Izarbeibar-Novenera

Izarbeibar-Novenera
	Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	20 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Gares
Herri handiena	Gares
Izen ofiziala	Izarbeibar-Novenera (eus.); Valdizarbe-Novenera (cas.)
Geografia
Koordenatuak	42°36′10″N 1°47′40″W / 42.60280753°N 1.79456078°W
Azalera	500,85 km²
Garaiera	298-1019 metro
Distantzia	22,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	13.480 (2022: −50)
Dentsitatea	26,91 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera	2019ko otsailaren 6an

Ez nahasi Izarbeibarrekin, Nafarroa Garaiko ibar bat, edo Novenerarekin, herrialde bereko eskualde historiko bat.

Izarbeibar-Novenera^[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Hiru erakunde historikok osatzen dute: Izarbeibar, Novenera eta Mañeruibar. Arga ibaiaren erdiko zatia, Robo ibaiaren arroa eta Riosalado ibaiaren beheko aldea hartzen ditu. Iparraldeko eremuak, menditsuak, Nafarroako Mendialdearekin muga egiten dute; hegoaldeko udalerriak, berriz, Nafarroako Erriberan daude, nahiz eta eskualde gehiena Nafarroako Erdialdearena izan.

20 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 13480 biztanle eta 500,85 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 25,89 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Arga ibaia Mirandan dagoen itsas mailaren gaineko 298 metrotik Esparatz mendiaren 1019 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Gares udalerria da, eskualdeko populatuena.

Izena

Izarbeibar-Novenera beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Valdizarbe-Novenera

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Valdizarbe-Novenera / Izarbeibar-Novenera.^[1]

Etimologia

Jatorriz, Izarbeibar bakarrik deitu behar zitzaion eskualdeari, hau da, Izarbeibarreko Mankomunitatea handitu behar zen, garai hartan Izarbeibar ibarraren mugak gainditzen zituena. Nafarroako tokiko mapa berria berrikusteko prozesuan, hainbat adituk nabarmendu zuten izenak eskualde berriko biztanleriaren % 35 baino ez lukeela ordezkatuko (Novenera eta Mañeruibar ordezkaririk gabe geratuko lirateke izen berrian), eta Izarbeibar kontzeptua deformatuko lukeela, inoiz bereak izan ez diren lurraldeak egozten baitzaizkio. Igor Cacho Hualde bezalako historialariek Izarbeibar-Novenera forma proposatu zuten (biztanleriaren % 90 izatera pasatuz) edo zuzenean izen neutro bat asmatzea. Azkenik, Nafarroa Garaiko eskualde berriak sortzen zituen legearen behin betiko onarpenean, Izarbeibar-Novenera izena jarri zitzaion.^[2]

Geografia

Mugakideak

Izarbeibar-Novenera eskualdeak Iruñerria eskualdea du muga iparraldean: Ibarrak azpieskualdea mendebaldean eta Metropolialdea azpieskualdea ekialdean. Ekialdean Erdialdea eskualdea dago. Hegoaldean Erriberagoiena eskualdea du mugakide. Azkenik, Estellerria eskualdearekin muga egiten du mendebaldean: Estellerriko Erribera azpieskualdekin hegoaldean eta Montejurra azpieskualdekin iparraldean.

Inguru naturala

Izarbeibar-Novenera eskualdeko ibaiak

Eskualdea iparerdialdeko Nafarroako Erdialdean dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau eta hadi samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hala ere, iparralderago dagoen zatia oso menditsua da, eta Erreniega gailurra da mila metrotik gorako altueran. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Klima

Eskualde honek klima nahiko egonkorra du; izan ere, eremu garaietan izan ezik, non klima hotzagoa den (baina kontraste txikiagoarekin, beste eremu batzuekin alderatuta), udalerri gehienak erdi-ilunean daude, eta, beraz, ez dago alde handirik eskualdearen iparraldearen eta hegoaldearen artean, edo ekialdearen eta mendebaldearen artean. Altitudea da faktore erabakigarri bakarra; izan ere, altitudea zenbat eta handiagoa izan, orduan eta tenperatura baxuagoak izaten dira, nahiz eta aldea, oro har, ez den oso nabarmena eskualde mailan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Gares (iparraldea) eta Miranda (hegoaldea).

