Donostiako Danborrada

Donostiako Danborrada San Sebastian egunean, urtarrilaren 20an, Donostian egiten diren jaia eta desfileak dira.

Urtarrilaren 19ko gauerdian, Konstituzio plazan hasten da, hiriko banderaren altxaerarekin, Gaztelubide elkarteak eta beste elkarteetako kideek Raimundo Sarriegiren San Sebastian martxa jotzen duten bitartean. Honen ondoren, Erretreta, Tatiago, Diana, Iriyarena eta abar jotzen dituzte elkarteetako danbor-joleek. Gutxi gorabehera 50 danbor eta 70 upelez osaturiko ehun Konpainiek hartzen dute parte jaialdian, eta bakoitzak bere musika banda du.

San Sebastian egunean bertan, eguerdian, Haurren Danborrada egiten da. Udaletxeko terrazatik abiatu eta Donostiako Zentroan martxa edo itzulia egiten dute haur eta gazteek.

Historia

Donostako Danborradaren aintzindariak^[1]

Donostiako eguna ospatzearen aurrekariak 1597. urtekoak dira. Urte hartan izurrite bat gertatu zen Pasai San Pedron, garai hartan oraindik Donostiako auzoa zena. Donostiar asko erromesaldian joan ziren Antiguo San Sebastian elizara, Donostia santuaren babesaren alde erregutuz. Eliza hori harresiz kanpo zegoen gaur egungo Antiguo auzoan. Horren ondoren izurritea bukatu zen, eta eskerrak emateko, herritarrek betiko hitza eman zioten santuari: Donostiako hiria zaintzearen truke urtero, urtarrilaren 20an, jaieguna ospatzeko, gertaera hau gogoratuz.

Ospakizuna, hasiera batean, prozesio zibiko-erlijioso bat zen, danborren, txirulen eta dantzarien musikarekin, harresitutako hiriko Santa Maria Elizatik Antiguaraino santuaren erlikia eramaten zuena egungo Kontxako pasealekua zen hareatzan zehar. Hala ere, santu katolikoaren arabera, San Sebastian eguna urtarrilaren 20an erortzen zen, urterik hotzenean eta urteko euritsuenetan, horrelako prozesio bat egiteko data ez hain egokietan. Udalak behin baino gehiagotan saiatu zen, baina ez zuen lortu Elizak jaieguna udara eramateko baimena ematea. 1813ko abuztuaren 31n santuaren erlikiak galdu ziren ingelesek hiria hartu eta erre zutenean. Prozesioa zentzurik gabe utzi zuen gertaera horrek eta eguraldi txarrak eragindako kexa historikoek azkenean udaletxea elizaren aurrean jartzea eragin zuten, eta 1831n prozesioan ez parte hartzea erabaki zuen bere kabuz. Horren aurrean, Elizak baimena eman zuen festa hiriko harresien barruan (egungo Alde Zaharrean) eta, zehazkiago, Koruko Andre Mariaren Basilikan egiteko. Prozesio tradizionalaren desagerpenak eta festa egiteko leku-aldaketak aldaketa sakonak eragin zituzten ondorengo urteetan. Ospakizun erlijiosoekin batera, gero eta indar handiagoa hartu zuen San Sebastian Eguna Inauterien atarikotzat hartzeak, eta, nolabait, Sardinaren Hilobiarekin ixten ziren inauterietako hainbat astetarako hasiera izan zen.

Jaiaren jatorrizko izaera erlijiosoa ez da erabat galdu, izan ere, gaur egun oraindik meza solemne bat ospatzen da Koruko Andre Mariaren Basilikan urtarrilaren 20an, baina dagoeneko jaiaren elementu marjinala da.

