Edukira joan

Exoplaneta

Wikipedia, Entziklopedia askea
Lau planeta erlojuaren aurkako norabidean biratzen, HR 8799 izarraren inguruan.

Exoplaneta bat eguzki sistematik kanpoko planeta bat da. 2024ko ekainaren 14an, 6.140 exoplaneta baieztatu ziren 4.527 planeta-sistematan, eta horietatik 969k planeta bat baino gehiago dituzte[1][2][3][4]. Ezagutzen diren exoplaneten tamaina aldatu egiten da: erraldoi gaseosoak, Jupiterren tamaina bikoizten dutenak, eta Ilargiaren tamaina apur bat handiagoa dutenak. Planeta horietako 100ek baino gehiagok Lurraren tamaina bera dute gutxi gorabehera, eta horietako bederatzik beren izarraren eremu bizigarrian orbitatzen dute[5][1]. 2011n, Kepler espazio teleskopioaren taldeak Lurraren tamainako lehen exoplaneten aurkikuntzaren berri eman zuen, Eguzkiaren antzeko izar baten inguruan orbitatzen dutenak, Kepler-20e[6] eta Kepler-20f[7][8][9][10]. 2012an egindako azterlan batean, grabitazio-mikrolenteen datuak aztertzen dira, eta kalkuluen arabera, Esne Bideko izar bakoitzeko 1,6 planeta daude, batez beste[11]. 2013tik aurrera, eguzkiaren antzeko bost izarretik batek bere eremu bizigarrian Lurraren tamainako planeta bat duela uste da[12][13].

1992. urtearen hasieran, Aleksander Wolszczan eta Dale Frail irrati-astronomoek PSR 1257 12 pulsarra orbitatuz bi planeta aurkitu zituztela iragarri zuten. Aurkikuntza hori berretsi egin zen, eta, oro har, exoplaneten behin betiko lehen detekziotzat hartzen da. Pulsarreko hiru planetak koplanarrak direnez eta neutroi izarrak pulsar ostikada batekin jaiotzen direnez, ikertzaileek susmoa dute pulsarrak planetak eratzeko bigarren erronda batean sortu zuen supernobako disko ezohiko batetik abiatuta sortu zirela, eta ez guraso-izarrak edo, agian, gainerako nukleo harritsuak sortu zirenean sortu ziren planetak eratzearen ondorioz[14].

Kepler planetetarako hautagaien tamainak - 2013ko azaroaren 4tik aurrera 2.036 izar orbitatzen dituzten 2.740 hautagaitan oinarrituta (NASA).

Exoplaneta baten lehen aurkikuntza baieztatua, sekuentzia nagusiko izar arrunt bat orbitatuz, 1995eko urriaren 6an gertatu zen, Genevako Unibertsitateko Michel Mayorrek eta Didier Quelozek 51 Pegasi inguruko exoplaneta baten detekzioa iragarri zutenean. Ordutik Kepler misiora arte, ezagutzen ziren exoplaneta gehienak Jupiterren antzeko masa zuten gasezko erraldoiak edo handiagoak ziren, errazago antzematen baitziren. Kepler misiorako hautagai diren planeten katalogoa Neptunoren tamainako planetek eta txikiek osatzen dute nagusiki, Merkurio baino txikiagoak izan arte[15].

Eguzki Sisteman existitzen ez diren planeta motak daude: super-lurrak eta mini-Neptunoak, Lurra edo Neptuno bezalako lurrunkorren eta gasaren nahasketa bat bezalako harritsuak izan daitezkeenak; gaur egun, bien arteko banaketa-lerroa Lurraren masaren bikoitzaren inguruan gertatzen dela uste da. Badira Jupiter beroak beren izarretik oso gertu orbitatzen dutenak eta planeta ktoniar bihurtzeko lurrundu daitezkeenak, horiek baitira soberan dauden nukleoak.

Eguzkiaren antzeko 5 izarretik batek, gutxi gorabehera, Lurraren tamainako planeta bat du eremu bizigarrian; beraz, gertuen dagoena Lurretik 12 argi-urtera egotea espero da. Lurreko planeta horien agerpen-maiztasuna Drakeren ekuazioaren aldagaietako bat da, Esne Bidean dauden zibilizazio adimendunen eta komunikatzaileen kopurua zenbatesten baitu[16].

Badira exoplanetak bere izar amarengandik Eguzki Sistemako edozein planeta baino askoz hurbilago daudenak, eta badira bere izarretik askoz urrunago dauden exoplanetak ere. Merkuriok, Eguzkitik hurbilen dagoen planetak, 0,4 UA-ra, 88 egun behar ditu orbita bat egiteko, baina exoplanetetan ezagutzen diren orbita laburrenek ordu batzuk baino ez dituzte behar, aro ultra-laburreko planetak dira. Kepler-11 sistemak bere planetetako bost ditu Merkuriorenak baino orbita laburragoetan, guztiak hau baino askoz masiboagoak. Neptuno Eguzkitik 30 UAra dago eta 165 urte behar ditu orbitatzeko, baina badira bere izarretik milaka UA-ra dauden exoplanetak, eta milioi bat urte baino gehiago behar dituzte orbitarako. adibidez, COCONUTS-2b.

