Belize

Belize
	Ereserkia: Land of the Free
	Goiburua: Sub Umbra Floreo; ("Itzalpean loratzen naiz"”)
; flag of Belize (en)	; coat of arms of Belize (en)
Geografia
Hiriburua	Belmopan; 17°15′0″N 88°46′3″W
Azalera	22.966 km²
Punturik altuena	Doyle's Delight (1.124 m)
Punturik sakonena	Karibe itsasoa (0 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Guatemala eta Mexiko
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia konstituzional eta monarkia parlamentario
Belizeko monarka	Charles III.a Erresuma Batukoa
Legebiltzarra	National Assembly (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) ; Alliance of Small Island States (en) ; Ameriketako Estatuen Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Association of Caribbean States (en) ; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Caribbean Development Bank (en) ; Caribbean Disaster Emergency Management Agency (en) ; Commonwealth; Community of Latin American and Caribbean States (en) ; Group on Earth Observations (en) ; International Regional Organization for Agricultural Health (en) ; Interpol; Karibeko Komunitatea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	374.681
Dentsitatea	16,31 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Belizean Creole (en) , gaztelania, Kekchi, Garifunera, Mopan Maya (en) eta Yucatango maia hizkuntza;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,579 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	9.724 (2015)
Alfabetizazioa	% 82,8 (2015)
Bizi-itxaropena	70,384 (2016)
Giniren koefizientea	53,3 (1999)
Giza garapen indizea	0,683 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	1.838.000.000 $ (2017)
BPG per capita	4.971 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	3.194.203.481 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	8.525,128 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	−1 % (2016)
Erreserbak	312.140.148 $ (2017)
Inflazioa	2,3 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1981eko irailaren 21a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	501
ISO 3166-1 alpha-2	BZ
ISO 3166-1 alpha-3	BLZ
Ordu eremua	ikusi UTC−06:00 ; : America/Belize (en) ;
Elektrizitatea	550 V. 60 Hz.; 220 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) , NEMA 5-15 (en) eta BS 1363 (en)
Internet domeinua	.bz
	belize.gov.bz

Belize^[1] (ingelesez /bəˈliːz/ ahoskatua) Erdialdeko Amerikako estatua da, Karibe itsasoaren bazterrean dagoena. Mendebaldean Mexikorekin du muga, eta hegoaldean Guatemalarekin. 1973ra arte Britainia Handiko kolonia izan zen, Britainiar Honduras izenarekin, eta independentzia 1981ean lortu zuen. 22.966 kilometro koadroko eremua du, eta 2017an, 387.879 biztanle zituen.^[2] Hiriburua Belmopan da.

Izena

Estatuaren izena Belize ibaitik dator. Hitzaren jatorria ez dago argi, baina badirudi Belix maia hitzetik datorrela, hau da, “ur lohia” edo “lokaztua”.

Geografia

Belize Guatemalaren eta Mexikoko Yucatán penintsularen artean dago, penintsula horretako hego-ekialdean. Erdialdeko Amerikako estatu bakarra da Ozeano Bareko kostalderik ez duena. Karibe itsasora bai, ordea, Hondurasko golkoaren sartaldea hartzen baitu. Herrialdeak laukizuzen itxura du, 280 kilometro inguru ipar-hego eta 100 kilometro inguru ekialde-mendebalde. Estatuaren luze-zabalera 22.966 kilometro koadro da, eta itsasertza 386 kilometro luze. Lehorreko mugak Mexikorekin (250 kilometro) eta Guatemalarekin (266 kilometro) ditu.

Kostaldea padura eta ordokiz osatua dago, eta hegoaldean mendi txikiak daude: Maia mendiak. Tontorrik garaiena Victoria mendilerroa da (1.160 metro). Hondo eta Sarstoon ibaiek mugatzen dute kerrialdea, eta erdialdetik Belize ibaia igarotzen da. Kostaldetik gertu, luzera osoan, koralezko uharri lerroa dago, Belizeko Koral Hesia osatuz. Bertako uretan daude mendebaldeko hemisferioko lau atoloietatik hiru.

Klima tropikala du, hau da, oso beroa eta hezea. Urtaro euritsua maiatzetik azarora da, eta urtaro lehorra otsailetik maiatzera. Ekainetik azarora zikloi ugari izaten dira.

