Edukira joan

Klima aldaketa

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Bideo honek VideoWiki proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu hau Klimaren aldaketa ziklikoari buruzkoa da; prozesu naturalari gaitzat duena beste hau da: «Klimaren aldakortasuna eta aldaketa»
1850 eta 2024 artean tenperatura anomalia erakusten duen grafiko interaktiboa.
1850 eta 2024 artean tenperatura anomalia erakusten duen grafiko interaktiboa.
Nola aldatu diren tenperaturak 1880tik 2017ra bitartean, 1951-1980ko batez bestekoarekin alderatuta. Kolore urdinak freskoagoak dira eta gorriak beroagoak.

Klima-aldaketa garaikideak beroketa globala eta Lurraren eredu meteorologikoetan dituen eraginak barne hartzen ditu. Klima-aldaketaren aurreko aldiak egon dira, baina egungo aldaketak askoz azkarragoak dira eta ez dira kausa naturalen ondorio[1][2]. Horien ordez, berotegi-efektuko gasen isurketek eragiten dituzte, batez ere karbono dioxidoak (CO2) eta metanoak. Energia ekoizteko erregai fosilak erretzeak sortzen ditu isuri horietako gehienak. Nekazaritza-jarduera batzuk, industria-prozesuak eta basoen galera iturri gehigarriak dira[3]. Berotegi-efektuko gasak gardenak dira eguzkiaren argitan, eta horrek Lurraren gainazala berotzeko aukera ematen du. Lurrak bero hori erradiazio infragorri moduan igortzen duenean, gasek xurgatu egiten dute, beroa lurrazaletik gertu harrapatuta eta berotze globala eraginez.

Klima-aldaketaren ondorioz, basamortuak hedatzen ari dira, eta bero-boladak eta baso-suteak gero eta ohikoagoak dira[1]. Artikoko beroketaren gorakadak permafrosta urtzen, glaziarrek atzera egiten eta itsas izotza galtzen lagundu du. Tenperaturen gorakadak ekaitz bortitzagoak, lehorteak eta muturreko beste fenomeno meteorologiko batzuk ere eragiten ditu[3]. Mendietako, koralezko arrezifeetako eta Artikoko klima-aldaketa azkarrak espezie asko birkokatzera edo desagertzera daramatza[4]. Klima-aldaketak pertsonak mehatxatzen ditu elikagaien eta uraren eskasiarekin, uholdeen gorakadarekin, muturreko beroarekin, gaixotasunen gehikuntzarekin eta galera ekonomikoekin. Giza migrazioa eta gatazkak ere ondorio izan daitezke[5][6]. Munduko Osasun Erakundeak uste du klima-aldaketa munduko osasunarentzako mehatxurik handiena dela XXI. mendean[7]. Etorkizuneko beroketa minimizatzeko ahaleginek arrakasta badute ere, zenbait efektuk mendez mende jarraituko dute. Horien artean, itsas mailaren igoera eta ozeano beroago eta azidoagoak[8].

Inpaktu horietako asko 1,2 °C-ko egungo berotze-mailarekin hautematen dira. Berotze gehigarriak areagotu egingo ditu inpaktu horiek, eta inflexio-puntuak eragin ditzake, Groenlandiako izotz-geruzaren urtzea, esaterako[9]. 2015eko Parisko Akordioan, nazioek kolektiboki erabaki zuten beroketa "2 °C-tik oso behera" mantentzea. Hala ere, Akordioaren esparruan egindako promesekin, beroketa globala oraindik 2,7 °C-ra iritsiko litzateke mende amaierarako[10]. Berotzea 1,5 °C-ra mugatzeko, beharrezkoa izango da 2030a baino lehen isuriak erdira murriztea eta 2050erako isuriak nuluak izatea lortzea[11][12].

Emisioak modu drastikoan murrizteko, erregai fosilak erretzeari utzi beharko zaio, eta karbono gutxi isurtzen duten iturrietatik sortutako elektrizitatea erabili beharko da. Horren barruan sartzen dira ikatzezko zentral elektrikoak pixkanaka kentzea, energia eolikoaren, eguzki-energiaren eta beste energia berriztagarri batzuen erabilera handitzea, eta energiaren erabilera murrizteko neurriak hartzea. Elektrizitateak erregai fosilak ordezkatu beharko ditu garraioa elikatzeko, eraikinak berotzeko eta industria-instalazioak funtzionarazteko[13]. Karbonoa atmosferatik ere ken daiteke, adibidez, baso-estalkia handituz eta lurzoruko karbonoa harrapatzen duten metodoekin landuz. Komunitateak klima-aldaketara egokitu daitezkeen arren, kostaldeak hobeto babesteko ahaleginen bidez, ezin dute saihestu inpaktu larriak, orokorrak eta iraunkorrak izateko arriskua[7].

Terminologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1980ko hamarkada baino lehen, ez zegoen argi berotegi-efektuko gasen gorakadak eragindako berotzeak aerosolek eragindako hoztea menderatuko ote zuen. Orduan, zientzialariek klima oharkabean aldatzea terminoa erabili ohi zuten gizakiak kliman duen eragina adierazteko. 1980ko hamarkadan, berotze globala eta klima-aldaketa terminoak zabaldu ziren. Lehenengoak azaleraren berotze-maila handitzeari soilik egiten dio erreferentzia; bigarrenak, berriz, berotegi-efektuko gasek kliman duten eragin guztia deskribatzen du[14]. Berotze globala terminorik ezagunena bihurtu zen, James Hansen NASAko klimaren zientzialariak 1988an Ameriketako Estatu Batuetako Senatuan emandako testigantzan erabili ondoren. 2000ko hamarkadan, klima-aldaketa terminoaren erabilera eta ospea areagotu zen[15]. Berotze globala, normalki, gizakiak eragindako lurreko sistemaren berotzeari dagokio; klima-aldaketa, berriz, aldaketa natural zein antropogenikoari[16]. Bi terminoak modu trukagarrian erabili ohi dira gaur egun[17].

Hainbat zientzialari, politikari eta komunikabidek krisi klimatikoa edo larrialdi klimatikoa terminoak baliatu dituzte klima-aldaketaz hitz egiteko[18][19]. The Guardian egunkariko politika-erredaktoreburuak dio hizkuntza hori beren argitalpen-jarraibideetan sartu zutela "zientifikoki zehatzak izaten ari garela ziurtatzeko, eta, aldi berean, irakurleekin argi eta garbi komunikatzen garela gai garrantzitsu honi buruz"[20]. Euskal Herrian ere larrialdi klimatiko kontzeptua gero eta gehiago erabiltzen da.

Euskarazko terminologiari dagokionez, Euskaltzaindiak eta UZEIk Klima-aldaketaren oinarrizko lexikoa deritzana argitaratu zuen 2022an, gai honi buruzko 25 kontzepturekin, hedabideetara begira batez ere.

Tenperatura igoera globala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berotze globalaren aurreko tenperatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Klimaren aldakortasuna eta aldaketa» eta «Paleoklimatologia»
Azken bi milurtekoetako tenperatura. 1850 aurreko aldia berreraikia da, paleoklimatologiak eskaintzen dituen hainbat teknika baliatuz.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Zenbateko eragina du abeltzaintzak berotegi-efektuko gasen isurian?

Azken milioi urteetan, gizakiak eboluzionatu egin du zenbait glaziaziotatik igaro den kliman. Denbora-tarte horretan, munduko batez besteko tenperatura gaur egungoa baino 1 °C beroago eta 5-6 °C hotzago tarteetan mugitu da[21][22]. Garai beroenetako bat Glaziazio arteko Azken Periodoa izan zen, duela 115.000 eta 130.000 urte bitartean, itsasoaren maila egungoa baino 6-9 metro gorago zegoenean[23]. Glaziaziorik berrienean, duela 20.000 urte, itsasoaren maila egungoa baino 125 bat metro baxuagoa zen[24]. Hurrengo berotze-aldian, berotze-pultsu bat sartu zen, eta itsasoaren maila 18 metro igo zen 500 urteko epean[25].

Tenperaturak orain 11.700 urte hasi zen glaziazio arteko aldian egonkortu ziren[26]. Berotze eta hozte eredu historikoak, hala nola Erdi Aroko Periodo Beroa eta Izotz Aro Txikia, ez ziren aldi berean gertatu eskualde ezberdinetan. Tenperaturak XX. mendearen amaierakoak bezain altuak izan litezke eskualde multzo mugatu batean[27][28]. Aldi horretako klimari buruzko informazioa zeharkako adierazle klimatikoetatik dator, hala nola zuhaitzen eraztunetatik eta izotz-lekukoetatik[29][30].

