Edukira joan

Arrisku moral

Wikipedia, Entziklopedia askea

Ekonomian, arrisku morala aktore ekonomiko batek arriskuaren esposizioa areagotzeko pizgarri bat duen egoera da, arrisku horren kostu osoak ez baititu bere gain hartzen. Adibidez, korporazio bat aseguratuta dagoenean, arrisku handiagoak har ditzake lotutako kostuak bere aseguruak ordainduko dituela baitaki. Arrisku morala gerta daiteke arriskua hartzen duen alderdiaren ekintzak kostuak hartzen dituen alderdiaren kaltetan aldatzen direnean finantza-transakzio bat egin ondoren.

Arrisku morala informazio-asimetria mota batean gerta daiteke, non, transakzio batean, arriskua hartzen duen alderdiak bere asmoei buruz gehiago dakien arriskuaren ondorioak ordaintzen dituenak baino, eta arrisku gehiegi hartzeko joera edo pizgarria du arriskuaren ikuspegitik informazio gutxiago duenak baino. Adibide bat agente-nagusiaren arazoa da, non alderdi batek (agente deitzen zaiona) beste alderdi baten izenean jarduten duen (nagusia deitua). Agenteak, bere ekintzei edo asmoei buruz nagusiak baino informazio gehiago baldin badu, orduan, agenteak arrisku handiegia hartzeko pizgarri bat izan dezake (nagusiaren ikuspuntutik) agentearen eta nagusiaren interesak bat ez badatoz.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dembe eta Boden-en ikerketen arabera[1], terminoa XVII. mendekoa da, eta aseguru-etxe ingelesek asko erabili zuten XIX. mendearen amaieran. Terminoaren erabilera goiztiarrak konnotazio negatiboak zituen, iruzurra edo portaera inmorala (normalean asegurudun baten aldetik) suposatuz. Dembe eta Bodenek adierazi dute: hala ere, XVIII. mendean hartutako erabakiak aztertu zituzten matematikari ospetsuek "morala" erabili zutela "subjektiboa" esateko, eta horrek terminoaren benetako esangura etikoa lausotu zezakeela. Arrisku moralaren kontzeptua azterketa berri baten gaia izan zen ekonomialarientzat 1960ko hamarkadan[2][3], Ken Arrow[4] ekonomialariarengandik hasita, eta ez zuen jokabide inmoral edo iruzurra suposatzen. Izan ere, arriskuak lekualdatzen direnean edo guztiz ebaluatu ezin direnean erabiltzen dute ekonomialariek termino hau, parte hartzen duten alderdien etikaren edo moralaren deskribapenaren ordez gerta daitezkeen eraginkortasun ezak deskribatzeko.

Rowell-ek eta Connelly-k arrisku moral terminoaren sorreraren deskribapen zehatza eskaintzen dute[5] Erdi Aroko teologia eta probabilitate literaturan identifikatzen diren pentsamendu ekonomikoaren aldaketa nabarmenak identifikatuz. Haien artikuluak aseguru-industriaren literaturan aurkitzen den arrisku moralaren kontzepzioa (nagusiki normatiboa) literatura ekonomikoan aurkitutako interpretazioa, gehienbat, positiboarekin konparatzen eta kontrastatzen du. Aseguru-literaturan, askotan, "arrisku moral" gisa deskribatzen dena, irakurketa zehatzago baten ondoren, eztu lotuta dago kontzeptuaren deskribapenarekin: kontrako hautapena, alegia.

Finantza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1998an, William J. McDonough-ek, New Yorkeko Erreserba Federaleko buruak, Long Term Capital Management-en homologoei galerak saihesten lagundu zien enpresaren jabe eginez. Paul Volcker-ek, Fedeko presidente ohiak, eta beste batzuek, aldiz, mugimendu horrek arrisku morala areagotu zuela kritikatu zuten[6][7][8][9]. Tyler Cowen-ek ondorioztatu zuen «hartzekodunek uste izan zutela finantza-erakunde desegokiei emandako maileguak Fed-ek bere egingo zituela, betiere, erakunde horien kolapsoak kreditu-sistema globala mehatxatzen bazuen»[7]. Alan Greenspan-ek, Fed-eko presidenteak, arrisku moralaren arriskua onartu bazuen ere, epe luzeko kapitala modu ordenatuan desegiteko politika defendatu zuen munduko ekonomia jokoan zegoela esanez[10][6].

Paul Krugman ekonomialariak arrisku morala honela deskribatu zuen: «Pertsona batek zenbat arrisku hartu behar duen erabakitzen duen egoera oro, gauzak gaizki doazenean beste norbaitek bere gain hartzen duen bitartean»[11]. Gobernu, banku zentral edo beste erakunde batzuek mailegu-erakundeen finantza-erreskateekin jarraituz gero, etorkizunean, mailegu arriskutsuak bultza ditzakete arriskuak hartzen dituztenek uste badute ez dutela balizko galeren zama osoa beren gain hartu beharko. Maileguak eginez gero, mailegu-erakundeek arriskuak hartu behar dituzte, eta mailegu arriskutsuenek izan ohi dute etekin handiena lortzeko aukera.

Zergadunek, gordailuzainek eta beste hartzekodunek behin baino gehiagotan hartu behar izaten dute bere gain mailegu-erakundeek hartutako finantza-erabaki arriskutsuen zamaren zati bat, gutxienez[12][13][14][15].

