Arroila
Arroila[1] haran edo pasagune sakon eta estua da, bereziki haitz artekoa eta ibai baten jarduerak sortua[2]. Ibaiek husten duten lekuaren altuera izateko joera dute.[3] Beraz arroila gehienak ordokiaren mailatik higaduraren bitartez sortuak dira.
Arroila, malkar edo itsaslabarren arteko zirrikitu sakona da, meteorizazioaren eta ibai baten higadura-jardueraren ondorioz, denbora-eskala geologikoetan zehar gertatutakoa[4]. Ibaiek azpiko gainazalak mozteko joera naturala dute, eta, azkenean, arroka geruzak higatzen dituzte sedimentuak ibai beheran kentzen diren heinean. Ibai-ibilgu bat pixkanaka-pixkanaka oinarrizko kota batera iritsiko da, hau da, ibaia isurtzen den ur-masaren kota berera. Meteorizazio- eta higadura-prozesuek arroilak sortuko dituzte ibaiaren iturburuak eta estuarioak altuera nabarmen desberdinetan daudenean[5], bereziki arroka-geruza leunagoak meteorizazioarekiko erresistenteagoak diren geruza gogorragoekin nahasten direnean.
Arroila ere bi mendi gailurren arteko haustura bati ere dei dakioke, hala nola Mendi Harritsuak, Alpeak, Himalaya edo Andeak barne dauden mendilerroak. Normalean, ibai edo erreka batek mendien artean halako zatiketak egiten ditu. Mendi motako arroilen adibideak dira: Utahko Provo Canyon edo Kaliforniako Sierra Nevadako Yosemite Valley. Mendi barruko arroilak edo irekidura alde bakarrean duten arroilak, kutxako arroilak deitzen zaie. Arteka arroilak oso arroila estuak dira, askotan horma leunak dituztenak.
Isurialde kontinentalaren hondoko haran malkartsuei itsaspeko arroilak deitzen zaie. Lehorreko arroilak ez bezala, itsaspeko arroilak uhertasun-korronteek eta luiziek sortuta daudela uste da.
Ospetsuena eta, Groenlandiako Arroila Handia topatu arte[6], batzuen ustez, luzeena Arizonako Coloradoren Arroila Handia da eta bigarrena Namibiako Visrivier ibaiaren arroila.[7]. Sakonena, berriz, Tibeteko Yarlung Tsangpoko Arroila Handia da, 5.500 metroko sakonera duena.
Arroila-jaitsiera abenturazko kirol bilakatu da, XX. mendeko amaieratik aurrera.
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eskualde karstikoetako forma arrunt bat da hori. Arroiletan, ordea, agerian zirkulatzen du urak. Arroila hegal zuzeneko haran bat da, bi kare-haitz plataformaren arteko benetako zerra-ebakia. Coloradoko Arroila Handia da mota honetako formazioen adibide adierazgarriena eta ezagunena.
Isurialdeen gogortasunarengatik eta irazkortasunarengatik gertatzen da, hain zuzen, higadura gehiena ibilguaren hondoan; hegalek, berriz, oso geldiro eboluzionatzen dute, haran barrenaren aldean. Horma malkartsuak, azpitik janak eta malda gutxiagoko ezpondak izaten dira, elkarren segidan, barreneraino, kare-haitzezko geruzen arabera mailakaturik. Karst lurraldeetan zehar arroilak eratuz igarotzen diren ibaiak alogenoak izaten dira, urruti izaten dute iturburua, eskualde irazgaitzetan, eta kare-haitzezko eskualdetik igarotzean oraindik erabat galdu gabe izaten dute iturburuko uraren parte bat.
Arroilak existitzeko, arroila dagoen kare-harriak lodia behar du izan, ubidearen hondoan eta isurialdeetan azaleratzeko bezain lodi, gutxienez. Bestela, ur lasterrak azpiko geruza irazgaitza (tuparria adibidez) topatzen badu, oso bestelakoa izango da arroilaren bilakaera. Horrelakoetan haranaren hondoa zabaldu egiten da, haitz irazgaitzaren bilakaera oso bizkorra izaten baita uholdeen eraginez. Horrela U motako profil bat sortzen da. Profil mota horretan malkor bertikalek inguratzen dituzte forma zapalak. Malkor horiek paralelo joaten dira atzeratzen. Ur lasterrean gora, Vaucluse iturburu batean bukatzen da harana, kare-harriak eta azpiko geruza irazgaitzak elkar jotzen duten lekuan. Vaucluse iturburuaz goitik, kare-harrizko malkor batek ixten du harana, hondo lehorreko harana eratuz.