Datu klimatikoak (Miranda Arga, 1982-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	25.0	27.0	30.0	36.0	42.0	43.5	42.0	38.0	31.0	25.5	19.0	43.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.5	11.7	15.2	17.5	22.0	27.0	30.1	29.8	25.6	20.0	13.4	9.9	19.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.6	7.0	9.8	12.0	15.9	20.4	23.2	23.1	19.4	14.8	9.4	6.1	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.7	2.2	4.3	6.4	9.8	13.8	16.3	16.3	13.2	9.6	5.3	2.4	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-8.0	-8.0	-4.0	0.0	4.0	8.0	8.0	4.0	-1.0	-7.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	34.8	29.4	40.1	46.9	48.2	39.6	23.7	20.2	37.0	42.4	49.1	33.1	444.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	49.0	33.0	48.0	37.0	55.0	80.0	65.0	150.0	78.0	56.0	52.0	32.0	150.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.0	6.3	6.9	8.5	7.9	5.3	3.9	3.7	4.9	7.4	8.1	6.9	77.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.6	0.6	0.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.5	2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[3]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[4]

Banaketa

Izarbeibar-Novenera eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

Eskualdea hiru eskualde handitan banatu izan da:

Lehenengo biak ibarrak dira, Nafarroako iparraldeko gainerako zonetan bezala, biztanlegune txikiago batzuek osatzen dituztenak. Hirugarrenak, ordea, herrialdearen hegoaldeko fisionomia du, herri eta udalerri independenteekin, eta honako hauek dira:

Udalerriak

Izarbeibar-Novenera eskualdea 20 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Adios	172	8,3	20,72	Adios
Añorbe	628	24,1	26,06	Añorbe
Artaxoa	1772	67,14	26,39	Artaxoa
Artazu	116	6,03	19,24	Artazu
Berbintzana	672	12,98	51,77	Berbintzana
Biurrun-Olkotz	246	15,69	15,68	Biurrun
Eneritz	301	9,45	31,85	Eneritz
Gares	2944	39,7	74,16	Gares
Girgillao	71	24,6	2,89	Etxarren
Larraga	2087	77,2	27,03	Larraga
Legarda	135	8	16,88	Legarda
Mañeru	445	12,89	34,52	Mañeru
Mendigorria	1191	39,1	30,46	Mendigorria
Miranda Arga	917	60,1	15,26	Miranda Arga
Muruzabal	269	6	44,83	Muruzabal
Obanos	920	19,7	46,7	Obanos
Tirapu	54	6	9	Tirapu
Ukar	190	12	15,83	Ukar
Uterga	169	9	18,78	Uterga
Zirauki	467	41,47	11,26	Zirauki

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 10000 5000-10000 2500-5000 1000-2500 500-1000 250-500 250-100 < 100	> %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Herriak

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 27 biztanlegune daude eskualdean

Herria	Kategoria	Udalerria	Ibarra
Adios	udalerri	Adios	Izarbeibar
Añorbe	udalerri	Añorbe	Izarbeibar
Argiñaritz	leku	Girgillao	Mañeruibar
Artaxoa	udalerri	Artaxoa	Mañeruibar
Artazu	udalerri	Artazu	Mañeruibar
Basongaitz	etxalde	Legarda	Izarbeibar
Berbintzana	udalerri	Berbintzana	Novenera
Biurrun	kontzeju	Biurrun-Olkotz	Izarbeibar
Eneritz	udalerri	Eneritz	Izarbeibar
Etxarren	kontzeju	Girgillao	Mañeruibar
Gares	udalerri	Gares	Izarbeibar
Girgillao	kontzeju	Girgillao	Mañeruibar
Larraga	udalerri	Larraga	Novenera
Legarda	udalerri	Legarda	Izarbeibar
Mañeru	udalerri	Mañeru	Mañeruibar
Mendigorria	udalerri	Mendigorria	Novenera
Miranda Arga	udalerri	Miranda Arga	Novenera
Muruzabal	udalerri	Muruzabal	Izarbeibar
Muruzabal Andion	etxalde	Mendigorria	Novenera
Obanos	udalerri	Obanos	Izarbeibar
Olkotz	kontzeju	Biurrun-Olkotz	Izarbeibar
Tirapu	udalerri	Tirapu	Izarbeibar
Ukar	udalerri	Ukar	Izarbeibar
Ukarreko benta	etxalde	Ukar	Izarbeibar
Uterga	udalerri	Uterga	Izarbeibar
Vergalijo	etxalde	Miranda Arga	Novenera
Zirauki	udalerri	Zirauki	Mañeruibar

Herri hustuak

Izarbeibar-Novenera eskualdeak, gainera, 42 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak

Gaur egun, Izarbeibar-Novenera eskualdean ez dago hainbat udalerritan banatutako partzuergorik.

