Edukira joan

Aezkoa

Koordenatuak: 42°57′22″N 1°14′36″W / 42.956095°N 1.243445°W / 42.956095; -1.243445
Wikipedia, Entziklopedia askea
Aezkoa
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Abaurrepea eta Abodi atzealdean
Aezkoa bandera
Bandera

Aezkoa armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioak
Administrazioa
Entitateaibar
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaBidausi
Izen ofiziala Aezkoa
Batzarreburua
(2015-2023)		Karlos Bueno Reka
(Euskal Herria Bildu)
Posta kodeak
Ibartarraaetz
Geografia
Koordenatuak42°57′22″N 1°14′36″W / 42.956095°N 1.243445°W / 42.956095; -1.243445
Azalera198,41 km²
Garaiera655-1472 metro
Distantzia58,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria848 (2021:  −2)
Dentsitatea4,27 biztanle/km²
Euskara
Eremuaeremu euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 31,92 (2018:  %-0,3)
Datu gehigarriak
Webguneawww.valledeaezkoa.com

Aezkoa[3][a] Euskal Herriko ibar eta komunitate bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatua. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 58,7 kilometrora. Altuera 655 eta 1466 metro artekoa da, eta 198,41 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 848 biztanle zituen.

Pirinioetako ibar hori, argi eta garbi, salbuespena da Pirinioetako trazaduraren barruan; izan ere, mendiak mendebaldetik ekialdera hazten doaz, eta ibarrak gero eta altuagoak dira, baina Aezkoaren kasuan, mendiak altuagoak izan arren, ibarra baxuagoa da, askoz sakonagoa baita. Irati ibaiak bere ibilbidea egin du mendian, eta ibar malkartsua sortu du, azalera laua baino ez duena, baina oso hezea, eta horregatik ugari dira basoak, Irati bera bezala. Gainera, urak ibarreko agertokia osatzen duten haitz eta amildegi ugari sortu ditu. Arkitektura tradizionalak horma zuriak ditu, harri arrosazko estaldurekin, egurrezko dekorazioekin eta bi edo lau isurkiko teilatuekin

Bertako biztanleak aetzak dira. Ibarburua Aribe udalerria da, non batzarretxea den.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Aezcoa (1007)
  • Ezcua (1056)
  • Aeçkoa (1085)
  • Aezcoa (1089)
  • Aezcua (1112)
  • Aezchoa (1124)
  • Ahezcoa (1132)
  • Aezquoa (1137)
  • Aescuoa (1169)
  • Aeçcoa (1200)
  • Aeçquai (1203)
  • Aesquoa (1229)
  • Aezcoa (1280)
  • Aeça (1366)
  • Ayecha (1578)
  • Aezcoa (1802)
  • Ayezcoa (1817)
  • Aezcoa (1829)
  • Aez-coa (1874)
  • Aezcoa (1911)
  • Aezkoa (1926)
  • Aiezkua (1961)
  • Aezkoa (1966)
  • Aezkoa (1976)

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoa izenaren etimologia eztabaidatua da. Batzuentzat, bere geografia latz eta menditsuarekin lotzen da (aiz > aez –"haitz"– ko –genitibo– a –artikulu– = "haizkoa"); beste batzuentzat, berriz, inguruan haritzak (haritz > ariz > aiz > aez –"haritz"– ko –genitibo– a –artikulu– = "harizkoa") egotearekin.

Ikus daitekeenez, bi kasuetan adierazten da kide direla (haizkoa edo harizkoa). Horregatik, izena ibarra ("haran") hitzarekin batera sortuko zen, "haizko ibarra" edo "harizko ibarra" moduan. Inguruko beste ibar batzuetan ez bezala, hala nola Erroibarren ("Erroko harana") edo Artzibarren ("Artziko harana"), Aezkoa izeneko herrigunerik ez zegoenez, ibarra hitza alde batera utzi ahal izan zen ibarra izendatzeko, ez baitzegoen nahasterik. Horrela, beste ibarrek bi hitzak batean bildu zituzten (Erroko ibar > Erroibar, Artziko ibar > Artzibar), eta Aezkoa "Aezkoa" bezala geratu zen.

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du. »

Armarri hau bera da Aezkoa osatzen duten herri guztientzat.

Bandera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako banderak Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Bandera hau bera da Aezkoa osatzen duten herri guztientzat. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendebaldeko Pirinioetan kokatua, Nafarroako ibarrei erdian; iparraldean Ortzantzurieta (1 567 m), Urkulu (1 419 m) eta Mendizar (1 323 m) mendiak nagusi dira eta iparekialdean Abodi. Irati ibaiak ibarra sortu zuen. Ekialdean Abaurreko lautada dago, Zaraitzu ibaiaren ibaiadarra den Zatoia ibaiara urak isurtzen dituen ibarreko toki bakarra da.