Donostiako Danborradaren jatorria

Ez dirudi danborradak jatorri zuzena duenik Napoleonen Gerretan. 1863an hiriko harresiak eraitsi arte, Donostia plaza militarra izan zen, eta goizero desfile militar txiki batek zeharkatzen zuen Alde Zaharra, San Telmo kuarteletik (egungo San Telmo museoa) Harresietako Lurreko Atera arte (desagertuta dago jada, eta gaur egun Boulevard dago bertan), guardiaren erreleboa egiteko. Hiriaren erregimen militarra, batez ere guardia aldaketa horrekin, eta Inauteriak ospatzeko tradizio handiarekin, ez da arritzekoa momentu batean donostiarrak militarrak bezala jansten hasi zirela horien parodia egiteko.

1830eko hamarkadan, segur aski 1834 eta 1836 urteen artean, Inauterietako konpartsa bat sortu zen, San Sebastian egunean goizeko 5ak aldera ateratzen zena Diana gisa, egun horretan, festa handiko egun guztietan bezala, Konstituzio Plazan ospatzen zen sokamuturra (zezen entokatuak) iragartzeko. Inauterietako konpartsa bat zen, non bakoitza modu ezberdin eta dibertigarrian mozorrotzen zen, uniformerik gabe. Ibilbidea amaitu ondoren, konpartsak danbolinarekin bat egiten zuen eta Konstituzio Plazan batera sartzen zen. Hogeita hamar urtez Urra papito, Pastelero eta Iriyarena (jatorrizkoa) eta Santesteban maisuaren San Sebastian martxa joko ziren, bai eta kalejira herrikoiak ere. Union Artesanaren danborrada, gaur egun festa ixten duena, jatorrizko danborrada honen oinordeko zuzentzat jotzen da. Union Artesana 1870ean sortu zen eta 1871n atera zuen lehen aldiz danborrada bat, baina "la Fraternal" elkarte zaharrago baten oinordekoa da. Elkarte hori 1879an xurgatu zuen, eta danborradako lehen konpartsen antolatzaileen artean zegoela uste da.

Raimundo Sarriegi konpositoreak gaur egun San Sebastian Egunean jotzen diren pieza gehienak konposatu zituen konpartsa honentzat XIX. mendearen bigarren erdian. 1861ean egungo San Sebastian martxa konposatu zuen, eta pieza horrek Jose Juan Santestebanen aurreko martxa ordezkatu zuen. Sarriegik, Danborradarako musika ez ezik, hainbat konpartsa eta Donostiako Inauterien ziklo osoa (Donostiako Danborrada, Caldereroak, Iñudes, Momo erregearen harrera, Sardinaren ehorzketa, etab.) hartzen zituen errepertorio zabala ere konposatu zuen. Pio Baroja idazle ospetsuaren aita Serafin Barojak idatzitako San Sebastian martxaren letrak, azkenean, Inauterien etorrerari egiten dio erreferentzia, eta aditzera ematen du jaia Inauterien lehen mugarri gisa ikusten zela garai hartan.

1881ean, Udalak San Telmoko kuartelean gordetzen ziren danbor zaharrak eman zizkien danborrada antolatzen zuten elkarteei, eta hurrengo urtean gauza bera egin zuen Napoleonen tropek kuartel horretan gordetzen zituzten jantziekin. Horregatik, 1882an, lehen aldiz, danborrada Napoleonen garaiko jantziekin eta danborrekin uniformatu zen. 1886an, kupelak gehitu zitzaizkion konpartsari. Upel horiek hiriko biztanleak sinbolizatzen zituzten, upela edo ur-kuboak jotzen baitzituzten iturrietan zain zeuden bitartean, eta militarren danborrak erreplikatzen zituzten tresna horiekin.

Bere bilakaera XX mendean zehar

XX. mendearen hasieran, danborrada oraindik ez zegoen Inauterietatik bereizita, eta nahiz eta danborradako kideak garaiko jantziekin jantzita egon, inauterietako elementuak zituzten, gaur egun txundigarriak izango liratekeenak.

1902an festa krisi garai batetik igaro zen, Sebastian Machimbarrena alkateak sokamuturra egitea debekatu ondoren. Danborrada antolatzen zuten elkarteek bertan behera uztea erabaki zuten protesta gisa. Etenaldi hori hiru urtez luzatu zen, 1905ean jaia berreskuratu zen arte.