Industria iraultzaren osteko berotzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Munduko hainbat herrialdeetako SO2 emisioak.
Sufre dioxido emisioak munduan. Grafiko interaktiboan sakatuz gero, herrialdeak aukera daitezke, baita beste aire-kutsatzaile batzuk.
Bideo honek VideoWiki proiektuko bideo bat barneratzen du.
Bideo honek VideoWiki proiektuko bideo bat barneratzen du. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Industria iraultzaren osteko berotzea nabarmena izan da, batez ere 1970ko hamarkadan, sufrearen poluzioa murriztu zenean.

1850 inguruan, erregistro termometrikoak mundu-mailako estaldura izaten hasi ziren[31]. XVIII. mendetik 1970era bitartean, gutxi berotu zen; izan ere, berotegi efektuko gas-emisioen berotze-efektua sufre dioxidoaren emisioek eragindako hozteak konpentsatu zuen. Sufre dioxidoak euri azidoa eragiten du, baina sulfatozko aerosolak ere sortzen ditu atmosferan. Aerosol horiek eguzkiaren argia islatzen dute eta iluntze globala deritzona eragiten dute. 1970az geroztik, berotegi-efektua eragiten duten gasen metaketa gero eta handiagoak eta sufreak eragindako kutsaduraren kontrolek nabarmen handitu zuten tenperatura[32].

Datu instrumental independenteen multzo anitzek erakusten dute klima-sistema berotzen ari dela. 2011-2020 hamarkadan batez beste 1,09 °C [0,95-1,20 °C] berotu zen industria aurreko oinarri-lerroarekin (1850-1900) alderatuta[33]. Gainazaleko tenperaturak 0,2 °C igotzen ari dira hamarkada bakoitzeko[34]. Urte bakoitza ez da zertan izan behar aurreko urtea baino beroagoa: klimaren aldakortasunak berak aurreko urtea baino 0,2 °C beroagoa edo hotzagoa egin dezake[35]. 1998tik 2013ra bitarte, bi prozesu eman ziren baldintza horiek betetzen zutenak, Ozeano Bareko Hamarkadako Oszilazioa[36] (ingelesezko PDO gisa ezaguna) eta Ozeano Atlantikoko Hamarkada-Anitzeko Oszilazioa[37] (AMO), berotze-globalaren geldialdia eragin zuten[38]. Geldialdiaren ostean, kontrakoa gertatu zen, 2023 bezalako urteekin, non tenperaturak aurreko bataz bestekoengandik oso urrun igo ziren[39]. Horregatik, tenperatura igoerak 20 urteko tarteetan definitzen dira, urte hotz eta beroen zarata zein hamarkadak iraun dezaketen patroiak murrizten dituena, eta epe-luzeko seinaleak hobeto erakusten dutenak[40].

Beste behaketa batzuk ere erabiltzen dira tenperatura neurtzeko, eta horiek ere berotze-globalaren berri ematen dute[41][42]. Goi atmosfera hozten ari da, berotegi-efektuko gasek beroa lurrazaletik gertuago mantentzen baitute, eta erradiazio gutxiago joaten da kanpo espaziora[43]. Berotzeak elurrak estalitako lurren eremua murrizten du, eta glaziarren atzeraldia eragiten du. Era berean, berotzeak ere ebaporazioa handitzen du ozeanoetan, hezetasun gehiago sartuz atmosferan, eta prezipitazio handiagoak[44]. Landareak lehenago ari dira loratzen, eta milaka animalia espezie eremu hotzagoetara mugitzen ari dira[45].

Tenperaturen igoeraren efektua eskualdeka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tenperatura globalaren grafikoa, eta hemisferioaren araberakoa, grafiko interaktiboa.
Tenperatura globalaren grafikoa, eta hemisferioaren araberakoa.

Munduko eskualdeak erritmo desberdinetan berotzen dira. Eredu horrek ez du zerikusirik berotegi-efektuko gasak isurtzen diren tokiarekin; izan ere, gas horiek planeta osoan zabaltzeko adina denbora irauten dute. Industria aurreko alditik, lehorreko eskualdeetako azaleraren batez besteko tenperatura munduko azaleraren batez besteko tenperatura baino ia bi aldiz azkarrago igo da. Izan ere, ozeanoek bero-ahalmen handiagoa dute eta lurrunketa bidez bero gehiago galtzen dute[46]. Sistema klimatiko globalaren energia termikoak gora egin du etenaldi labur batzuekin 1970etik gutxienez, eta energia estra horren % 90 baino gehiago ozeanoan biltegiratu da[47]. Gainerakoek atmosfera berotu, izotza urtu eta kontinenteak berotu dituzte[48].