Askok hipoteka-titulartasun mota batzuek arrisku morala eragiten dutela argudiatu izan dute. Hipotekaren titulartasunari esker, hipoteka-sortzaileei aukera ematen zaie sortzen dituzten hipotekak ez ordaintzeko arriskua eskualdatzeko, hipotekak beren balantzeetan ez edukitzeko eta arriskua bere gain hartzeko. Hipoteka-titulartasun mota batean, "agentziaren titulartasunak" izenez ezagutzen dena, hipoteka-sortzaileei hipotekak erosten dizkien titulartasun-agentziak lehenespen-arriskua atxikitzen du. Agentzia horiek, beraz, sortzaileak kontrolatzeko eta maileguaren kalitatea egiaztatzeko pizgarri bat dute. "Agentziaren titulartasunak" Ginnie Mae-k, gobernu-agentziak edo Fannie Mae eta Freddie Mac izenekoak egindako titulartasunak dira, biak irabazi asmo duten gobernuak sustatutako enpresak. Mendebaldeko Europan erabili ohi diren "bermatutako bonuen" antzekoak dira titulartasun-agentziak lehenespen-arriskua mantentzen duelako. Bi ereduetan, inbertitzaileek interes-tasaren arriskua bakarrik hartzen dute, ez lehenespen arriskua.

Beste titulartasun-mota batean, "etiketa pribatua" izenez ezagutua, titulartasun-entitateak ez du, oro har, lehenespen-arriskua atxikitzen. Horren ordez, titulartasun-entitateak lehenetsitako arriskua inbertitzaileei pasatzen die. Titulartasun-entitateak, beraz, pizgarri nahiko gutxi du sortzaileak kontrolatzeko eta maileguaren kalitatea mantentzeko. "Etiketa pribatua" titulartasuna finantza-erakundeek egituratutako titulartasunei dagokie, hala nola inbertsio-bankuei, merkataritza-bankuei eta banku gabeko hipoteka-emaileei.

Arrisku handiko (subprime) hipoteken krisiaren aurreko urteetan, etiketa pribatuko titulartasunak hipoteka-titulizazio orokorraren zati gisa hazi ziren, orokorrean, kalitate baxuko eta arrisku handiko hipotekak erosiz eta titulartuz. Agentzien titulartasunak beren estandarrak zertxobait jaitsi dituztela dirudi, baina agentzien hipotekak etiketa pribatuko titulartasunetako hipotekak baino dezente seguruago mantendu dira, eta, lehenetsitako tasei dagokienez, askoz ere hobeak izan dira.

Moody's Analytics-eko Mark Zandi ekonomialariak arrisku handiko hipoteken krisiaren arrazoi nagusi gisa deskribatu zuen arrisku morala. Idatzi zuenez: «Hipoteka maileguaren berezko arriskuak hain sakabanatuta geratu ziren, ezen inor ez zen inolako mailegu baten kalitateaz kezkatzera behartu. Hipoteka ez egonkorrak konbinatzen zihoazen heinean, edozein arazo multzo handiago batean diluituz, erantzukizunerako pizgarria ahuldu egiten zen». Hau ere idatzi zuen: «Finantza konpainiak ez zeuden bankuen arauzko gainbegiratze beraren menpe. Krisiaren aurretik, zergadunak ez zeuden estutasunean porrot egiten bazuten, haien akziodunak eta beste hartzekodun batzuk soilik zeuden. Beraz, finantza-enpresek ezer gutxi zuten haiek ahalik eta erasokorren haztera bultzatzeko, nahiz eta horrek mailegu estandar tradizionaletan jaistea edo irabaztea esan nahi bazuen ere»[16].

Arrisku morala mailegu-hartzaileekin ere gerta daiteke. Baliteke mailegu-hartzaileek zuhurtziaz ez jokatzea (mailegu-emailearen iritziz) funtsak arduragabeki inbertitzen edo gastatzen dituztenean. Esate baterako, kreditu-txartelen konpainiek maiz mugatzen dute beren txartelekin mailegu hartzaileek gastatu dezaketen kopurua, zeren, muga horiek gabe, mailegu-hartzaileek arduragabekeriaz gastatu ditzaketelako eta, ondorioz, kontratua ez betetzera darama.

Amerikako hipoteken titulartasuna 1983an hasi zen Salomon Brothers-en, non hipoteka bakoitzaren arriskua hurrengo erosleari pasatzen zitzaion jatorrizko hipoteka-erakundean geratu beharrean. Hipoteka hauek eta beste zor-tresna batzuk zor multzo handi batean jartzen ziren, eta, gero, multzoaren akzioak hartzekodun askori saltzen zitzaizkien.

Beraz, ez dago mailegu jakin bat ona dela egiaztatzeaz arduratzen den pertsonarik, kreditu jakin bat ziurtatzen duten aktiboek balio dutena balio dutela, maileguaren ordainketak egiteko ardura duen mailegu-hartzaileak irakurtzen eta idazten badakien, sinatu dituen paperak zein hizkuntzan idatzita diren, edo paperik ba ote dagoen eta ondo dauden ere. Arrisku handiko hipoteken krisia horrek eragin zuela iradoki da[17].