Historia

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[5] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Izarbeibar izenarekin agertzen zen, eta 20 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena. Dena den, Euskaltzaindiari eskatu zitzaion toponimia-berrikuspenaren ondoren, eskualdea Izarbeibar-Novenera izendatzea erabaki zen, eta horrela, eskualdea osatzen duten lurraldeak modu bidezkoagoan irudikatzen dira, nahiz eta Mañeruibar falta den.^[6]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[7]

Demografia

2022 urteko erroldaren arabera 13480 biztanle zituen Izarbeibar-Novenera eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Ekonomia

Eskualdeko udalerri gehienen jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Eskualdeak dituen ur-baliabideak direla eta, gariaren, ardoaren eta barazkien landaketak garrantzitsuak dira. Dena den, udalerriaren tamainaren arabera, okupazioa ere aldatu egiten da. Iparraldeko udalerri txikienek dute jarduera horren mendekotasun handiena, eta, kasu askotan, jarduera bakarra izaten dute, edo zaharberritzearekin batera egiten dute. Udalerri handienek, hegoaldekoek, nekazaritza-azalera handiagoa dute, baina mendekotasun txikiagoa dute. Eskualde hori ez dago oso industrializatuta, baina, hala ere, hainbat lantegi ditu, bereziki Arga ibaiaren ertzean.

Turismoa da eskualdeko beste jarduera ekonomiko nagusia, bereziki Donejakue bidearen inguruan. Gares, Obanos, Muruzabal, Artaxoa eta Mendigorria dira erakargarri turistiko gehien dituzten udalerriak, bertzeak bertze, Garesko zubian, Eunateko elizan, Artaxoako harresiak eta Andelosko hiri erromatarrean.

Azkenik, Iruñerria, Lizarrerria eta Tafallaldea bezalako industriaguneetatik gertu dagoenez, biztanle asko hara joaten dira egunero beren lanpostuetara.

Politika

Izarbeibar-Novenera eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[8]


2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Adios		Adiosko hautesle-elkartea	5
Añorbe		Aldapeta	7
Artaxoa		Artaxoa Kudeaketa eta Garapena	6
Artazu		Elibidea	5
Berbintzana		Berbintzanaren alde	5
Biurrun-Olkotz		Biurrun-Olkotz	5
Eneritz		Enerizko hautesle-elkartea	7
Gares		Euskal Herria Bildu	5
Girgillao		Aparra	2
Larraga		Larraga Konta da	6
Legarda		Legardako Talde Independentea	5
Mañeru		Mañeruko Aukera	7
Mendigorria		Euskal Herria Bildu	6
Miranda Arga		Mirandaren aldeko Ekimena	3
Muruzabal		Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea	5
Obanos		Nekeas	7
Tirapu		Elmendi	3
Ukar		San Miguel	5
Uterga		Utergako Talde Independentea	5
Zirauki		Hautagaitza Asanbleario Independentea	7

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[9]


Alderdia		guztira	%	/-
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Navarra Suma	2695	36,53	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	1542	20,90	?
	Euskal Herria Bildu	1287	17,44	?
	Geroa Bai	1158	15,70	?
	Ahal Dugu	366	4,96	?
	Izquierda-Ezkerra	174	2,36	?
	Vox	65	0,88	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	48	0,65	?
	Equo	23	0,31	?
	Libertate Nafarra	13	0,18	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	7	0,09	?

Azpiegiturak

Errepideak

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Izarbeibar-Novenera eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:^[10]


Errepidea	Ibilbidea	Zeharkatzen du
A-12	Iruñea - Burgos	Legarda, Gares, Mañeru, Zirauki
NA-132	Lizarra - Zangoza	Larraga
NA-601	Arrizabalaga - Lerin	Eneritz, Obanos, Mendigorria, Larraga
NA-6030	Tafalla - Mendigorria	Artaxoa, Mendigorria
NA-6110	Larraga - Azkoien	Berbintzana, Miranda
NA-7040	Gares - Iruxo	Artazu, Girgillao
NA-7110	Gares - Etxauri	Gares, Artazu

