Mar-en. Wayneren senideak bakarrik joan ziren ekitaldira. Bere emaztea 2003ko ekainaren 24an hil zen, Dukerekin ezkontzaren hirurogeita hamargarren urteurrenean. [9]
Bizitza pribatua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wayne hiru aldiz ezkondu zen. Bere emazteak hauek izan ziren: jatorri espainiarreko Josephine Alicia Sáenz (1945ean dibortziatu zena), Esperanza Baur mexikarra (1954an dibortziatu zena) eta Pilar Pallete peruarra (1979an hil zenean oraindik ezkonduta zegoen). Josephinekin lau seme-alaba izan zituen: Michael Wayne (1934ko azaroaren 23a - 2003ko apirilaren 2a), Toni Wayne (1936ko otsailaren 25a - 2000ko abenduaren 6a), Patrick Wayne (1939ko uztailaren 15a), Melinda Wayne (1940ko abenduaren 3a), eta hiru izan zituen Pilarrekin: Aissa Wayne (1956ko martxoaren 31), John Wayneren alaba gisa bere bizitzako memoria baten egilea; Ethan Wayne (1962ko otsailaren 22a) eta Marisa Wayne (1966ko otsailaren 22a).
Zinemako bere bikote onenaren lagun pertsonala zen, Maureen O'Hara aktorearena. Río Grande eta The Quiet Man bezalako filmetan bien artean ezarri zen kimikari esker publikoak oso estimatua izan zen bikotea. Hil ondoren, O'Harak lortu zuen AEBetako Kongresuak John Wayneren omenez oroigarrizko domina ematea.
Filmografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Filmen zuzendaria eta itzuli bada beste hizkuntza batera (gaztelania, frantsesa, euskara, katalana edo galiziera) beste izenburu batekin taula honetan ikus daiteke:
Galeria
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Era llamado Duke por sus amigos y nombrado como Duke Morrison en sus primeras películas. Cuando se hace referencia a él en tercera persona, generalmente se le llama The Duke.
- ↑ John Wayne Biography, en Internet Movie Database
- ↑ The Harris Poll: Denzel Washington: America’s Favorite Movie Star Txantiloi:Wayback - Harris Interactive
- ↑ John Wayne. IMDb.
- ↑ Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
- ↑ a b Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
- ↑ "The religion of John Wayne, actor". Adherents.com. https://web.archive.org/web/20061023053732/http://www.adherents.com/people/pw/John_Wayne.html Txantiloi:Wayback. Consultado 20.10.2008 y Kerr, David: "My granddaddy John Wayne". California Catholic Daily. Copia archivada. .. Consultado 4.10.2011.
- ↑ Candelaria, Nash. "John Wayne, Person and Personal The love affairs of an American legend" in Hopscotch: A Cultural Review — Volume 2, Number 4, 2001, pp. 2-13, Duke University Press
- ↑ Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q40531
Multimedia: John Wayne / Q40531
- 1907ko jaiotzak
- 1979ko heriotzak
- Iowarrak
- Ameriketako Estatu Batuetako aktoreak
- Gizonezko aktore onenaren Oscar sariaren irabazleak
- Irlandar estatubatuarrak
- Ameriketako Estatu Batuetako futbol amerikarreko jokalariak
- Urdaileko minbiziaren ondorioz hildakoak
- Drama gizonezko aktore onenaren Urrezko Globo saridunak (zinea)
- Ameriketako Estatu Batuetako antikomunistak