Artekariek, beren dirua mailegatzen ez zutenak, mailegu-emaileengana bultzatu zuten arriskua. Mailegu-emaileek, hau da hipotekak sinatu eta gutxira saldu zituztenek, arriskua inbertitzaileengana bultzatu zuten. Inbertsio-bankuek hipotekak erosi, eta hipotekak babestutako baloreak zatitu zituzten, batzuk besteak baino arriskutsuagoak. Inbertitzaileak baloreak erosi, eta ezbetetzearen eta aldez aurretik ordaintzeko arriskuaren aurka babestu ziren, arrisku horiek urrutirago bultzatuz. Eszenatoki kapitalista hutsean, arriskuari eusten dion azkena (aulki musikalen jokoan bezala) balizko galerei aurre egiten diena da. Arrisku handiko hipoteken krisian, ordea, kreditu-agintari nazionalek (AEBn Erreserba Federalak) bere gain hartu zuten azken arriskua, herritarren izenean.

Beste batzuen ustez, ordea, mailegu-erakundeen finantza-erreskateek ez omen dute mailegu-jokabide arriskutsurik bultzatzen, mailegu-erakundeek ez baitute bermatzen erreskate bat izango denik. Edozein erreskatearen aurretik, korporazio baten balorazioa gutxitzeak negozio-erabaki arriskutsuak eta espekulatiboak saihestuko lituzke negozio-eragiketetan behar bezalako diligentzia ez daramaten exekutiboen aurrean. Galeraren arriskua eta zamak agerian geratu ziren Lehman Brothers-entzat (erreskate baten onurarik izan ez zuena) eta beste finantza-erakunde eta hipoteka-enpresentzat, hala nola Citibank eta Countrywide Financial Corporation, zeinen balorazioa hondoratu baitzen arrisku handiko hipoteken krisian[18][19][20].

Arrisku moralaren pizgarriak kontabilitate-arauetan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Banku-Gainbegiratzerako Basileako Batzordearen, banku-sektorerako nazioarteko erregulatzailearen, 2017ko txosten batek[21] adierazi zuen kontabilitate-arauek (IFRS # 9 eta 13 bereziki) entitateei diskrezio handia uzten dietela finantza-tresnen bidezko balioa zehazteko, eta diskrezio hori arrisku moralaren iturri potentzial gisa identifikatu dute: «Kontabilitate diskrezioarekin bat datozen ebidentziak arrisku moralaren jokabideari laguntzen dioten bezala, adierazten du zuhurtziazko balorazio-eskakizun (gehigarriak) justifika daitezkeela».

Banku-erregulatzaileek neurriak hartu dituzte diskrezioa mugatzeko eta balorazio-arriskua murrizteko, hau da, finantza-tresnen balorazio-ziurgabetasunetatik eratorritako bankuen balantzeetarako arriskua murrizteko. Arauzko dokumentuen sail bat eman izan da kontabilitate-arauekin, harreman-puntu asko dituztenak eta arrisku moralaren pizgarriak murrizteko zeharkako eragina eta zuhurtzia-eskakizun zehatzak ematen dituztenak ere, bankuei utzitako diskrezioa mugatuz finantza-tresnak balioesterakoan[22][23][24][25][26][27][28].

2007-2008ko finantza krisiarekin lotura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irakasle eta kazetari askok argudiatu izan dute arrisku moralak zeresana izan zuela 2008ko finantza-krisian, finantza-merkatuko eragile askok arriskuarekiko esposizioa areagotzeko pizgarri bat izan baitzezaketen[29][30]. Oro har, hiru modu daude arrisku morala finantza-krisiaren aurretik agertzeko.

  • Aktibo kudeatzaileek, besteen dirua kudeatzeko orduan, arrisku gehiago hartzeko pizgarri bat izan dezakete, batez ere, fondoaren irabazien ehuneko baten gisa ordaintzen baldin baziren. Arrisku gehiago hartuz gero, ordainsari handiagoak espero zezaketen berentzako, eta, galeretatik, zertxobait babestuta zeuden besteen dirua gastatzen ari baitziren[29]. Hori dela eta, litekeena da aktiboen kudeatzaileak arrisku moraleko egoera batean egotea, non bezero jakin batentzat egokia den baino arrisku gehiago hartuko zuketen, porrotaren kostua ez baitzuten bere gain hartzen.
  • Hipoteka-maileguaren sortzaileek, hala nola Washington Mutual-ek, sorrarazitako maileguen arriskua gutxiesteko pizgarri bat izan zezaketen, maileguak, maiz, hipoteka multzoetara saltzen zirelako (ikus hipoteka babestutako baloreak). Mailegu-sorrarazleei hipoteka bakoitzeko ordaintzen zitzaienez, ahalik eta hipoteka gehien ekoizteko pizgarri bat zuten, nahiz eta arriskutsuak izan[29]. Erakunde horiek espero ez zutenez maileguak epemuga arte eustea, arriskua maileguen erosleari helaraz ziezaioketen[30]. Hori dela eta, hipoteka-mailegu egileak arrisku moralaren egoeran egon zitezkeen, ez baitzituzten bere gain hartzen egiten ari ziren hipoteka-arriskutsuen kostuak.
  • Hirugarrenik, baliteke banku handiek "porrot egiteko handiegiak" zirela uste izatea. Hau da, banku horiek, AEBko ekonomian oso errotuta zeudenez, gobernu federalak, eskala osoko krisi ekonomikoa saihesteko, ez zien porrot egiten utziko. Litekeena da uste hori 1998an Long Term Capital Management-en erreskateak moldatu izana[31]. Bankuek "porrot egiteko handiegiak" zirela uste izan zuten, funtsean, porrotarengandik garaiezinak zirela, eta horrek, arrisku moralaren egoeran jarri zituen; arrisku handiak har zezaketen –horrela, espero zuten irabaziak handituz– pentsatuz Gobernu federalak porrot handi bat gertatuz gero erreskatatuko zituzkeela. Hori dela eta, baliteke banku handiak arrisku moralaren egoeran egotea, ez baitzuten bere gain hartu hondamendi baten kostuak.