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Luzaide Baxenabarre (Beherobia)
Erroibar Zaraitzu
Mendebaldea
   Aezkoa  
Ekialdea
Artzibar Urraul

Ingurune naturala eta klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. Pirinio Garaiaren eta Pirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.

Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.

Estazio meteorologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6] Gainera, 1971an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.[7] Ariben dagoen neurgailuak balio zehatzagoak ematen dizkie ibarreko herri gehienei, hobeto asimilatzen baitira bertako baldintza klimatikoetara. Abaurregainekoak, bere aldetik, ibarreko goialdeak aztertzea ahalbidetzen du, baita Abaurregaina eta Abaurrepea herriak ere.


    Datu klimatikoak (Aribe, 1972-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 21.0 24.0 27.0 31.0 35.0 38.0 37.0 35.0 28.0 22.0 21.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 7.4 8.4 11.5 13.1 17.2 21.5 24.3 24.5 21.1 16.0 10.6 8.0 15.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 3.5 4.2 6.6 8.3 11.9 15.7 18.1 18.1 15.0 11.2 6.5 4.2 10.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.4 -0.1 1.7 3.5 6.6 9.8 11.8 11.7 8.8 6.3 2.4 0.3 5.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -16.0 -14.0 -15.0 -6.0 -2.0 1.0 2.0 2.0 -1.0 -4.0 -11.0 -14.0 -16.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 142.5 138.5 131.7 143.8 116.3 72.0 50.9 53.6 91.1 139.2 165.0 148.0 1392.6
Euri egunak (≥ 1 mm) 12.6 11.8 11.5 13.5 13.3 8.2 5.6 6.9 8.2 12.1 12.6 12.3 128.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.5 2.8 2.7 1.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.1 1.6 12.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.


    Datu klimatikoak (Abaurregaina, 1981-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.5 22.0 27.0 26.5 31.0 35.0 37.0 38.0 34.0 27.0 22.5 19.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 5.8 6.5 9.5 11.1 15.8 20.3 23.4 24.1 20.3 14.9 9.2 6.5 13.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.3 2.6 5.1 6.6 10.7 14.6 17.1 17.7 14.5 10.4 5.5 3.0 9.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.3 0.7 2.2 5.6 8.8 10.7 11.2 8.7 5.8 1.8 -0.5 4.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -18.0 -17.5 -16.0 -8.0 -5.0 -2.0 1.0 -1.0 -4.0 -5.0 -11.0 -12.0 -18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 145.1 132.3 129.8 154.5 126.0 86.7 66.0 62.4 109.0 150.9 179.4 163.5 1505.6
Euri egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.3 10.5 13.6 13.7 8.6 6.4 6.9 8.5 12.8 12.0 12.4 125.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 5.4 5.7 4.4 3.3 0.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 2.4 4.1 26.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aezkoako herrien mapa

Aezkoak 9 udalerri ditu:

Map
Aezkoa ibarreko herriak

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historiaurrea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleolitoaren amaierako presentziari buruzko datuak daude (Zatoiako leizean aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta Aizpeakoa 8 000 urtekoak). Neolito garaikoak monumentu megalitiko ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta Orbaizeta eta Ezterenzubi arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, metalurgia ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek XIX. mendera arte iraun zuen Burdinezko Munizioen Fabrikan.

Antzinaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Urkuluko dorrea, K.a. 28an eraikita

Erromatarren garaiko aztarnak ere badaude, hala nola galtzaden aztarnak, eta gaur egun aztertzen ari dira. Urkulu mendiaren tontorrean dorre bat dago, orain arte garai honi egozten zaiona eta garaipen bat ospatzeko eraiki zitekeena (Sertorioren gerran edo Akitaniako konkistan).

Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antso VII.a Nafarroakoa

Erdi Aroko lehen mendeetako iluntasunean, Aezkoako ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. Iruñeko monarkia IX. mendean ezarri aurretik ere bazen Aezkoako komunitatea. Suposatzen denez, aetzak Orreagako guduan ere parte hartu zuten (778. urtea), non Karlaundi eta bere armada garaituak izan ziren, eta Europa osoan ospetsu egin zen Errolanen kantua, non Errolan enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.[10]

XI. mendean Iruñeko Erresumako barrutietako bat zen eta, adibidez, Semeno Gartzeitz jaunari (1079-1085) eta, ondoren, Lope Semenetzi (1112-1138) eman zitzaion. XIII. mendetik almiradio bat osatu zuen, Zangozako merindadeko barruti txikia, eta bat zetorren alkate propioa zuen udal-erakundearekin eta herriguneetako ordezkarien batzorde batekin. Antso VIII.a Azkarra nafar erregeak 1229an eguneratu eta bateratu zituen bailarako biztanleek, erregeorde-gizon gisa, urtean 4 500 soldatatan zenbatuz zor zituzten zerga guztiak; gainera, beren bailararen barruan bakarrik lan egiteko baimena eman zien. Ondorengo erregeek berretsitako estatutu horretan (besteak beste, 1387., 1408., 1462. eta 1496. urteetan), ez da sartzen subiranoari zor zaizkion urteko hiru afarien derrigortasuna, Luis I.a Nafarroakoak 1308 bihurtu baitzituen 600 soldatako errolda batean.