Historia

Europarren aurretik

Belize maia zibilizazioaren parte izan zen. Caracol izenez ezagutzen den aztarnategia garrantzitsuenetakoa da. Epigrafisten iritziz, han aurkitutako inskripzio maiak hizkuntza ch 'olti' klasikoaren aldagai garrantzitsu eta argiak dira. Belizeko beste eskualde batean, aldiz, Mendi Maien iparraldean, Lamanai aztarnategiko VII. mendetik aurrerako inskripzio maiak yukateko maiaz identifikatzen dira.

Maien garai klasikoan, X. mendea baino lehentxoago, baliteke Belizeko populazioa 400.000 lagunekoa ere izatea. Europarrak iritsi zirenerako, biztanleria handi hori jaitsita zegoen, bauna lautada behetan asko ziren oraindik maiak, yukatekoen azpiadar batekoak zirenak, Mopan herrikoak^[3].

Espainiarrak eta ingelesak

Espainiarrak XVI. mendearen hasieran iritsi ziren ingurura, eta 1524an eskualdea Guatemalako Kapitaintza Nagusian sartuta zegoen. 1638tik aurrera, ingeles abenturazaleak hasi ziren Belizeko kostaldean ezartzen, eta esklabo afrikarrak ekarri zituzten. Baymen zeritzoten piraten tripulazioak ere ezarri ziren inguruan.

1821ean, Espainiar inperio amerikarraren desegitearekin, lehen estatu ertamerikarraren barruan geratu zen Belize (Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuak), baina izatez Erresuma Batuak kontrolatzen zuen eskualdea, eta 1840an ofizialdu zen hori, britainiarrek Honduras Britainiarra izenarekin kolonia zela aldarrikatu zutenean.

Honduras britainiarra

XIX. mendean Belize Estate and Produce Company delako enpresa pribatua bihurtu zen Belizeko lurren erdien jabe, eta basoen ustiaketan oinarritutako ekonomia nagusitu zen, kaoba esportatuz.

XX. mendean, Depresio Handiak eta 1931ko hurakan batek kolpe handia eman zioten ekonomiari eta biztanleriari. II. Mundu Gerran belizetarrek britainiarrekin borrokatu zuten, eta ekonomia ere indartu zen ahalegi belikoaren mesedetan; baina gerra ondoren, berriro beste depresio bat izan. 1954tik aurrera, independentziarako gogoa indartu zen, eta aldaketa konstituzioanalak etorri ziren.

1964an, autogobernu forma bat ezarri zen, eta 1973an, izena aldatu: Belize hautatu zen, Honduras Britainiarraren ordez. Guatemalak Belizeko lurralde batzuk eskatzen zituenez, horrek indepedentzia atzeratu zuen, baina azkenean, 1981eko irailaren 21ean gauzatu zen.

Estatu independentea

Guatemalak ez zuen Belizeren independentzia onartu eta inbasioa edo gatazka saihesteko, 1.500 soldadu britainiarren talde bat geratu zen herrialdean 1980ko hamarkadaren hasieran.

1984ko abenduko hauteskundeak, estatu burujabe gisa egin ziren lehenengoak, oposizio kontserbadoreak irabazi zituen. Ia hogeita hamar urtez Belizeko politikako jaun eta jabe izan ondoren, PUP alderdiak (Herri Batuaren Alderdia), PDUri (Alderdi Demokratiko Batua) utzi behar izan zion agintea; azken alderdi horretako buruzagi Manuel Esquivel atera zen lehen ministro. 1989ko hauteskundeetan, ordea, PUPk irabazi zuen berriz eta George Price hautatu zuten lehen ministro. 1993ko urtarrilean, PDUko bi kidek National Alliance for Belizean Rights (NABR) alderdia sortu zuten, gobernuan ziharduen PUPren esanetara PDU gehiegi makurtu zela salatzeko. Hala, 1993an, PDUk bertan behera utzi zuen PUPrekin zeraman elkar ulertze politika eta, NABRen laguntzaz baliaturik, Manuel Esquivel hauteskundeak berriro irabazi zituen eta agintera itzuli: inguruko herrialdeekiko harremanak normaltzeko eta hobetzeko erabakia harturik, 1997an eskualdeko integrazio proiektua sinatu zuen Managuan eta Guatemalarekiko harreman diplomatikoak ezarri zituen berriz. 2008ko legebiltzarrerako hauteskundeak UDPk irabazi zituen, eta geroztik Dean Barrow lehen ministro da.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Belize monarkia parlamentario burujabea da, Commonwealthen barruan. Ingalaterrako erregea estatuburua da eta Belizeko gobernadore nagusi batek ordezkatzen du. 1981ean, burujabetasuna lortutakoan, konstituzioa erreferendumean onartu zuten, eta geroztik nazioarteko hainbat erakundetako kide da (Nazio Batuen Erakundea, Amerikako Estatuen Erakundea…). Gobernua ministro kabinete batek osatzen du, lehen ministroa buru dutela. Biltzar Nazionala bi ganberaz osatuta dago: Ordezkarien Biltzarra, sufragio unibertsalez hautatutako 28 kidez osatua (5 urtez behin), eta Senatua, gobernadore nagusiak izendatutako 11 kide dituena. Belizek ez du gudarosterik.