Nabarmentzekoa da, Finantza Krisiaren Ikerketa Batzordeak (FCIC), Kongresuak emanda finantza-krisiaren arrazoiak ikertzeko ardura zuenak, arrisku morala aipatu zuela krisiaren osagai gisa, argudiatuz faktore askok (2000. urtean deribatuen merkatuan desarautzeak barne) murriztu zutela gainbegiratze federala, eta gobernuak "porrot egiteko handiegiak" ziren erakundeen erreskatearen ahalmena zeresan handia izan zuen, kolapsoaren aurreko urteetan, arrisku morala areagotzeko[32].

Beste batzuek argudiatu izan dute arrisku moralak ezin zuela inolako paperik izan finantza krisian hiru arrazoi nagusiengatik. Lehenik eta behin, porrot katastrofiko bat gertatuz gero, gobernuaren erreskatea soilik etorriko litzateke konpainiak galera handiak izan ondoren. Beraz, erreskate bat espero izanez gero ere, ez zukeen enpresak galerak izatea eragotziko. Bigarrenik, badaude froga batzuk banku handiek ez zutela krisia espero ikusteko eta, beraz, ez zutela gobernuaren erreskatea espero, nahiz eta FCIC gogor saiatu zen ideia horren aurka egiten[33]. Hirugarrenik, batzuek esan izan dute gobernu korporatiboaren kanpo-eragin negatiboak kausa garrantzitsuagoak izan zirela, inbertsio arriskutsu batzuek etekin positiboa izan baitzuten enpresarentzat, baina etekin negatiboa gizartearentzat[34].

Aseguruen industria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrisku morala aseguruek eta akademikoek aztertu izan dute[35]; hala nola Kenneth Arrow[2][36][37], Tom Baker[38] eta John Nyman-en lanetan[39].

Izena aseguruen industriatik dator jatorriz. Aseguru-konpainiak kezkatuta zeuden bezeroak arriskuetatik babesteak (sutea edo auto-istripuak adibidez) bezero horiek modu arriskutsuagotan jokatzera bultza zitzaketela (ohean erretzea edo segurtasun-uhalik ez janztea adibidez). Arazo horrek enpresa horiek modu ez erangikorrean desanimatu ditzakete bezeroak babestera bezeroek babestuak izan nahi duten bezainbeste.

Ekonomialariek diote eraginkortasunik eza informazioaren asimetriaren ondoriozkoa dela. Aseguru-etxeek, beren bezeroen ekintzak hobeto behatuko balituzte, arriskuak aukeratzen dituzten bezeroei estaldura uka ziezaiekete (ohean erretzea edo segurtasun-uhalik ez eramatea, esaterako), eta horrek aukera emango lieke arriskuaren aurkako babes osoa emateko (suteak edo istripuak) jokabide arriskutsuak bultzatu gabe. Hala ere, aseguru-etxeek ezin dutenez beren bezeroen ekintzak ongi ikusi, informazio hobea zukeen munduan eskainiko litzatekeen babesa emateko gogoa kentzen zaie.

Ekonomialariek arrisku moralaren kontrako hautapenetik bereizten dute, aseguru-industrian sortzen den beste arazo bat, ezkutuko ekintzak baino ezkutuko informazioak eragiten duena.

Behagarriak ez diren ekintzen azpiko arazo berak, aseguruen industriaz gain, beste testuinguru batzuetan ere eragiten du. Bankutan eta finantzetan ere sortzen da: Finantza-erakunde batek baldin badaki azken aukerako mailegu-emaile batetik babestuta dagoela, babesik ezean egingo ez lukeen inbertsio arriskutsuak egin ditzake.

Aseguru-merkatuetan, arrisku morala gertatzen da aseguruarentzat kostuak igotzen dituenean aseguratuaren jokabideak, aseguratuak, jada, ez baitu bere gain hartzen jokabide horren kostu osoa. Norbanakoek, jada, ez dutenez bere gain mediku zerbitzuen kostua hartzen, pizgarri gehigarri bat dute zerbitzu mediko garestiago eta landuagoa eskatzeko, bestela beharrezkoa ez litzatekeena. Kasu horietan, gizabanakoek gehiegi kontsumitzeko pizgarri bat dute, ez dutelako soilik mediku zerbitzuen kostu osoa hartzen.