Karlos Bianakoa printzeak 1455ean eman zizkion errentak eta ibarraren gaineko jurisdikzioa Joan Kardona bere kontseilari eta maestrehostalari, indarra hartu baitzuen. Juan II.ak orduan erakutsi zioten leialtasuna saritu zuen, eta, 1462an, frankiziaren eta kaparearen pribilegio kolektiboa eman zien; hartara, zerga tradizionaletatik salbuetsi zituen, eta “Portu Handiak” direlakoak (Aezkoako mendiak) Garazirekin batera erabiltzeko aukera eman zien, kasu honetan 194 florinen urteko erroldaren bidez. Orreagan, 1496an, 104. urteurren errealetan sartu ziren, Joanes III.ak eta Katalina I.ak, eta horiek ibarreko gizonak askatu zituzten ordainleku eta pontajeetatik erresuma osoan.[11]

Aezkoak sarritan izan zituen muga-gatazkak eta larre-aprobetxamenduak Zaraitzuko ibarrekin (1205, 1237), Auritzekin (1253), Orreagarekin (1264, 1347) eta Aldudeko ibarrekin (1401), zeinarekin ez duen muga egiten. Zereal-ekoizpen zailaz gain, ibarreko ekonomia, Erdi Aroan, txerri-aziendaren ustiapenean oinarritu zen, mendietan bertan elikatua, baita Landetarainoko transhumantzia-erregimeneko behi-aziendetan ere. Inguru geofisikoaren iraupen-maila apalek aldian-aldian populazio-soberakinak sortu zituzten, hala nola 1056an Oibar populatzera gonbidatutako aetzak, edo XIV. eta XV. mendeetako Nafarroako armadetan erroldatutako arkulari eta baleztari adituak. Espezializazio militar hori Antso VII.a Azkarraren foruaren azpian dago; izan ere, aurreikusten da hezurra edo zamalkada mobilizatzen den kasuetan aetzak subiranoaren beraren guardia pertsonalean sartuko direla.[12]

Ibarreko elizei dagokienez, ustez Antso Larrosa (1134-1135) gotzainak Orreagako ospitalera transferitu zituenak eta erromatar aita santuek (1137, 1203 eta 1218) horrela berretsi zituztenak, jasota dago Abaurregaineko, Abaurrepeko eta Garaioako elizak benetan Eugenio IV.a aita santuak 1441ean kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen 1319an, haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa.

XV. mendearen bigarren erdian agaramondarren eta beaumondarren arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, agaramondarren bandoan mantendu baitzen. Beaumondarrek herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.

Aro Modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Orbaizetako ola, 1748an eraikita

Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[13]

Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik 1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[14]

Aro Garaikidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.

Iratiren gainean, XXI. mendearen hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du 1724an Nafarroako Gorteetara eraman zuen memoriala, Gaztelako, Aragoiko eta Frantziako azienda txikiak sartzea debekatzeko.

1807an, erregeren aginduz, Aezkoako eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, frantziarren inbasioa jasan zuen Nafarroako lehen lurraldeetako bat izan zen, Iberiar Penintsulako Gerra hasi zenean. Orbaizetako ola izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta Frantzisko Espotz Minako gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.[15]

1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.

XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek Amerika izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak. Hauek dira: Aribeko Domingo Elizondo, Garaioako Ziriako Morea eta Garraldako Antonio Arostegi.[13]

1921-1922an Irabiako uharka eraiki zen, 1942-1944an handitu zena. Irati ibaiaren emari handiagoari esker, XVIII. mendearen amaieratik Pirinioetako ibaiak zeharkatu zituzten almadia handienak bideratu ahal izan ziren. Mende batez baino gehiagoz -1844az geroztiko datuak daude- zura ibaian zehar garraiatzen zen. 1957. urtera arte, lur honetako gizon asko sakangailu lanbidean ondu ziren, egurra uren ibilgura mugituz.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2021 urteko erroldaren arabera 848 biztanle zituen Aezkoak.

