Edukira joan

Alevismo

Wikipedia, Entziklopedia askea
Alevismo
Datuak
MotaIslamaren adar eta eskolak
Agintea
Egoitza nagusi
Ez nahasi alawiekin.

Alevismoa (turkieraz: Alevilik; kurdueraz: Elewîtî[1]) tradizio islamiko sinkretiko bat da, eta haren jarraitzaileek Haji Bektash Veliren irakaspen islamiko mistikoak jarraitzen dituzte. Haji Bektash Veliek Hamabi Imamen irakaspenak irakasten zituen, tengrismoko tradizio batzuekin batzen zituen bitartean.[2] Sunismotik eta usuli adarreko xiismotik bereiziz, aleviek ez dute dogma erlijiosorik, eta irakaspenak buruzagi espiritual batek transmititzen ditu, sufi ordenek egiten duten bezala.[3] Islamaren sei fede-artikuluak onartzen dituzte, baina ez datoz bat haien interpretazioarekin. Estigma instituzional garrantzitsuari aurre egin behar izan diote otomandar eta geroago turkiar estatu eta akademikoetatik, heterodoxotzat jo baitituzte gehiengo sunita "ortodoxoarekin" kontrastatzeko.[4]

Alevi-Bektashi terminoa, gaur egun, Turkiaren diskurtso erlijiosoan erabiltzen den esamolde bat da, alevismo eta bektashismo talde erlijiosoentzako aterki gisa erabilia.[5] Alevismoaren jarraitzaileak Turkian daude batez ere, eta alevi diren Turkiako biztanleen ehunekoaren kalkuluek % 4 eta % 25 artean hartzen dute.[6][7]

Sinesmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Soner Çağaptay ikerlariaren arabera, alevismoa "islamaren interpretazio nahiko desegituratua" da. Patrick Kingsley kazetariak dioenez, bere burua deskribatzen duen alevi batentzat, euren erlijioa "identitate kultural bat besterik ez da, kultu modu bat baino gehiago".[8]

Turkiar alevien eta alevi kurduen arteko alevi sinesmenak Pir Sultan Abdal kurduarengan gehiago azpimarratzen dira Haji Bektash Veli baino, eta alevismo kurdua gehiago errotzen da naturaren gurtzean.[9]

Alevi kosmologian, Jainkoari Al-Haqq (egia) ere deitzen zaio,[10] edo Allah esaten zaio. Jainkoak bizitza sortu zuen, eta horrela sortutako munduak Bere Izatea isla dezake.[11] Alevisek Allahren, Mahomaren eta Aliren batasunean sinesten dute, baina hau ez da Jainkoak eta Mahoma eta Aliren irudi historikoek osatutako hirutasuna. Aitzitik, Mahoma eta Ali Allahren argiaren irudikapenak dira (eta ez Allahren beraren irudikapenak), ez baitira Jainkoarengandik independenteak, ezta Harengandik bereiziak ere.[10]

Alevien eta suniten arteko harremana susmo txarrekoa da, otomandarren garaikoa. Sunitek heresia, heterodoxia, matxinada, traizioa eta immoraltasuna leporatzen dizkiete aleviei. Aleviek, berriz, erantzun dute jatorrizko Koranak ez dituela eskatzen bost otoitzak, meskitara joatea edo erromesaldia, eta sunitek hasierako islama distortsionatu zutela jatorrizko Koranaren pasarte garrantzitsuak alde batera utziz, gaizki interpretatuz edo aldatuz, bereziki Ali eta praktika erritualei buruzkoak.[12] Alevientzat, suniten ikuspegi estu bat dago, jatorria Arabian duena, turkiar herriaren izaera nazionalaren kontrakotzat jotzen baitute. Zenbait alevirentzat sunna eta hadith elite arabiarren berrikuntzak izan ziren, islamaren menderatze arabiarra ziurtatzeko eta manipulazioaren bidez masak esklabo bihurtzeko sortuak. Sunismoa, alevientzat, ez da benetako islama, aberrazio bat baizik, legalismo hertsiagatik pentsamendu aske eta independentearen aurka dagoena eta atzerakoi, fanatiko eta antidemokratiko gisa ikusten dutena. Aleviek uste dute nazionalismo sunita intolerantea eta menderatzailea dela, eta ez dagoela berariazko alebia onartzeko prestasunik.[13]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aleviak islamaren lehen egunetan sortu ziren. Mahoma hil ondoren, haren jarraitzaileak komunitate musulmana kalifa gisa gidatu behar zutenen artean banatu zituzten. Sunita gehienak Abu Bakrren atzetik joan ziren; xiitak, berriz, Mahomaren suhi Aliren atzetik joan ziren, haren legezko oinordeko gisa. Zatiketa hau sakonagoa izan zen Yazid ibn Muawiyahk Mahomaren biloba Husain hil zuenean, Karbalako guduaren ondoren. Gertaera hau biziki oroitu zuten aleviek eta xiitek. Alevismoa, beraz, hamabitar xiismoaren zati bat ere bada, Hamabi Imamen errekonozimenduan. Beste eragin garrantzitsu bat sufismoa da, islameko tradizio mistikoa. Sufiren filosofo Haji Bektash Veli, Anatolian XIII. mendean bizi izan zena, oso gurtua da eta fede aleviaren sortzailetzat hartzen da. Jarraitzaile gehienak turkiar herriko tribuetakoak izan ziren. Tribuak beren ohitura tradizionalei eusten saiatu ziren, sarritan seljuktarren dinastiaren aurka eta,[14] geroago, Otomandar Inperioaren aurka. XV. mendearen amaieran, Kizilbash xiiten ordena militar bat, safaviden dinastiarekin otomandarren aurka borrokatu ziren, eta, indarra galdu ondoren, asimilatu egin zituzten, anatoliar aleviekin nahastu zirelako. Alevi kurduek oraindik Kizilbash dute izena.