Nafarroako lurraldean eta, zehatzago esateko, Nafarroa Hezea deitzen den eskualdean, bada eremu bat kare-harriz, tuparriz eta flyschez osatua. Eskualde horren ekialdeko aldean Pirinioetako ohiko haranak diren Irati eta Erronkari haranen arteko egiturak dira azpimarragarrienak, mendebaleko aldean, Kantauri alderako haranetan, Urbasa-Andia, Aralar mendilerroa eta beste txikiago batzuk, Lokiz mendilerroa eta Kodeskoa, esate baterako. Urbasa mendilerroa, batez ere, Urederraren Iturburuko Izadi Erreserba guztiz aipagarria da, kareharri eremu bereziki ederra delako. Nafarroako lurraldeko beste era bateko egitura karstikoen artean bereziki aipatzekoak dira lurralde horretan diren arroila edo arroila ugariak (Iñarbeko arroila, Gazteluko arroila, Arbaiungoa, Benasakoa, Lekunberrikoa, Burgikoa, Txintxurreneakoa, Irunberrikoa, etab.). Txintxurreneako arroila, esate baterako, Urrobi ibaiak ebakitako arroila txikia da, kilometro bateko luzera ingurukoa, ibai horrek kare-harri multzo handi bat igarotzean ebakia. Kare-harriz eta dolomiaz eratuak ditu hormak , 30-50 metro inguruko altuera dutenak. Horma horietan kobazulo eta erlaitz asko dira , hegaztiek habiak egiteko aproposak.
Munduko adibide batzuk
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Afrika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Namibia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hegoafrika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tanzania
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Amerika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Argentina
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Brasil
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanada
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
- Grand Canyon of the Stikine, British Columbia
- Horseshoe Arroila, Alberta.
- Niagara Arroila, Ontario.
- Ouimet Arroila, Ontario.
Kolonbia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mexiko
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Peru
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Cañón del Pato, Ancash
- Colca, Arequipa
- Cotahuasi, Arequipa
United States
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- American Fork Canyon, Utah
- Antelope Canyon, Arizona
- Apple River Canyon, Illinois
- Ausable Chasm, New York
- Big Cottonwood Canyon, Utah
- Black Canyon of the Gunnison, Colorado
- Blackwater Canyon, West Virginia
- Blue Creek Canyon, Colorado
- Bluejohn Canyon, Utah
- Box Canyon
- Breaks Canyon, Kentucky and Virginia
- Butterfield Canyon, Utah
- Cane Creek, Alabama
- Canyon de Chelly, Arizona
- Canyonlands National Park, canyons of the Colorado River and its main tributary the Green River, Utah
- Cheat Canyon, West Virginia
- Clifton Arroila, Ohio
- Clifty Creek Falls, Indiana
- Cloudland Canyon, Georgia
- Columbia River Arroila, Oregon and Washington
- Conkle’s Hollow, Ohio
- Cottonwood Canyon, Utah
- Crooked River Gorge, Oregon
- Death Hollow, Utah
- Desolation Canyon, Utah
- Dismals Canyon, Alabama
- Flaming Gorge, Wyoming and Utah
- Flume Gorge, New Hampshire
- Glen Canyon, Utah and Arizona
- Glenwood Canyon, Colorado
- Gore Canyon, Colorado
- Grand Canyon, Arizona
- Grand Canyon of the Yellowstone, Wyoming
- Grandstaff Canyon, Utah
- Guffey Arroila, Colorado
- Gulf Hagas, Maine
- Hells Canyon, Idaho, Oregon, and Washington
- Horse Canyon, Utah
- Kern River Canyon, Kalifornia
- Kings Canyon, Utah
- Kings Canyon, Kalifornia
- Leslie Gulch, Oregon
- Linville Arroila, North Carolina
- Little Cottonwood Canyon, Utah
- Little Grand Canyon, Illinois
- Little River Canyon, Alabama
- Logan Canyon, Utah
- Mather Arroila, Maryland
- Marysvale Canyon, Utah
- McCormick's Creek Canyon, Indiana
- Millcreek Canyon, Utah
- New River Arroila, West Virginia
- Ninemile Canyon, Utah
- Ogden Canyon, Utah
- Oneonta Arroila, Oregon
- Palo Duro Canyon, Texas
- Parleys Canyon, Utah
- Pine Creek Arroila, Pennsylvania
- Poudre Canyon, Colorado
- Providence Canyon, Georgia
- Quechee Arroila, Vermont
- Red Ibaiko Arroila, Kentucky
- Rio Grande Arroila, Mexiko Berria
- Royal Arroila, Colorado
- Ruby Canyon, Utah
- Snake River Canyon, Idaho
- Snow Canyon, Utah
- Stillwater Canyon, Utah
- Tallulah Arroila, Georgia
- Tennessee Ibaiko Arroila, Alabama and Tennessee
- The Trough, West Virginia
- Unaweep Canyon, Colorado
- Uncompahgre Gorge, Colorado
- Waimea Canyon, Hawaii
- Walls of Jericho, Alabama
- Weber Canyon, Utah
- Westwater Canyon, Utah
- Wolverine Canyon, Utah
- White Canyon, Utah
- Zion Arroila, Utah
Asia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Txina
[aldatu | aldatu iturburu kodea]India
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Gandikota, Kadapa District, Andhra Pradesh
- Raneh Falls, Chatarpur district, Madhya Pradesh
- Garadia Mahadev, Kota district, Rajasthan
- Idukki, Western Ghats, Kerala
Indonesia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Brown Arroila, Semarang, Java Erdikoan.