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
3102 3679 3557 3160 3054 2995 2871 2735 2796 2790 2545 2621 2213 1756 1480 1320 1095 952 848
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aezkoako udalerrietako biztanleriaren banaketa 2020an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.

Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.

Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako batzarretxea Aribe udalerriaren erdialdean dago. Aezkoako Batzarre Nagusia batzarreburua eta zortzi batzarrekidek osatzen dute. Egungo batzarreburua Karlos Bueno Reka da, Euskal Herria Bildu hautagai gisa aurkeztu zena.

Batzarre Nagusia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako Batzarre Nagusiaren egoitza eta batzarretxea Aribe ibarburuan dago.

Egungo banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako Batzarre Nagusia batzarrekidek eta batzarreburua osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Batzarreburua Karlos Bueno Reka da, Euskal Herria Bildukoa. Batzarrekideak 7 daude:[16]

Batzordeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aezkoako Batzarre Nagusian 10 batzorde ditu:[17]

  • Mendi, Ingurune eta Abeltzaintza
  • Euskara, Kultura eta Hezkuntza
  • Etxebizitza, Obra eta Azpiegitura
  • Industria eta Energia
  • Turismo
  • Gazteria
  • Komunikazio
  • Berdintasun
  • Osasun eta Gizarte Ongizate
  • Udalekiko Harremanak

Batzarreburuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Aezkoak 3 batzarreburu izan ditu:

Hasiera Amaiera Batzarreburu Alderdia
1979 1983 Felix Jamar Jauregi independente
1983 1987 ? ?
1987 1991 ? ?
1991 1995 ? ?
1995 1999 ? ?
1999 2003 ? ?
2003 2015 Felix Jamar Jauregi Aetzak
2015 2019 Felix Jamar Jauregi independente
2019 karguan Karlos Bueno Reka Euskal Herria Bildu

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Autobuses Artieda autobus konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Gainera, Nafarroako Autobus Konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus, gainera: «aezkera» eta «nafar-lapurtera»
Abaurregaineko Julia Arregi[18] eta Pedro Iriarte[19] (Ahotsak[20] proiekturako)

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[21]

Koldo Zuazok, 2010ean, Aezkoak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[22]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, hamar bat aezkerazko euskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.

Euskararen Foru Legea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Aezkoa eremu euskalduneko ibarra da. 2018eko erroldan, herritarren % 32,92ek zekien euskaraz.

Janzkera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aezkoako jantzi tradizionalak zeramatzaten 3 emakumeko talde baten erretratua, Hiriberriko Elizalde etxearen aurrean 1924an hartua
Artikulu nagusia: «Aezkoako janzkera»

Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.

Musika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.[23]

Mitologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Basajaun eta Basandereren karikatura

Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[24]

  • basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, Ibañetako San Salbatzailearen baseliza, Otsagabiako Muskildako Andre Mariaren baseliza eta Orreagako Andre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
  • eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
  • unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
  • zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
  • gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
  • mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
  • azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
  • bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.

Jaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira ibarreko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:

Ondarea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Abaurrepeko Done Martine Toursekoako eliza
Aribeko Zubi Erromanikoa
Garraldako Done Ibane Ebanxelariko eliza
Orbarako Done Erromango eliza
Iratiko Oihana, udazkenean

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus zerrenda: «Aezkoako kultura ondasunak»

Eremu naturalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aetz ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /a.és̻kò.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa hirugarren silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Aezkoa - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Abaurregaina» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Aribe» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Aribeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ Abaurregaineko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  10. ↑ (Ingelesez) Dutton, Paul Edward, ed. Charlemagne's Courtier: The Complete Einhard. in: Einhard at the Latin Library. Peterborough, Ontario: Broadview Press, 21-22 or..
  11. ↑ Benito., Urtasun Villanueva,. (D.L. 1972). Valle de Aezcoa. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular PMC 912095303. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  12. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | AEZKOA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  13. ↑ a b Historia – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  14. ↑ Etxegoien, Juan Carlos. (2006). Orhipean : the country of Basque. (5th ed. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-478-X. PMC 71443038. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  15. ↑ Egia, Victor Manuel. La real fabrica de municiones de Orbaizeta. Nabarralde, 2015-12-14, nabarralde.eus (Noiz kontsultatua: 2010-10-29).
  16. ↑ «Batzarre Nagusia» Aezkoako Batzarre Nagusia (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
  17. ↑ «Osaketa» Aezkoako Batzarre Nagusia (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
  18. ↑ «Arregi, Julia - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  19. ↑ «Iriarte, Pedro - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  20. ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  21. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  22. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  23. ↑ «AEZKOA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
  24. ↑ Mitoak eta Elezaharrak – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Aezkoa&oldid=9386399"(e)tik eskuratuta