1920an hiru konpartsa irten ziren San Sebastian Eguneko desfiletik, Unión Artesana, Euskal Billera eta Donosti-Zarra elkarteak.

1924an, hiriko banderaren "igoera" ospatzen hasi ziren, garai hartan hiriko udaletxean zena (egungo Udal Liburutegia), Konstituzio Plazan. 1934tik "Gaztelubide" elkartea da ekitaldi horretan jotzen duena, jaiaren hasiera markatzen duena.

Pixkanaka, Danborrada gero eta gehiago bereizi zen Inauterietatik, jai horretatik ia erabat aldendu arte. 1937tik 1976ra bitartean diktadura frankistak Espainian Inauteriak ofizialki debekatu izanak lagundu egin zuen horretan; izan ere, Inauteriak garai horretan ospatzeari utzi zioten bitartean, danborradak arazorik gabe jarraitu ahal izan zuten. 1976tik aurrera Inauteriak berreskuratu egin ziren hirian baina askoz indar gutxiaorekin. Bereizketa horren emaitza da donostiarrek ez dutela inoiz "mozorrotu" aditza erabiltzen, baizik eta "jantzi", danborradako jantziei buruz ari direnean.

Pixkanaka, danborradako konpainien kopurua handitzen joan zen XX. mendean zehar. 1976an 16 ziren eta 2018an 143.

Emakumeak ere pixkanaka sartu dira festan. Jatorrian kantinera gisa baino ezin zuten parte hartu. 1980an atera zen lehen danborrada mistoa, non emakumeek instrumentu bat jotzen zuten. Aitzindaria "Kresala" elkartea izan zen. Emakume urketarien figura sortu zuen, emakumeak festan sartzeko tresna gisa ferrada joz. Gaur egun, dozena bat elkartek irauten dute oraindik emakumeei kantinera gisa bakarrik parte hartzeko aukera ematen dietenak, baina orokorrean emakumeen parte hartzea danborradan oso aktiboa da.

Gaur egun danborradarik jendetsuena haurren danborrada da. 1927an desfilatu zuen lehen aldiz. Lehen urteetan Euskal Billera elkartearen konpainiak bakarrik osatu zuen. 1961ean, Mugimenduko gazteen sekzioak danborrada kontrolatzeko saiakera bat egin zuen, eta horri aurre egiteko, hiriko hainbat ikastetxek antolatutako hainbat konpainia sartu ziren desfilean. Horien kopurua nabarmen handitu zen urteetan zehar. 1990eko hamarkadara arte, mutikoek baino ez zuten parte hartzen, baina gaur egun neskek ere parte hartzen dute baldintza berdinetan.

Danborradaren konposizioa

Danborrada bakoitza hiriko ongintza, kultura, kirol, gastronomia edo jolas-elkarte batek babestu behar du. Gaur egun, danborradarekin lotutako sozietate hori legez ezarrita egotea eskatzen da.

Danborrada bakoitza uniformatu egin behar da. Osagaiak hainbat konpainiatan banatzen dira, eta gutxienez danborren konpainia bat eta upelen konpainia bat egon behar dira. Halaber, derrigorrezkoa da danborradak musika banda batekin desfilatzea. Danborradaren osagaiak paper hauetan banatzen dira:

Gastadoreak: Oro har, gastadore-kabo batek zuzendutako pertsona-talde txikia izaten da. Gastadoreek ez dute instrumenturik jotzen eta danborradaren buruan desfilatzen dute. Labanak, sardexkak edo koilara handiak izaten dituzte, hala nola "armak". Danborrada batzuetan soldaduz janzten dira eta beste batzuetan sukaldariz. Gastadoreek koreografiak egiten dituzte, desfilatu, dantzatu eta danborrariei eta upelei laguntzen diete.