Bi jokabide mota alda daitezke. Bat, jokabide arriskutsua bera da, gertakariaren aurretik arrisku morala sortzen duena. Orduan, asegurudunek modu arriskutsuagoan jokatzen dute, eta, ondorioz, aseguratzaileak ordaindu behar dituen ondorio negatiboagoak sortzen dira. Esate baterako, automobil asegurua kontratatu ondoren, batzuek automobila itxita uzteko kontu gutxiago izan dezakete edo gehiago gidatzeko gogo edo asmoa izan dezakete, eta, ondorioz, lapurreta edo istripu bat izateko arriskua areagotzen da. Sute-asegurua hartu ondoren, batzuek suteen prebentzioan kontu gutxiago izan dezakete (esate baterako, ohean errez edo sute-alarmetako bateriak ordezkatu gabe utziz). Uholde-arriskuaren kudeaketan, beste adibide bat identifikatu da, non aseguru edukitzeak jendea uholdeen babeserako eta erresilientzia-neurriak txertatzera bultzatzeko ahaleginak ahultzen dituen uholdeak jasan dezaketen ondareetan[40].

Alda daitekeen bigarren jokabide mota arriskuaren ondorio negatiboen aurrean, hura gertatu eta kostuak estaltzeko asegurua ematen denean eduki daitekeen erreakzioa da. Horri, ex post (gertaeraren ondoren) arrisku morala dei dakioke. Orduan, asegurudunak ez dira jokabide arriskutsuagoak edo ondorio negatiboagoak eragiten dituena, baina, aseguru-estaldura handitzen den heinean, aseguru arriskuaren ondorio negatibo gehiago ordain dezan eskatzen diote aseguratzaileari. Adibidez, aseguru medikorik gabe, batzuek tratamendu medikoari uko egin diezaiokete bere kostuak direla eta, eta, besterik gabe, osasun makalari aurre egin. Hala ere, aseguru medikoa izanez gero, batzuek aseguru-hornitzaile bati eska diezaiokete bestela beharko ez luketen tratamendu medikoaren kostua ordaintzeko.

Batzuetan, arrisku morala hain larria da, non aseguru-polizak ezinezko bihurtzen diren. Koaseguruek, ko-ordainketek eta kengarriak arrisku moralaren arriskua murrizten dute kontsumitzaileen gastua areagotuz, eta horrek kontsumitzeko pizgarria murrizten du. Horrela, asegurudunek erreklamaziorik ez egiteko pizgarri ekonomikoa dute.

Zenbakizko adibidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
A graphical representation of moral hazard in health insurance. The graph plots price against quantity of health care. Without health insurance, an individual would consume less health care than with health insurance, potentially leading to moral hazard.
Marra urdinak beheranzko joera duen prestazio marjinalaren kurba adierazten du. Marra laranjak 10 € kostu marjinal konstantearen kurba adierazten du asegururik gabe. Izar berdea merkatuaren oreka da. Norbanakoa aseguratuta dagoenean, kostu marjinalaren kurba 0ra desplazatzen da, izar horian oreka berri batera eramanez.

Ikus dezagun osasun-asegurua erosteak eragindako arrisku moral kasu bat. Demagun osasun-laguntzak unitateko 10 €ko kostu marjinal konstantea duela eta gizabanakoaren eskaria Q = 20 − P-k ematen duela. Merkatu guztiz lehiakorra suposatuz, orekan, prezioa 10 € unitateko izango da, eta gizabanakoak osasun-laguntzaren 10 unitate kontsumituko ditu. Orain, kontuan hartu osasun asegurua duen pertsona bera. Demagun osasun-aseguru horrek osasun-laguntza doakoa ematen duela pertsonarentzat. Kasu horretan, gizabanakoak 0 €ko prezioa izango du osasun-laguntzarako, eta, horrela, 20 unitate kontsumituko ditu. Prezioa 10 Euro izango da oraindik, baina aseguru konpainia izango da kostuak bere gain hartzen dituena.

Adibide horrek zenbakizko osasun-aseguruarekin arrisku morala nola gerta daitekeen erakusten du. Pertsonak orekako kantitatea baino osasun-laguntza gehiago kontsumitzen du, ez baitu bere gain hartzen arreta osagarriaren kostua.

Teoria ekonomikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teoria ekonomikoan, transakzioa egin ondoren alderdi baten jokabidea beste baten kaltetan alda daitekeen egoera da arrisku morala. Esate baterako, auto lapurretaren aurkako asegurua duen pertsona ez da hain zuhurra izan autoa itxita uzteko orduan, ibilgailuaren lapurretaren ondorio negatiboak aseguru konpainiaren ardura direlako (partzialki). Alderdi batek zenbat arrisku hartu dezakeen erabakitzen du, gauzak txarto doazenean kostuak beste alderdi batek bere gain hartzen dituen bitartean, eta arriskutik isolatuta dagoen alderdiak (asegurudunak) arriskua erabat jasango balu baino portaera ezberdina du.