Hezkuntza

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko hainbat udalerriak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hegoaldeko udalerriak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Izarbeibar-Noveneran, udalerri handienek dute lehen hezkuntzako eskola, nahiz eta gehienetan ez duten euskarazko hezkuntza eskaintzen, soilik ikasgai gisa (A eredua). Hala ere, udalerri batek ere ez du institutu publikorik eskualde osoan, eta ikasleek ondoko eskualdeetara joan behar dute. Zehazki, 2019. urtean Erdialdea eskualdean lehen hezkuntzako 8 eskola daude, guztiak publikoak, eta institutu publiko-pribatu bat. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[11]^[12]


Jatorria		Lehen hezkuntzako eskolak			Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
5	Biurrun-Olkotz	San Miguel	D	Noain	Mendillorri	D	Iruñea
9	Artaxoa, Berbintzana, Larraga eta Miranda	Defentsako markesa	D	Tafalla	Antso III.a Nagusia	D	Tafalla
11	Mendigorria	J.M. Espinal Olcoz	D	Mendigorria	Zizur	D	Zizur Nagusia
11	Adios, Añorbe, Artazu, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Mañeru, Obanos, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki	Gares	D	Gares	Zizur	D	Zizur Nagusia
A/G EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
5	Biurrun-Olkotz	Beriain	A / G	Beriain	Mendillorri	A / G	Iruñea
9	Artaxoa	Urraka Erregina	A / G	Artaxoa	Antso III.a Nagusia	A / G	Tafalla
	Berbintzana	Arga ibaia	A / G	Berbintzana
	Larraga	San Miguel	A / G	Larraga
	Mendigorria	J.M. Espinal Olcoz	A / G	Mendigorria
	Miranda	San Benito	A / G	Miranda
11	Añorbe	Añorbe	A / G	Añorbe	Zizur	A / G	Zizur Nagusia
	Obanos	Obanos	A / G	Obanos
	Adios, Artazu, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Mañeru, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki	Gares	A / G	Gares

Gainera, Izarbeibar-Noveneran Nafarroako Gobernuarekin itundutako ikastetxe bat dago, finantzaketa publiko-pribatukoak. Ikastetxe kristau bat da, Jesusen Bihotzeko apaizekoa (Garesen).

Osasuna

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[13]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:


Barrutia	Eskualdea	Osasunetxea	Udalerriak
Iruñea	27 Gares	Gares	Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Mañeru, Mendigorria, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki
	41 Artaxoa	Artaxoa	Artaxoa, Berbintzana, Larraga eta Miranda

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa

Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak bi emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) emakida eta Iruñea-Lizarra-Logroño. Estellerria (NAV-005) emakida. Bi emakidek inguruko eskualdeetan kokatutako hiriak dituzte erdigune (Tafalla eta Lizarra, Erdialdean eta Estellerrian, hurrenez hurren), baina eskualde horretako udalerriei ere ematen diete zerbitzua. NAV-002 emakidak ekialdekoei egiten die (Novenerakoak eta Izarbeibarrekoak), eta NAV-005 emakidak mendebaldekoei (Izarbeibarrekoak eta Mañeruibarrekoak). Gaur egun, lehenengo emakida baino ez dago zerbitzuan, bigarrena urtea amaitu baino lehen emango baita.

NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen diete, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dute, Erriberagoienan zerbitzurik ematen ez duten arren. NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.

Bertze garraiobideak

Gainera, La Estellesa autobus konpainiak Agilar Kodes eta Iruñea bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Aguilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da:

Aguilar Kodes - Cabredo - Marañon - Genevilla - Zuñiga - Antzin - Murieta - Lizarra - Villatuerta - Zirauki - Mañeru - Gares - Obanos - Legarda - Zizur Nagusia eta Iruñea

Kultura

Eremu euskalduna

Eremu mistoa

Eremu ez-euskalduna

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga. Mañeru eta Zirauki udalerriak atzerkada-eremuan ziren eta Artaxoa, Berbintzana, Larraga, Mendigorria eta Miranda Arga, ez-euskal eremuan.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, atzerakada-eremuan, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga, eta Artaxoa, Berbintzana, Larraga, Mañeru, Mendigorria, Miranda Arga eta Zirauki, ez-euskal eremuan.^[15]

Eskualdeko euskara nafarrera euskalki da. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, Izarbeibar ibarreko izarbeibarrera eta bertze eremuetako ezezaguna delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.