Eguzki-sistematik kanpoko planeten definizioaren arazoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ez dago exoplaneten definizio ofizialik. 2003an, Nazioarteko Astronomia Batasuneko (IAU) Kanpoko Planetei buruzko Lantaldeak jarrera-adierazpen bat egin zuen, baina adierazpen hori ez zen inoiz proposatu IAUren ebazpen ofizial gisa, eta IAUko kideek ez zuten inoiz bozkatu. Posizio-adierazpenak honako jarraibide hauek jasotzen ditu, nagusiki planeten eta nano marroien arteko mugan zentratuta[17]:

  • Deuterioaren fusio termonuklearrerako mugako masatik beherako masa errealak dituzten objektuak (gaur egun, eguzkiaren ugaritasun isotopiko bera duten objektuetarako Jupiterren masa bider 13 kalkulatzen da[18]), izarren edo izar hondarren inguruan orbitatzen dutenak, "Planetak" dira (nola sortu diren alde batera utzita). Exo-objektu bat planetatzat hartzeko behar diren gutxieneko masa eta tamaina Eguzki Sisteman erabilitako berberak izan beharko lirateke.
  • Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masatik gorako masa errealak dituzten objektuak "nano marroiak" dira, nola sortu diren edo non dauden alde batera utzita.
  • Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masatik beherako masak dituzten izar kumulu gazteetan libreki flotatzen duten objektuak ez dira "planetak", baizik eta "azpinano marroiak" (edo egokiena den izena).

Lanaren definizio hori exoplanetei buruzko F2 Batzordeak aldatu zuen 2018ko abuztuan. Exoplaneta baten definizio proposatu ofiziala horrela emendatu zen[19]:

  • Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masaren azpitik masa errealak dituzten objektuak (gaur egun eguzki-metalizazioko objektuetarako Jupiterren 13 masatan kalkulatua), izar, nano marroi edo izar-hondarren inguruan orbitatzen dutenak eta objektu zentralarekin masa-erlazioa dutenak L4/L5 ezegonkortasunaren azpitik (M/Mcentral < 2/(25 √621) "planetak" dira (berdin dio nola sortu diren).
  • Exo-objektu bat planetatzat hartzeko eskatzen den gutxieneko masa/tamaina gure eguzki-sisteman erabiltzen denaren berdina izan beharko litzateke.

IAUak adierazi zuen definizio horrek aurrera egitea espero zitekeela ezagutzak hobetu ahala.

Azpinano marroien definizio bat masa planetarioa duen objektu batena da, hodeien kolapsoz sortu zena eta ez akrezioz. Azpinano marroi baten eta planeta baten arteko eraketa-bereizketa honek ez du akordio unibertsalik; astronomoak bi aldetan banatuta daude, planeta baten eraketa-prozesua sailkapenaren banaketaren zatitzat hartu behar ote duten[20]. Desadostasunaren arrazoietako bat da askotan ezinezkoa dela sorrera-prozesua zehaztea. Adibidez, izar baten inguruan akrezioz osatutako planeta bat sistematik bota daiteke flotatzaile bihurtzeko, eta era berean, izar-kumulu batean hodeien kolapsoaren bidez bere kabuz sortu zen azpinano marroi bat izar baten inguruan orbitan harrapa daiteke[21].

Izar eta planeta sistemen eraketaren ordenagailu bidezko simulazio batzuen arabera, masa planetarioko objektu batzuk izarrarteko espaziora kanporatuko lirateke[22]. Objektu horiei, normalean, planeta errebeldeak edo libreki flotatzen duten planetak deitzen zaie[23]. Azpinano marroiak planeta errebelde edo planeta-masako nano marroitzat har daitezke[24]. Izar-kumuluetako planeta errebeldeek izarren antzeko abiadurak dituzte, eta, beraz, berriro harrapatu daitezke. 100 eta 105 UA bitarteko orbita zabaletan harrapatzen dira. Kapturaren eraginkortasuna murriztu egiten da kumuluaren bolumena handitzearekin batera, eta kumulu-tamaina jakin baterako, handitu egiten da anfitrioiaren/nagusiaren masarekin. Ia ez du zerikusirik planeta-masarekin.