Ipar hemisferioa eta iparburua askoz azkarrago berotu dira hegoburua eta hego hemisferioa baino. Ipar hemisferioak askoz lur gehiago izateaz gain, urtaroko elurrez eta itsas izotzez estaliago dago. Gainazal horiek argi asko islatzetik ilun izatera pasatzen direnez izotza urtu ondoren, bero gehiago xurgatzen hasten dira[49]. Elurretako eta izotzetako karbono beltzaren tokiko metaketek ere Artikoa berotzen laguntzen dute[50]. Artikoko tenperaturak gora egiten ari dira, munduaren gainerakoa bikoizten duen erritmoan. Artikoko glaziarren eta izotz-geruzen urtzeak ozeanoen zirkulazioa aldatzen du, Golkoko itsaslasterraren ahultzea barne, eta horrek klima are gehiago aldatzen du[51][52][53].

Etorkizuneko tenperatura globalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
CMIP6ren gainazaleko tenperaturaren proiekzioak 2090. urterako, 1850-1900 bataz bestekoarekiko. Gaur egungo egoera mendearen amaierarako bi aukera hauen artean dago[54][55].

Munduko Meteorologia Erakundearen kalkuluen arabera, munduko tenperaturek 1,5 °C-tik gora joateko fko probabilitatea izango dute industriaurreko oinarri-lerroarekiko, gutxienez urtebetez, 2023tik 2027ra bitartean[56][57]. IPCCk batez beste 20 urte erabiltzen dituenez tenperatura globalaren aldaketak definitzeko, 1,5 °C-tik gorako urte bakar batek ez du muga hausten.

IPCCren aurreikuspenen arabera, munduko batez besteko tenperatura 1,5 °C baino handiagoa izango da 2030eko hamarkadaren hasieran. IPCCren Seigarren Ebaluazio Txostenak (2023) zenbait proiekzio jaso zituen. Proiekzio horien arabera, 2100. urtean oso litekeena da berotze globala 1,0-1,8 °C-ra iristea berotegi efektuko gas-emisio oso txikiak dituen agertoki batean, 2,1-3,5 °C-ra bitarteko igorpenen agertoki batean, edo 3,3-5,7 °C-ra, oso emisio handiko agertoki batean[58]. Tarteko eta goiko emisioetan, beroketak 2100 baino luzeago jarraituko du[59][60].

Tenperatura igoera jakin batzuen azpitik mantentzeko geratzen den karbono-aurrekontua zehazteko, karbonoaren zikloa eta berotegi-efektuko gasekiko klima-sentikortasuna modelizatu behar dira[61]. IPCCren arabera, berotze globala 1,5 °C-tik beherakoa izan daiteke, eta bi hereneko probabilitatea dago 2018aren ondorengo emisioak CO2-ren 420 edo 570 gigatona baino txikiagoak badira. Gaur egungo 10-13 urteko emisioei dagokie hori. Zalantza handiak daude aurrekontuari buruz. Adibidez, CO2 100 gigatona gutxiago izan liteke, permafrostaren eta hezeguneen CO2 eta metanoa askatzen ari delako[62]. Hala ere, argi dago erregai fosilen baliabideak lur azpian proaktiboki mantendu behar direla, funtsezko beroketa saihesteko. Bestela, haien urritasuna ez litzateke gertatuko emisioek epe luzera eragin handia izan arte[63].

Berotze globalaren kausak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Klima aldaketaren kausak»
Klima aldaketaren eragile fisikoen eragina, gradutan.

Sistema klimatikoak, berez, hainbat ziklo bizi ditu, urteak iraun dezaketenak (El Niño hegoaldeko oszilazioa, adibidez), hamarkadak edo mendeak[64][65]. Beste aldaketa batzuk sistema klimatikoaren "kanpoko" desoreka energetikoaren ondorio dira, baina ez beti Lurretik kanpokoa[66]. Kanpoko desoreken adibide batzuk berotegi-efektuko gasen kontzentrazioen aldaketak, eguzki-argitasuna, sumendien erupzioak eta Lurraren orbitan Eguzkiaren inguruan gertatzen diren aldaketak dira[67].