Kontratuen teoriaren arabera, arrisku morala ezkutuko ekintza bat gertatzen den egoera batetik sortzen da[41]. Bengt Holmströmek hau esan zuen:

« Aspaldi onartua da arrisku moralaren arazo bat sor daitekeela gizabanakoek arriskuak partekatzen dituztenean, pribatuan hartutako erabakiak emaitzaren probabilitatearen banaketaren baldintzetan eragina dutenean[42]. »

Arrisku morala bi motetan bana daiteke ausazko gertakari baten emaitzari buruzko informazio asimetrikoa (edo egiaztagarritasun eza) dakarrenean. Ex ante arrisku morala, izan ere, ausazko gertakariaren emaitzaren aurretiko jokabide-aldaketa da, eta ex post emaitzaren ondorengo jokabidea dakar[43]. Esaterako, denbora-tarte jakin baterako pertsona bat aseguratzen duen osasun-aseguruaren kasuan, pertsonaren azken osasun emaitza gisa har daiteke. Epealdian arrisku handiagoak hartzen dituen pertsona ex-ante arrisku moral pean egongo litzateke, eta aseguru-etxeari iruzurra egiteko fikziozko osasun-arazo bati buruz gezurra esatea, ex post arrisku moral pean legoke. Bigarren adibide bat banku batek enpresari bati, arrisku negozio baterako, mailegu bat ematen dion kasua da. Enpresa-gizona arriskutsuegia bilakatzea ex ante arrisku morala izango litzateke, baina nahita hutsegitea (arriskua errentagarria zenean huts egin zuela aldarrikatzea) ex post arrisku morala da.

Hart eta Holmström-en (1987) arabera, arrisku moralaren ereduak ezkutuko ekintza eta ezkutuko informazioa duten ereduetan bana daitezke[44]. Lehenengo kasuan, kontratua sinatu ondoren, agenteak nagusiek behatu ezin duten ekintza bat aukeratzen du (adibidez, esfortzu-maila). Azken kasu horretan, kontratua sinatu ondoren, agentearen mota zehazten duen izaeraz ausazkoa den zozketa egiten da (esaterako, ondasun baten balorazioa edo esfortzuaren kostuak). Literaturan, lehen irtenbiderik onena ez lortzeko arrazoia (informazio osoarekin lortuko litzatekeen irtenbidea) arrisku morala izan daitekeela ikusteko bi arrazoi eztabaidatu izan dira.

Lehenik eta behin, agenteak arriskuarekiko herra izan dezake; beraz, konpentsazio-truke bat dago agenteari pizgarriak ematearen eta agentea aseguratzearen artean. Bigarrenik, agentea arrisku-neutrokoa izan daiteke, baina aberastasun mugatua izan dezake, eta, beraz, agenteak ezin dio ordainketarik egin nagusiari, eta pizgarriak ematearen eta agentearen erantzukizun mugatuko alokairua gutxitzearen arteko konpentsazio-trukea dago[45]. Arrisku moralari buruzko kontratu-teorikoaren literaturaren lehen kolaboratzaileen artean, Oliver Hart eta Sanford J. Grossman daude. Bitartean, arrisku moralaren eredua aldi anitzeko eta zeregin anitzeko kasuetara zabaldu da, bai arriskuaren aurkako zein neutroko agenteekin[46][47].

Ezkutuko ekintza eta ezkutuko informazioa uztartzen dituzten ereduak ere badaude[48][49]. Behatu ezin diren aldagaiei buruzko daturik ez dagoenez, zaila da arrisku moral teorikoaren kontratu eredua zuzenean probatzea, baina zeharkako proba arrakastatsu batzuk egin dira eremu datuekin[50][51]. Arrisku moralaren teoriaren proba zuzenak egin daitezke laborategietan, ekonomia esperimentalaren tresnak erabiliz. Konfigurazio horretan, Hoppe eta Schmitz-ek (2018) arrisku moralaren teoriaren ikuspegi nagusiak berretsi dituzte[52].

Talde-lana eta jarraipen bateratua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Talde-lanaren teoriaren bidez, talde-lanak arrisku morala gutxitu dezake autogestio-sistemen eta monitorizazio bateratuetan. Jakina da Giza baliabideen kudeaketa teknologietan talde-lana produktibitate handiagoarekin lotuta dagoela[53].

Ekonomialariei dagokionez, talde-lanaren ondorioz langileen produktibitatea nola handitu daitekeen esateko gutxi dute. Ulertzean, horrek erakusten du ohiko iragarpen bat dagoela elkar-ekoizpena arrisku moraletan amaituko dena. Nahiz komunikazio, lankidetza eta koordinazio ugari edukitzeak langileei elkarri buruzko informazio eta ezagutza hobea eman diezaieketen, talde-lanak arrisku moralaren eragina gutxitu dezake, teorikoki[54]

Esaterako, David C. Chan-ek garatutako eredu batean, erizainek kudeatutako sistemaren barruan, informazio asimetrikoa normalean erizain-kudeatzaileen eta mediku-langileen artean gertatzen dela azaldu zuen[54]. Medikuek, lan-eremu handiagoak esleitu ez degien, benetan dauden baino lanpetuagoak eta optimizatuagoak agertzeko joera izan dezakete. Horrek, aldi berean, "oinak arrastatzearen" ekintza dakar, non medikuek pazienteak nahitaez behar duten baino denbora gehiago artatzen dituzten lan-kargaren benetako kontrol-guneak desitxuratzeko[54]. Topaketa hauek murrizteko, sistema autogestionatua onuragarria dela erakusten da. Sistema mota hori edukita, erizainek kudeatutako sistema zaharrean aurkitzen den oin arrastaketa erlatiboa murriztuko litzateke, eta medikuek bakoitzaren benetako lan-kargari buruzko informazio hobea eskuratuko dute une egokian paziente egokiak aukeratu ahal izateko[54].