Antzemateko teknikak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planetek igortzen duten argi intentsitatea izar batena baino milioi bat aldiz txikiagoa da. Horrexegatik, horren eta urruntasunaren ondorioz oso zailak dira aurkitzen. Gaur egungo teleskopioak Jupiter baino handiagoak diren exoplanetak aurkitzeko gai dira baldin eta egoerak bereziak ematen badira. Horrexegatik, kasu gehienetan zeharkako metodoak erabili behar dira:

Planeta motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Gasezkoak
    • Gasezko erraldoiak (Jupiter eta Saturno)
    • Jupiter beroak (51 Pegaso)
    • Izotzezko erraldoiak (Urano eta Neptuno, hala ere, gasezko erraldoien barrukoak dira)
    • Chtnoiar planeta (Osiris, eguzki-sistematik kanpo)
  • Planeta harritsuak
    • Bizitza duen planeta
    • Basamortu-planeta
    • Planeta izoztua
    • Planeta nanoa

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b «The Extrasolar Planet Encyclopaedia — Catalog Listing» exoplanet.eu (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  2. ↑ «Confirmed Planets» archive.ph 2012-12-12 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  3. ↑ Johnson, Michele. (2015-04-13). «NASA's Kepler Mission Announces a Planet Bonanza, 715 New Worlds» NASA (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  4. ↑ «PHL @ UPR Arecibo - The Habitable Exoplanets Catalog» phl.upr.edu (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  5. ↑ (Ingelesez) Watson, Traci. «NASA discovery doubles the number of known planets» USA TODAY (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  6. ↑ «Kepler-20e» web.archive.org 2012-03-10 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  7. ↑ «Kepler-20f» web.archive.org 2012-03-10 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  8. ↑ (Ingelesez) Administrator, NASA. (2013-06-06). «NASA Discovers First Earth-size Planets Beyond Our Solar System» NASA (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  9. ↑ (Ingelesez) Hand, Eric. (2011-12-20). «Kepler discovers first Earth-sized exoplanets» Nature  doi:10.1038/nature.2011.9688. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  10. ↑ (Ingelesez) Overbye, Dennis. (2011-12-20). «Two Earth-Size Planets Are Discovered» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  11. ↑ (Ingelesez) Cassan, A.; Kubas, D.; Beaulieu, J.-P.; Dominik, M.; Horne, K.; Greenhill, J.; Wambsganss, J.; Menzies, J. et al.. (2012-01). «One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations» Nature 481 (7380): 167–169.  doi:10.1038/nature10684. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  12. ↑ «Astronomers answer key question: How common are habitable planets?» web.archive.org 2014-11-07 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  13. ↑ (Ingelesez) Petigura, Erik A.; Howard, Andrew W.; Marcy, Geoffrey W.. (2013-11-26). «Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars» Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (48): 19273–19278.  doi:10.1073/pnas.1319909110. ISSN 0027-8424. PMID 24191033. PMC PMC3845182. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  14. ↑ Wolszczan, A.. (2008-01-01). Planets Around the Pulsar PSR B1257 12. , 3 or. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  15. ↑ (Ingelesez) Administrator, NASA Content. (2015-04-17). «NASA's Kepler Mission Discovers Tiny Planet System» NASA (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  16. ↑ «The Drake Equation Revisited: Part I» web.archive.org 2011-06-28 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  17. ↑ «WGESP Definition» web.archive.org 2006-09-16 (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  18. ↑ Saumon, D.; Hubbard, W. B.; Burrows, A.; Guillot, T.; Lunine, J. I.; Chabrier, G.. (1996-04-01). «A Theory of Extrasolar Giant Planets» The Astrophysical Journal 460: 993.  doi:10.1086/177027. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  19. ↑ «International Astronomical Union | IAU» www.iau.org (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  20. ↑ (Ingelesez) «NASA - A Planet With Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  21. ↑ (Ingelesez) Elteren, A. van; Zwart, S. Portegies; Pelupessy, I.; Cai, M. X.; McMillan, S. L. W.. (2019-04-01). «Survivability of planetary systems in young and dense star clusters» Astronomy & Astrophysics 624: A120.  doi:10.1051/0004-6361/201834641. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  22. ↑ (Ingelesez) Lissauer, Jack J.. (1987-02-01). «Timescales for planetary accretion and the structure of the protoplanetary disk» Icarus 69 (2): 249–265.  doi:10.1016/0019-1035(87)90104-7. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  23. ↑ (Ingelesez) Delorme, P.; Gagné, J.; Malo, L.; Reylé, C.; Artigau, E.; Albert, L.; Forveille, T.; Delfosse, X. et al.. (2012-12-01). «CFBDSIR2149-0403: a 4–7 Jupiter-mass free-floating planet in the young moving group AB Doradus?» Astronomy & Astrophysics 548: A26.  doi:10.1051/0004-6361/201219984. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).
  24. ↑ (Ingelesez) Luhman, K. L.. (2014-04-21). «DISCOVERY OF A ∼250 K BROWN DWARF AT 2 pc FROM THE SUN» The Astrophysical Journal 786 (2): L18.  doi:10.1088/2041-8205/786/2/l18. ISSN 2041-8205. (Noiz kontsultatua: 2022-06-20).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Exoplaneta&oldid=9833212"(e)tik eskuratuta