Banderadunak: konpainien buru desfilatzen dute, danborrada irudikatzen duen elkartearen estandartea edo bandera eramanez, eta Donostiako bandera, derrigorrezkoa dena. Aukerakoa da ikurrina eramatea.

Kantinerak: banderadunen atzean desfilatzen dute. Ia emakumeak baino ez dira izaten. Armadetan soldaduei janaria eta edaria eramaten laguntzen zieten emakumeak irudikatzen dituzte. Ez dago konpainia bakoitzeko gutxieneko kantinera kopururik araututa, eta ez da derrigorrezkoa kantinera horiek egotea, nahiz eta ohikoak izaten diren. Duela urte batzuk Danborrada guztiak gizonezkoenak ziren eta emakumeek kantinera gisa baino ezin zuten parte hartu. Gaur egun askoz irekiago dago Gaia.

Danbor nagusia: danborradako agintari nagusia da. Bere elementurik bereizgarriena goiko aldean zinta motzak dituen aginte-makila da. Makila honen bidez danborrada zuzentzen du. Pieza bakoitzaren amaiera adierazteko ere balio du (alderantzizko makila).

Danborrak: danborra jotzen dute eta gutxienez 20 egon behar dira konpainia bat osatzeko. Oro har, Napoleonen garaiko traje militar bat erabiltzen dute jantzi gisa. Danborradek erabiltzen dituzten jantziak garai hartako benetako uniformeetan oinarrituta egoten dira, eta danborrada bakoitzak bere diseinua izaten du, gizarte bakoitzaren berezko armarriekin edo sinbologiarekin hornitua.

Banda: gutxienez 14 osagai izan behar ditu. Danborradaren araudiak ez du baimentzen horiek aurretik grabatutako musikarekin desfilatzea (Haur Danborrada izan ezik), eta, beraz, zuzenean jotzen duen musika-banda batek laguntzen die beti. Bandak ez dira, berez, danborradetako kideak, baizik eta danborradek kontratatzen dituzte desfilean lagun ditzaten. Egun horretan musika-banden eskaera handia denez, ez dira tokiko bandak izaten, baizik eta beste herri batzuetatik etortzen dira, baita inguruko probintzietatik ere; eta, batzuetan, danborrada bat baino gehiagorekin joaten dira egunean zehar.

Upelak: danborrada ixten dute, talderik handiena da. Kupela jotzen dute. Konpainia bat osatzeko gutxieneko upel kopurua 40 da. Normalean, upelen kopurua danborrena halako bi da, instrumentu horien soinua danborrena baino motelagoa baita. Talde hori bi azpitaldetan banatu ohi da: Berez kupelak direnak, tresna hau jotzen dutenak eta sukaldariaren jantzi tradizionala janzten dutenak, zuriz, mantelarekin eta sukaldariaren ohiko txanoarekin. Ohikoenak izaten dira, eta danborrada guztiek, besteak beste, kupel-konpainia uniformedunak dituzte. Urketariak emakumeak baino ez dira izaten. Danborrada guztiek ez dute urketarik. Gainerako upeletatik bereizten dira, ferrada jotzen dutelako eta euskal urketarien jantzi tradizionalarekin janzten direlako. Ur-makinen konpainia propioak osa ditzakete edo upel-konpainietan integratuta egon daitezke.

Danborradaren musika

Donostiako danborradan jotzen diren piezen zerrenda, gaur egun, Raimundo Sarriegi (1840-1913) konpositore donostiarrak konposatutako dozena bat piezara mugatzen da. Urtarrilaren 19ko 23: 30etik urtarrilaren 20ko 24: 00etara, danborradek bakarrik jo dezakete errepertorio hau. Urtarrilaren 20ko 00:00etatik aurrera bakarrik jo daiteke San Sebastian martxa; eta 24: 00etatik aurrera ezin da gehiago jo. Jaitsieraren ondoren, 24: 00etan, egunean zehar jo ez diren beste konposizio batzuk interpretatzen dira (Cosacos de Kazan, Realaren ereserkia, etab.).