Herri indigenei dagokienez, maien komunitateei "herri batzorde" batzuk inposatu zaizkie, lotuta egon ohi direnak gobernuan diharduen alderdi politikoarekin: batzorde horiek herrietako proiektu sozioekonomikoak kudeatzen dituzte. Toledo probintziaren hegoaldean —han, maiek antolakuntza tradizionalagoak gorde dituzte—, "herri batzordeen" ondoan badira "alkatetza komunitarioak", boterearekiko independeteagoak. Bestalde, Belize iparraldean maiek Xunantunich erakundea sortu dute, gobernuaren politika eragina izateko asmoz^[3].

Banaketa administratiboa

Herrialdea 6 barrutitan (ingelesez: district) banaturik dago eta barrutiak, 31 zirkunskripziotan (ingelesez: constituencies) azpibanaturik.

	Barrutia	Hiriburua	Eremua^[4]	Biztanleria (2015)^[5]	Biztanleriaren dentsitatea (2015)
1	Belize	Belize City	4.310 km²	110.644	25,7 biztanle/km²
2	Cayo	San Ignacio	5.200 km²	87.876	16,9 biztanle/km²
3	Corozal	Corozal Town	1.860 km²	45.530	24,5 biztanle/km²
4	Orange Walk	Orange Walk Town	4.600 km²	49.466	10,7 biztanle/km²
4	Stann Creek	Dangriga	2.550 km²	39.865	15,6 biztanle/km²
5	Toledo	Punta Gorda	4.410 km²	34.928	7,9 biztanle/km²

Demografia

Biztanleria

2017an, Belizek 387.879 biztanle zituen^[2], 14,1 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Jende gehiena kostaldean bizi da, biztanleriaren herena, gutxi gorabehera, Belize Cityn eta haren inguruan. Adinez, biztanleria honela banaturik dago:

0-14 urte bitartekoak % 34 dira,
15-24 urte bitartekoak, ,5,
25-54 urte bitartekoak, % 36,6,
55-64 urte bitartekoak, % 5, eta
65 urtetik gorakoak, % 3,9^[6].

Bizi itxaropena 68,9 urtekoa da, 67,3 urtekoa gizonezkoena eta 70,6 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).^[6] 45.000 belizetar inguru atzerrian bizi dira, Estatu Batuetan batez ere.

Banaketa etnikoa

Biztanleria hainbat jatorritako taldez osatuta dago, eta nahasketak nagusi dira: afrikar jatorriko taldea (beltzak eta mulatoak) ugariena da, baina europar-indiar mestizoak ere asko dira. Indigena maiak ere badira, % 11 inguru. Garifuna herriko komunitateak ere badira (% 4,.6), eta zuriak, britainiar zein espainiarren ondorengo zuzenak edo % 7,8 dira. Asiar jatorriko komunitate txikiak ere badira.

Herri indigenak

2010eko erroldan, 30.100 laguneko biztanlego indigenen, q'eqchi' maiak ziren gehienak (17.409 edo % 57,8), mopán maiak gero (10.557 lagun) eta yukatekoak gutxien, 2.141 pertsona^[3].

Hizkuntzak

Britainiar kolonia ohi horretako hizkuntza ofiziala ingelesa bada ere, gaztelania gero eta gehiago entzuten da, iheslari asko iritsi baitziren 1980ko hamarkadan, hala Guatemalatik nola El Salvadortik.