Arrisku moralak murrizteko eraginkortasuna nola hobetu daitekeen azaltzeko, monitorizazioa izan da arrazoizko arreta erakutsi duen beste alderdi bat. Motibazio sozialak erakutsi du langileek dakitenean beren kideek jarrera soil batean kontrola ditzaketela eta, aldi berean, beren kideek pentsatzen dutenaz arduratzen direnean jokabide eraginkorragoak izaten dituztela[54]. Dena den, elkarren arteko jarraipena eta motibazio soziala soilik erabiliz, askotan, ez da nahikoa, eta produktibitate gabezia erabatekoa bihurtzen da. Beraz, kudeaketa bateratua, talde-lanaren eraketa ezberdin gisa erabiltzea, alderdi garrantzitsua da produktibitate maila altuetara iristeko[54].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Dembe, Allard E. and Boden, Leslie I. (2000). "Moral Hazard: A Question of Morality?" Archived 2016-05-13 at the Wayback Machine New Solutions 2000 10(3). 257–79 ^ Jump up to:a b
  2. ↑ a b Arrow, Kenneth. (1963). Uncertainty and the Welfare Economics of Medical Care. 53 American Economic Association, 941–73 or..
  3. ↑ Pauly, Mark V. (1968). The economics of moral hazard: comment. 58 American Economic Association, 531–37 or..
  4. ↑ FINKELSTEIN, AMY; ARROW, KENNETH J.; GRUBER, JONATHAN; NEWHOUSE, JOSEPH P.; STIGLITZ, JOSEPH E. (2015). Moral Hazard in Health Insurance. Columbia University Press doi:10.7312/fink16380. ISBN 9780231538688.
  5. ↑ D Rowell, LB Connelly (2012) "A history of the term 'moral hazard'" Journal of Risk and Insurance 79 (4), 1051–75
  6. ↑ a b Roger Lowenstein. (September 6, 2008). «Long-Term Capital: It's a Short-Term Memory» New York Times.
  7. ↑ a b Noam Scheiber. (December 29, 2008). «Is Long-term Capital To Blame For Today's Crisis?» The New Republic.
  8. ↑ John Authors. (September 15, 2008). «The Short View: Moral hazard» Financial Times.
  9. ↑ GAO/GGD-00-67R Questions Concerning LTCM and Our Responses General Accounting Office, February 23, 2000
  10. ↑ Jeffrey Tucker. (December 1, 1998). Mr. Moral Hazard. .
  11. ↑ Krugman, Paul (2009) The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008. W.W. Norton Company Limited. ISBN 978-0-393-07101-6.
  12. ↑ Summers, Lawrence. (2007-09-23). «Beware moral hazard fundamentalists» Financial Times.
  13. ↑ Brown, Bill. (2008-11-19). «Uncle Sam as sugar daddy» MarketWatch.
  14. ↑ Wu, Yan Wendy; Wilson, Linus. (December 29, 2009). Common (Stock) Sense about Risk-Shifting and Bank Bailouts. SSRN.com.
  15. ↑ Wilson, Linus. (February 2, 2009). Debt Overhang and Bank Bailouts. SSRN.com.
  16. ↑ Zandi, Mark (2009). Financial Shock. FT Press. ISBN 978-0-13-701663-1.
  17. ↑ Holden Lewis. (2007-04-18). 'Moral hazard' helps shape mortgage mess. Bankrate.com.
  18. ↑ David Wighton. (2008-09-24). Paulson bailout: seizing moral high ground can be hazardous. TimesOnline.
  19. ↑ HFM. (2009-03-16). The SEC Makes Wall Street More Fraudulent. Justput.com Post # 17-26.
  20. ↑ Frank Ahrens. (2008-03-19). «Moral Hazard': Why Risk Is Good'» The Washington Post.
  21. ↑ «BCBS, The interplay of accounting and regulation and its impact on bank behaviour, 2017» Basel Committee on Banking Supervision.
  22. ↑ «BCBS, Basel III: A global regulatory framework for more resilient banks and banking systems, 2010» Basel Committee on Banking Supervision.
  23. ↑ «Regulation (EU) No 575/2013 of the European Parliament and of the Council of 26 June 2013 on prudential requirements for credit institutions and investment firms and amending Regulation (EU) No 648/2012» Capital Requirements Regulation (CRR).
  24. ↑ «Regulation (EU) 2019/876 of the European Parliament and of the Council of 20 May 2019 amending Regulation (EU) No 575/2013 as regards the leverage ratio, the net stable funding ratio, requirements for own funds and eligible liabilities, counterparty credit» Capital Requirements Regulation 2 (CRR2).
  25. ↑ «Commission Delegated Regulation (EU) 2016/101 of 26 October 2015 supplementing Regulation (EU) No 575/2013 of the European Parliament and of the Council with regard to regulatory technical standards for prudent valuation under Article 105(14)» EU Commission Regulation.
  26. ↑ «EBA final draft Regulatory Technical Standards on prudent valuation under Article 105(14) of Regulation (EU) No 575/2013 (Capital Requirements Regulation — CRR)» European Banking Authority.
  27. ↑ «EBA final draft Regulatory Technical Standards on criteria for assessing the modellability of risk factors under the Internal Model Approach (IMA) under Article 325be(3) of Regulation (EU) No 575/2013 (revised Capital Requirements Regulation – CRR2» European Banking Authority June 27, 2019.