- Cukang Taneuh, Pangandaran, Mendebaldeko Javan.
Taiwan
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Beste batzuk
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Afganistan – Tang-e Gharu.
- Japonia – Tenryū-kyō in Nagano Prefecture.
- Kazakhstan – Charyn Arroila.
- Nepal – Kali Gandaki Arroila.
- Pakistan – Indus River Gorge through the Himalaya.
- Errusia - Delyun-Uran (Vitim River).
- Turkia – Ihlara ibarra, (Aksaray eskualdean).
.
.
.
Europa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskal Herria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erresuma Batua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Avon Gorge, Bristol.
- Burrington Combe, Somerset.
- Cheddar Gorge, Somerset.
- Corrieshalloch Gorge, Ullapool.
- Ebbor Gorge, Somerset.
- Gordale Scar, North Yorkshire.
- Winnats Pass, Derbyshire.
Frantzia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Ardèche Gorges, Auvergne-Rhône-Alpes.
- Gorges de Daluis, Provence-Alpes-Côte d'Azur.
- Gorges du Tarn, Okzitania.
- Grands Goulets, Auvergne-Rhône-Alpes.
- Verdon Gorge, Alpes-de-Haute-Provence.
Espainia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Tajo ibaiko arroila, Guadalajarako probintzia.
- Gallo ibaiko arroila, Guadalajarako probintzia.
- Guadalope ibaiko arroila, Teruelgo probintzia.
- Lobos ibaiko arroila, Soriako probintzia.
Errusia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.
Ukraina
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.
Beste batzuk
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Albania – Osum Arroila
- Bosnia-Herzegovina – Rakitnica, Drina, Neretva, Vrbas.
- Bulgaria – Trigrad Gorge, Kresna Gorge, Iskar Gorge.
- Finlandia – Korouoma Arroila.
- Alemania– Partnach Gorge.
- Grezia – Vikos Gorge, Samaria Gorge.
- Groenlandia – Groenlandiako arroila handia.
- Islandia – Fjaðrárgljúfur Arroila.
- Kosovo – Rugova Arroila.
- Ipar Mazedonia – Matka Arroila.
- Montenegro/Bosnia-Herzegovina – Tara ibaiko arroila.
- Montenegro – Morača, Piva.
- Norvegia – Sautso Arroila.
- Polonia/Eslovakia – Dunajec Ibaiko arroila.
- Eslovenia – Vintgar Gorge.
- Suitza – Aare Gorge.
Ozeania
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Australia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Joffre Gorge, Karijini National Park, Western Australia.
- Katherine Gorge, Northern Territory.
- Kings Canyon, Northern Territory.
- Murchison River Gorge, Western Australia.
- Jamison Valley, New South Wales.
- Capertee Valley, New South Wales – munduko bigarren arroilarik zabalena.
- Werribee Gorge, Victoria.
Zeelanda Berria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Manawatu Gorge, North Island.
- Skippers Canyon, South Island.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik hartu da. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Arroila hitzak -a itsatsia du (Hiztegi Batua)
- ↑ Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Arroila. .
- ↑ www.mountainnature.com
- ↑ (Ingelesez) «Canyon» education.nationalgeographic.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-23).
- ↑ Ward Cameron (2005). "Understanding Canyon Formation".
- ↑ Jonathan L. Bamber, Martin J. Siegert, Jennifer A. Griggs, Shawn J. Marshall eta Giorgio Spada. (2013-8-30). «Paleofluvial Mega-Canyon Beneath the Central Greenland Ice Sheet» Science 341 (6149): 997-999. doi:..
- ↑ Cohen, Callan, Claire Spottiswoode & Jonathan Rossouw. (2006). Southern African Birdfinder. , 210 or. ISBN 1-86872-725-4..
- ↑ Kakuetako arroila, urak sortutako paisaia ikusgarria - Debagoiena - Goiena.eus
- ↑ Bideoa: Holtzarteko zubia eta arroilak (Zuberoa) (eitb.eus)
- ↑ Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia | IÑARBEKO ARROILA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=11644|sartze-data=2021-11-21
- ↑ Erreferentzia|izenburua=Artxugako eta Zariketako mendilerroak eta Aretako mendiak - naturgune babestuak - navarra.es|hizkuntza=eu-ES|url=http://espaciosnaturales.navarra.es/eu/sierra-de-artxuga-zarikieta-y-montes-de-areta|aldizkaria=espaciosnaturales.navarra.es|sartze-data=2021-11-21[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia | ARBAIUNGO ARROILA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=3659|sartze-data=2021-11-21
- ↑ Erreferentzia|izenburua=Leireko mendilerroa eta Arbaiungo arroila - naturgune babestuak - navarra.es|hizkuntza=eu-ES|url=https://espaciosnaturales.navarra.es/eu/sierra-de-leire-y-foz-de-arbaiun|aldizkaria=espaciosnaturales.navarra.es|sartze-data=2021-11-21[Betiko hautsitako esteka]