Gizakiak klima-aldaketari egiten dion ekarpena zehazteko, barne aldakortasun klimatikoa eta kanpoko behartze naturalak baztertu behar dira. Funtsezko ikuspegi bat kausa potentzial guztien "aztarna" bakarrak zehaztean datza, eta, ondoren, aztarna horiek behatutako klima-aldaketaren ereduekin alderatzean[68]. Adibidez, eguzki-behartzea baztertu egin daiteke kausa nagusi gisa. Bere hatz-marka atmosfera osoa berotzea izango litzateke. Hala ere, atmosferaren behealdea baino ez da berotu, eta berotegi-efektuko gasen behartzearekin bat dator hori[69]. Duela gutxiko klima-aldaketaren atribuzioak erakusten duenez, berotegi-efektuko gasen hazkundea da bultzatzaile nagusia, eta aerosolek, berriz, moteltze-efektua dute.

Berotegi-efektuko gasen igorpena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
CO2 kontzentrazioaren grafiko historikoa.
kontzentrazioaren grafiko historikoa.

Berotegi-efektuko gasak gardenak dira eguzki-argiari dagokionez, eta, beraz, horrek atmosfera zeharkatzea ahalbidetzen dute, Lurraren azalera berotzeko. Lurrak beroa irradiatzen du, eta berotegi-efektuko gasek zati bat xurgatzen dute. Xurgapen horrek beroak espaziora ihes egiteko duen abiadura moteltzen du, beroa Lurraren gainazaletik gertu harrapatuz eta denborarekin berotuz[70]. Industria Iraultzaren aurretik, berotegi efektuko gas kopuru naturalen ondorioz, lurrazaletik hurbil zegoen airea 33° C epelagoa zen naturalki izango litzatekeena baino[71][72]. Ur-lurrunak (~% 50) eta hodeiek (~% 25) berotegi-efektuari gehien eragiten dioten arren, tenperaturaren arabera handitu egiten dira eta, beraz, berrelikatu egiten dira. Aldiz, CO2 (~% 20), ozono troposferikoa[73], CFC eta oxido nitrosoa bezalako gasen kontzentrazioak ez daude tenperaturaren mende, eta, beraz, tenperaturan eragiten duten kanpo-faktoreak dira[74].

Industria Iraultzaz geroztik giza jarduerak, batez ere erregai fosilak (ikatza, petrolioa eta gas naturala) erauzteak eta erretzeak[75], berotegi-efektuko gasen kopurua handitu du atmosferan, eta horrek desoreka erradiatiboa eragin du. 2019an, CO2 eta metano kontzentrazioak % 48 eta % 160 inguru igo dira, hurrenez hurren, 1750etik[76]. Azken 2 milioi urteetan CO2 maila horiek edozein unetan izan direnak baino handiagoak dira. Metano-kontzentrazioak azken 800.000 urteetan baino askoz handiagoak dira[9].

2019an, berotegi efektuko gasen munduko isuri antropogenikoak 59.000 milioi tona CO2 izan ziren. Isuri horien % 75 CO2 zen, % 18 metanoa, % 4 oxido nitrosoa eta % 2 gas fluordunak[77]. CO2 isuriak, batez ere, garraiorako, fabrikaziorako, berokuntzarako eta elektrizitaterako energia emateko erregai fosilak erretzetik datoz. Beste CO2 isuri batzuk basogabetzetik eta prozesu industrialetatik datoz, zementua, altzairua, aluminioa eta ongarriak fabrikatzeko erreakzio kimikoek askatutako CO2a barne[78][79]. Metano-isurketak abeltzaintzatik, simaurretik, arroz-hazkuntzatik, zabortegietatik, hondakin-uretatik eta ikatz-meatzaritzatik datoz, baita petrolioa eta gasa erauztetik ere[80]. Oxido nitroso isuriak ongarrien deskonposizio mikrobiarretik datoz neurri handi batean[81].

Baso-soiltzeak berotegi-efektuko gasen isurketei egiten dien ekarpena gorabehera, lurrazalak, bereziki bertako basoek, karbono-hustubide garrantzitsua izaten jarraitzen du CO2arentzat. Lurrazaleko hustubide-prozesuek, hala nola karbonoa lurrean finkatzeak eta fotosintesiak, munduko CO2 isurien % 29 inguru ezabatzen dute[77]. Ozeanoa ere karbono-hustubide garrantzitsua da bi etapako prozesu baten bidez. Lehenik, CO2 gainazaleko uretan disolbatzen da. Ondoren, ozeanoaren itzulerako zirkulazioak ozeanoaren barnealderantz banatzen du, eta bertan metatzen da denborarekin karbonoaren zikloaren zati gisa. Azken bi hamarkadetan, munduko ozeanoek isuritako CO2aren % 20-30 xurgatu dute.