Danborrada guztiek nahitaez jo behar dituzten piezak, Raimundo Sarriegik konposatutako San Sebastian egunerako errepertorioa da, tradizionaltzat jotzen dena behintzat. Sei piezak ditu:

San Sebastian martxa (1861): hiriko ereserkitzat hartzen da. Abesten den letra, Serafin Barojaren euskarazko letra da.

Erretreta (Pasodoble 2 de Tambores), "Tatiago" bezala ezagunagoa (1884).

Iriyarena (1882): Sarriegiren konposizioaren aurretik, bazen beste Iriyarena bat, sokamuturren ospakizuna iragartzeko interpretatzen zena, eta, beraz, jatorrizko danborradetan jotzen zena. Iriyarenak «hiriarena» esan nahi du, tokiko euskalkian. Sarriegiren konposizioa Inauterietarako pentsatu zen hasieran, eta 1965ean gehitu zitzaion danborradako errepertorioari.

Danborren polka, orobat Polka izen soilaz ezaguna (1885): Donostiako Inauterietarako ere konposatu zen, eta 1965ean danborradaren errepertorioan sartu zen.

Diana (1882).

Erretreta (danborren 1. pasodoblea), orobat Erretreta (1882) izen soilaz ezaguna: 1965ean sartu zen errepertorioan.

1990eko hamarkadan errepertorio ofizial hori zabaldu egin zen, Arrialdietan ohikoak ziren bi konposizio herrikoiak gehituz, bai eta Sarriegiren hiru konposizio zahar berreskuratuz ere. Sarriegiren hiru konposizio horiek Sarriegiren berriak izenez ezagutzen dira ordutik. Konposizio horiek hautazkoak dira. Hau da, San Sebastian egunean jo daitezke, baina danborradak ez daude behartuta.

Gau ibilera (herrikoia): egile ezagunik gabeko euskal doinu herrikoia da eta izenak gaueko ibilaldia esan nahi du. Ezaguna da Txis pun edo Alkateak gotzainari esan zion izenez ere.

Hau dek hau (José Azarolarena).

Atsoen zalditeria: Sarriegik Inauterietako konpartsa baterako konposatu zuen pieza hau. Konpartsa hau 1870eko Inauterietan atera zen. Ondoren, pieza 1881ean argitaratu zen Sarriegiren Inauterietako gainerako musikarekin batera. Groseko Caldereroen Konpartsak berreskuratu zuen 1994an, eta San Sebastian eguneko errepertorioan sartu zen 1998tik aurrera, aukerako pieza gisa. Pieza honen ezaugarri nagusia da danborradako zenbait pasartetan danborradako kideak makurtzen direla da, danborra jotzen duten bitartean.

Oilarren zalditeria: Sarriegik 1882ko Igandeko Inauterietako antzezpen baterako konposatua. Jatorriz, oilarren gainean zeuden erromatar soldaduen konpartsa bat zen. Jatorrizko konpartsa hau Groseko Caldereroen Konpartsak berreskuratu zuen 1994an, eta San Sebastian eguneko errepertorioan sartu zen 1998tik aurrera, aukerako pieza gisa. Pieza jotzen hari den une batean, danborrek beren artean kargatzen dute.

Errikoxemeen erasoa: Sarriegiren konposizio hau 1861ean estreinatu zen, San Sebastian martxaren ondoan. Errikoseme edo herriko semeak XIX. mendeko donostiar peto-petoak dira.

2013an hamabigarren konposizio bat gehitu zitzaion errepertorioari, hori ere aukerakoa eta Sarriegik konposatua.

Donostiako antzinako himnoa: dirudienez, hasierako ibilaldiaren jatorria XVII eta XVIII. mendeetakoa zen. Jose Juan Santestebanek egokitutako zortzikoa da.

Danborradaren luzapena

Festa urtarrilaren 19ko gauerdian hasten da Konstituzio plazan, hiriko banderaren igoerarekin. Gaztelubide elkartea eta beste danborrada batzuetako ordezkariak Raimundo Sarriegi maisuaren San Sebastian martxa eta gainerako konposizioak jotzen dutenean hasten da. 20 eta 50 danbor jotzailez osatutako ehun bat konpainia eta 50 eta 100 upel artean desfilatuko dute hiriko auzo guztietan hilaren 20an.