Indigenen artean, yukatekoen artean gaztelaniarako diglosia handia zegoen: mopan maiek gehiego eusten zioten (% 86k) eta are gehiago qeqchiek (% 96). Garifuna komunitateari dagokionez, kreolera ingelesa nagusitzen ari da haien artean, beraien hizkuntza amerindiarra ordezkatuz.^[3].

Erlijioa

2010eko zenbatespenaren arabera, % 40,1 katolikoak dira, % 31,5 protestanteak, % 1,7 Jehovaren lekukoak, % 10,5 beste erlijio baten jarraitzaileak, eta % 15,5 erlijiorik gabeak.^[6]

Hiri nagusiak

Ekonomia

Nekazaritzan oinarritutako ekonomia du Belizek, nahiz eta landu daitezkeen lurretatik % 15 baizik ez diren ustiatzen. 2007an, biztanleria aktiboaren % 10 enplegatzen zen nekazaritzan,^[6] eta sektore horrek ekoizten ditu atzerrira (Estatu Batuak, Britainia Handia, Kanada, Karibeko herrialdeak) esportatzen diren produktuen % 70: azukre kanabera, garrazkiak eta bananak, batik bat. Estatuak, nekazaritzarako lur gehiago erabiltzea bultzatzearren, pizgarri sistema bat jarri du abian landu gabeko lurrentzat, eta orain arte ohikoak izan ez diren produktuak ekoiztea sustatu nahi du, luzokerra eta papaia, adibidez. Oraingo esportazioak, izan ere, nazioarteko finantza gorabeheren mendeegi daudela irizten diote. Basoetako zura (kalitate handikoa) eta arrantza dira garrantzizko beste baliabide batzuk.

Turismoa

Nekazaritza ez ezik, turismoaren garapena ere bultzatzen ari da estatua, azken urteetan, errepide eta ostatu azpiegiturak zertxobait hobetu direlako. Hala ere, kostaldeko itsasoko aktibitateak eta puntuak dira erakargarrienak, barrualdekoak baino gehiago.

Hondartza nagusiak dira:

Eta cayo ikusgarriak ere badira, kostatik gertuko uharteak:

Bestetik, 1996ko otsailean Mound Maya izeneko hitzarmenak sinatu zituzten, Mexiko, Guatemala, El Salvador eta Hondurasekin batera, maien antzinako kokalekuak eta aztarnategiak babesteko. Alde horretatik, turismo kultural interesgarrian egin daiteke Belizeko honako aztarnategietan:

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014-7-25 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ ^a ^b Population, sib.org.bz
↑ ^a ^b ^c ^d (Gaztelaniaz) «Belize: Country Technical Note on Indigenous Peoples Issues» IFAD (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
↑ ^a ^b Belize Population and Housing Census 2010: Country Report. Statistical Institute of Belize, sib.org.bz (Noiz kontsultatua: 2016-5-14).
↑ Mid-Year Population Estimates by Area and Sex 2008 - 2015. Statistical Institute of Belize, sib.org.bz (Noiz kontsultatua: 2016-5-14).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ ^a ^b ^c ^d The World Factbook: Belize, cia.gov

Kanpo estekak

(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q242
Multimedia: Belize / Q242

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[zenbatespena-2] Population, sib.org.bz

[:0-3] (Gaztelaniaz) «Belize: Country Technical Note on Indigenous Peoples Issues» IFAD (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).

[censusarea-4] Belize Population and Housing Census 2010: Country Report. Statistical Institute of Belize, sib.org.bz (Noiz kontsultatua: 2016-5-14).

[est2015-5] Mid-Year Population Estimates by Area and Sex 2008 - 2015. Statistical Institute of Belize, sib.org.bz (Noiz kontsultatua: 2016-5-14).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[cia-6] The World Factbook: Belize, cia.gov

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

i e a Belize: biztanle gehien duten hiriak 2010eko errolda^[4]
	Post.	Izena	Barrutia	Biztanleak
Belizeko Hiria San Ignacio	1	Belizeko Hiria	Belize	57.169	Belmopan Orange Walk Town
	2	San Ignacio	Cayo	17.878
	3	Belmopan	Cayo	13.939
	4	Orange Walk Town	Orange Walk	13.708
	5	San Pedro (Belize)	Belize	11.767
	6	Corozal Town	Corozal	10.287
	7	Dangriga	Stann Creek	9.593
	8	Benque Viejo del Carmen	Cayo	6.140
	9	Ladyville	Belize	5.458
	10	Punta Gorda	Toledo	5.351