  28. ↑ «EBA final draft Regulatory Technical Standards on Back‐testing requirements and Profit and Loss attribution requirements under Article 325 bf(9) and 325bg (4) of Regulation(EU) No575/2013(revised Capital Requirements Regulation ‐ CRR2» European Banking Authority.
  29. ↑ a b c Okamoto, Karl. (2009). «After the Bailout: Regulating Systemic Moral Hazard» UCLA Law Review: 183–236..
  30. ↑ a b (Ingelesez) Investopedia. (2019-06-25). «How did moral hazard contribute to the 2008 financial crisis?» Investopedia.
  31. ↑ Lowenstein, Roger. (September 6, 2008). «Long-Term Capital: It's a Short-Term Memory» The New York Times.
  32. ↑ National Commission on the Causes of the Financial and Economic Crisis in the United States (February 25, 2011). The Financial Crisis Inquiry Report: Final Report of the National Commission on the Causes of the Financial and Economic Crisis in the United States (PDF) (Report). Archived (PDF) from the original on December 16, 2018.
  33. ↑ Surowiecki, James (January 14, 2010). "Moral Hazard and the Crisis". The New Yorker. Archived from the original on June 1, 2021. Retrieved March 2, 2020
  34. ↑ Schwarcz, Steven L.. (December 2017). «Too Big to Fool: Moral Hazard, Bailouts, and Corporate Responsibility» Minnesota Law Review 102: 761–802..
  35. ↑ Crosby, Everett (1905) "Fire Prevention". Annals of the American Academy of Political and Social Science. American Academy of Political and Social Science. 26 (2): 224–38.doi :10.1177/000271620502600215. JSTOR 1011015. S2CID 220837165. Crosby was one of the founders of the National Fire Protection Association, NFPA.org. Archived 2007-09-28 at the Wayback Machine
  36. ↑ Arrow, Kenneth (1965). Aspects of the Theory of Risk Bearing. Finland: Yrjö Jahnssonin Säätiö. OCLC 228221660
  37. ↑ Arrow, Kenneth (1971). Essays in the Theory of Risk-Bearing. Chicago: Markham. ISBN 978-0-8410-2001-6.
  38. ↑ Baker, Tom. (1996). On the Genealogy of Moral hazard. 75, 237 or. ISSN 0040-4411..
  39. ↑ John A. Nyman, PHD. .
  40. ↑ (Ingelesez) O'Hare, P.; White, I.; Connelly, A.. (2015-09-01). «Insurance as maladaptation: Resilience and the 'business as usual paradox» Environment and Planning C: Government and Policy 34 (6): 1175–93.  doi:10.1177/0263774x15602022..
  41. ↑ A. Mas-Colell, M. Whinston, and J. Green (1995), Microeconomic Theory. Chapter 14, 'The Principal-Agent Problem', p. 477.
  42. ↑ Holmstrom, B. (1979), "Moral hazard and observability". Bell Journal of Economics, pp. 74–91.
  43. ↑ Mark William Jenkins. Essays on consumer credit markets. , 90 or..
  44. ↑ Hart, Oliver; Holmström, Bengt (1987). "The theory of contracts". In Bewley, T. (ed.). Advances in Economics and Econometrics. Cambridge University Press. pp. 71–155
  45. ↑ Laffont, Jean-Jacques; Martimort, David (2002). The theory of incentives: The principal-agent model. Princeton University Press
  46. ↑ Rogerson, William P.. (1985). «Repeated Moral Hazard» Econometrica 53 (1): 69–76.  doi:10.2307/1911724..
  47. ↑ Schmitz, Patrick W.. (2005). «Allocating Control in Agency Problems with Limited Liability and Sequential Hidden Actions» RAND Journal of Economics 36 (2): 318–36..
  48. ↑ (Ingelesez) Aghion, Philippe; Fudenberg, Drew; Holden, Richard; Kunimoto, Takashi; Tercieux, Olivier. (2012). «Subgame-Perfect Implementation Under Information Perturbations*» The Quarterly Journal of Economics 127 (4): 1843–1881.  doi:10.1093/qje/qjs026. ISSN 0033-5533..
  49. ↑ Schmitz, Patrick W.. (2002). «On the Interplay of Hidden Action and Hidden Information in Simple Bilateral Trading Problems» Journal of Economic Theory 103 (2): 444–60.  doi:10.1006/jeth.2001.2790..
  50. ↑ Prendergast, Canice. (1999). «The Provision of Incentives in Firms» Journal of Economic Literature 37 (1): 7–63.  doi:10.1257/jel.37.1.7. ISSN 0022-0515..
  51. ↑ Lazear, Edward P. (2000). «Performance Pay and Productivity» American Economic Review 90 (5): 1346–61.  doi:10.1257/aer.90.5.1346. ISSN 0002-8282..
  52. ↑ Hoppe, Eva I.; Schmitz, Patrick W.. (2018). «Hidden action and outcome contractibility: An experimental test of moral hazard theory» Games and Economic Behavior 109: 544–564.  doi:10.1016/j.geb.2018.02.006..
  53. ↑ Chan, David. (2016). «Teamwork and Moral Hazard» Journal of Political Economy (124 (3)): 734-770..
  54. ↑ a b c d e f Chan, David. (2016). «Teamwork and Moral Hazard» Journal of Political Economy (124(3)): 734-770..

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Arrisku_moral&oldid=9121845"(e)tik eskuratuta