XX. mendearen hasieran, alevi askok iraultzaile turkiarren alde eta Turkiako Errepublikaren sorreraren alde egin zuten. Atatürk, batzuek, Haji Bektash Veli berria bezala ikusi zuten, eta bere printzipio laikoak, suniten domeinuaren askapen bezala.[15] Baina bere itxaropenak desengainatuko ziren Erlijio-gaien Presidentzia soilik erakunde sunita bezala sortu zenean, eta bektashismoa eta alevismoa 1925ean debekatuak izan ziren. Aleviak tradizionalki diskriminatuak eta jazarriak izan dira Turkia erdialdeko eta ekialdeko landa-eremuetan. Bere erlijioa Turkian onartzen da, baina sunitekin alderatuta, Estatuaren esku-hartze handiagoa jasaten dute bere barne arazoetan eta bere irakaskuntzaren edukian. Finantza- eta antolaketa-arloan ere pribilegio nabarmen txikiagoak dituzte. Turkiako Estatuak meskita sunitak eraiki eta finantzatu ditu ia hiri txiki eta herrixka alevi guztietan; alevi askok nahita egindako umiliaziotzat jotzen dute keinu hori.

XX. mendean, alevi asko ezkerreko alderdi politikoei lotuta egon ziren Turkian, hala nola Turkiako Herriaren Alderdi Errepublikanoa (CHP) eta ideologia ezkertiarragoa zuten beste alderdi batzuk. 1970eko hamarkadan, aleviak bizi ziren eskualdeetan gatazka bortitzak izan ziren ezkerreko taldeen (sarritan oinarri alevia zutenak) eta eskuin muturreko talde nazionalista edo neo-faxisten artean, hala nola Ekintza Nazionalistaren Alderdia eta Otso Grisak. 1978an, bertokoen eta etorkin alevien (batez ere kurdu sunitak eta aleviak, bereziki Pazarcikekoak) arteko konfrontazioak Kahramanmaraşn, hiri horretako alevi biztanleriaren balizko sarraskia ekarri zuena. 1980ko kolpe militarraren ondoren, aleviak izan ziren kontraeraso anti-ezkertiarraren alderik uzkurrena, baita indarkeria islamikoaren buru izan ziren talde fundamentalistena ere, 1993an Sivasko sarraskiarekin amaitu zena.[16]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Gültekin, Ahmet Kerim. (2019). Kurdish Alevism: Creating New Ways of Practicing the Religion. University of Leipzig, 10 or..
  2. ↑ (Ingelesez) Markussen, Hege Irene. (2010). Alevis and Alevism. , 65–90 or.  doi:10.31826/9781463225728-006. ISBN 978-1-4632-2572-8..
  3. ↑ (Ingelesez) Tee, Caroline. (2013-01-29). The Sufi Mystical Idiom in Alevi Aşık Poetry: Flexibility, Adaptation and Meaning. 37  doi:10.4000/ejts.4683. ISSN 1773-0546..
  4. ↑ (Ingelesez) Karolewski, Janina. (2008). «What is Heterodox About Alevism? The Development of Anti-Alevi Discrimination and Resentment» Die Welt des Islams 48 (3/4): 434–456.  doi:10.1163/157006008X364767. ISSN 0043-2539..
  5. ↑ (Ingelesez) The Amalgamation of Two Religious Cultures: The Conceptual and Social History of Alevi-Bektashism. 2022-5-12.
  6. ↑ (Ingelesez) «TR100» interaktif.konda.com.tr.
  7. ↑ (Ingelesez) Kızıl, Nurbanu. (2021-12-31). «Govt signals action for Turkey's Alevi community amid obstacles» Daily Sabah.
  8. ↑ (Ingelesez) Kingsley, Patrick. (2017/07/22). «Turkey's Alevis, a Muslim Minority, Fear a Policy of Denying Their Existence» The New York Times.
  9. ↑ (Ingelesez) Wakamatsu, Hiroki. (2013). «Veneration of the Sacred or Regeneration of the Religious: An Analysis of Saints and the Popular Beliefs of Kurdish Alevis» 上智アジア学 (Sophia University) 31: 12..
  10. ↑ a b Hande Sözer Managing Invisibility: Dissimulation and Identity Maintenance among Alevi Bulgarian Turks BRILL 2014 ISBN 978-9-004-27919-3 page 114
  11. ↑ Tord Olsson, Elisabeth Ozdalga, Catharina Raudvere Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives Tord Olsson, Elisabeth Ozdalga, Catharina Raudvere ISBN 978-1-135-79725-6 page 25
  12. ↑ Karin Vorhoff. 1995. Zwischen Glaube, Nation und neuer Gemeinschaft: Alevitische Identitat in der Türkei der Gegenwart, pp. 107-108.
  13. ↑ Karin Vorhoff. 1995. Zwischen Glaube, Nation und neuer Gemeinschaft: Alevitische Identitat in der Türkei der Gegenwart, pp. 95-96.
  14. ↑ شيعه_لبنان_زير_سلطه_عثماني ebookshia.com (Arabieraz)
  15. ↑ (Ingelesez) Sarı, Eren. (2017). The Alevi Of Anatolia: During the great Turkish expansion from Central Asia. noktaekitap, 16 or..
  16. ↑ (Ingelesez) Rana Birden Çorbacıoğlu, Zeynep Alemdar. «Alevis and the Turkish State» turkishpolicy.com.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alevismo&oldid=9993679"(e)tik eskuratuta