San Sebastian martxa

Sakontzeko, irakurri: «San Sebastian martxa»

Raimundo Sarriegik ondutako San Sebastian martxa musikaren gainean, Serafin Baroja donostiarrak hitz hauek idatzi zituen:

Bagera...!
gu (e)re bai
gu beti pozez
beti alai!

Sebastian bat bada zeruan
Donosti(a) bat bakarra munduan
(h)ura da santua
(e)ta (h)au da (h)erria
(h)orra zer dan gure Donostia!

Irutxuloko, Gaztelupeko
Joxemaritar za(ha)r eta gazte
Joxemaritar za(ha)r eta gazte
kalerik kale danborra joaz
umore ona zabaltzen hor dijoaz
Joxemari!

Gaurtandik gerora penak txokora
Festara! Dantzara!
Donostiarrei oi(h)u egitera gatoz
pozaldiz!
Inauteriak datoz!

Bagera...!
gu (e)re bai
gu beti pozez
beti alai!

Danborradako konpainiak

Helduen danborrada

Ikus «Eranskina:Donostiako Danborrada. Konpainiak».

Haur Danborrada

Egungo Haur Danborradaren aurrekaria 1927. urtetik Euskal Billera Elkarteak antolatzen zuen haurren konpainia da, Donostiako Parte Zaharrean zehar jotzen zuena. Elkarte honi zor zaio, halaber, La Bella Easo izeneko neska gaztearen tradizioa, debekaturiko Donostiako inauterietatik hartua. 1961. urtean, haurren danborradaren ekimena zabaldu eta konpainia batzuk osatuz egun ezagutzen Haur Danborrada ospatzen hasi zen. 2013. urtean, Haur Danborrada hainbat ikastetxe eta elkarteetako 50 konpainiak osatu zuten eta ia 5000 haurrek hartu zuten parte.

Ikus «Eranskina:Donostiako Danborrada. Konpainiak».

Bitxikeriak

Donostiako danborradaren historian zehar urtez-urte hainbat bitxikeri jazo izan dira, hemen bi aurkeztuko dira, baina gehiago kontsultatzeko ikusi Donostiako danborradaren bitxikeriak, historian zehar (gaztelaniaz):^[2]

1903: Urtez-urte Donostiako danborrada Donostian bertan ospatzea izan da ohikoena. Baina 1903an donostiar batzuk euren danborrak hartu eta urtarrilaren 20ean festa ospatu asmoz Hernanira joan ziren. Gertakizun horri buruz El Correo de Guipúzcoa egunkariak honako hau aipatu zuen: «Herrialde honetako ohituren zaletuak ziren herriko xemeak hantxe joan ziren, beraien zalgurdietan». «Otordu oparoa» jan eta hernaniar alkateari baimena eskatu ondoren, «koxkeroek danborrada bikain bat antolatu zuten, honek jendetza ugariz jarraiturik kaleak zeharkatu zituelarik». 1903an bakarrik bizi izan zen festa lekualdatze honen arrazoia, aurreko urtean jazotako soka-muturraren kentzean zetzan. Udalaren erabakiaren ondoren, orduko Donostiako alkatea zen Sebastian Matxinbarrenaren etxebizitzaren aurrealdean manifestazioak egin ziren, baita istiluetan amaitu ere: 79 faro hautsita eta 26 lagun atxiloturik. Hernaniko etenaldi honen ostean, 1904an festa eta danborrada bera ere ohiko egoerara itzuli zen.

2021ean ez zen Danborradarik egin, San Sebastian eguneko ospakizunak bertan behera utzi zituelako Udalak COVID-19 pandemiaren ondorioz. Udalak San Sebastian eguna etxetik ospatzeko deia egin zien hiritarrei.^[3]