Ustez garbia den teknologiak, hain zuzen, Interneteko datu fluxu handien agerpenak gas igorpenen igoera ekarri du azken hamarkadetan. Hain zuzen, datu digitalen transmisioa eta mantentzea da CO2 gas-igorpenen iturri nagusietako bat, zerbitzariek horretarako beharrezko duten hozketa dela eta.[82] 2020ko pandemia urtean, historian inoiz baino gehiago igorri zen CO2 atmosferara.[83]

Aerosolak eta hodeiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Airearen kutsadura, aerosol bidez, gizakien osasunerako zama handia izateaz gain, klimari ere eragiten dio, eskala handian[84][85][84]. 1961 eta 1990 bitartean, Lurraren azalera iristen den eguzki-argiaren kopurua pixkanaka murrizten ari zela ikusi zen. Fenomeno hori iluntze globala izenez ezagutzen da, eta bioerregaiak eta erregai fosilak erretzetik datozen aerosolei egotzi ohi zaie[86][87]. Mundu mailan, aerosolek behera egin dute 1990etik, eta horrek esan nahi du jada ez dutela hainbeste ezkutatzen berotegi-efektuko gasek eragindako berotzea[88][87][84].

Aerosolek eguzki-erradiazioa sakabanatu eta xurgatzen dute. Lurraren erradiazio-balantzean ere zeharkako ondorioak dituzte. Sulfato-aerosolek hodeien kondentsazio-nukleo gisa jarduten dute, eta tanta gehiago eta txikiagoak dituzten hodeiak sortzen dituzte[89]. Hodei horiek eguzki-erradiazioa tanta gutxiago eta handiagoak dituzten hodeiek baino modu eraginkorragoan islatzen dute. Euri tanten hazkundea ere murrizten dute, eta, ondorioz, hodeiak islatzaileagoak dira sartzen den eguzki argiaren aurrean[90]. Aerosolen zeharkako ondorioek eragiten dute ziurgabetasun handiena indar erradiatiboan.

Aerosolek berotze globala mugatu ohi duten arren eguzki-argia islatzean, elurraren edo izotzaren gainera erortzen den kedarraren karbono beltzak berotze globalean lagun dezake. Eguzki-argiaren xurgapena ez ezik, urtzea eta itsas mailaren igoera ere areagotzen ditu[91]. Artikoan karbono beltzaren gordailu berriak mugatzeak berotze globala 0,2 °C murriztu lezake 2050erako[92].

Lurzoruaren erabileran aldaketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Basogabetzea munduan.

Gizakiek Lurraren azalera aldatzen dute batez ere nekazaritza-lur gehiago sortzeko. Gaur egun, nekazaritzak lurraren azaleraren % 34 hartzen du, % 26 basoak dira eta % 30 ez da bizitzeko modukoa (glaziarrak, basamortuak, etab.)[93]. Baso-lurren kopuruak behera egiten jarraitzen du, eta hori da lurraren erabileran berotze globala eragiten duen aldaketa nagusia[94]. Deforestazioak zuhaitzek suntsitzen direnean duten CO2 kopurua askatzen du, eta zuhaitz horiek etorkizunean CO2 gehiago xurgatzea eragozten du. Deforestazioaren arrazoi nagusiak honako hauek dira: basotik nekazaritza-lurrerako erabileraren etengabeko aldaketa, behi-haragia eta palma-olioa (% 27), baso-produktuak ekoizteko mozketa (% 26), epe laburreko migrazio-laboreak (% 24) eta baso-suteak (% 23)[95].

Lurzoruaren erabilera-aldaketek ez diete berotegi-efektuko gasen isurketei soilik eragiten. Eskualde bateko landaretza motak tokiko tenperaturari eragiten dio. Eragina du espazioan islatzen den eguzki-argi kopuruan (albedo) eta lurrunketa bidez galtzen den bero kopuruan. Adibidez, baso ilun batetik belardi batera aldatzeak azalera argiago bihurtzen du, eta horrek eguzki-argi gehiago islatzea eragiten du. Deforestazioak tenperaturei ere eragin diezaieke, hodeietan eragina duten konposatu kimikoen askapena aldatzean eta haize-patroiak aldatzean[96]. Eremu tropikal eta epeletan, efektu garbia beroketa esanguratsua eragitea da; poloetatik hurbilen dauden latitudeetan, berriz, albedo irabazi batek (basoa elurrezko estalkiak ordezten duen heinean) hozte efektua eragiten du. Mundu mailan, efektu horiek apur bat hoztea eragin dutela uste da, gainazaleko albedoa handituz[97].

Kausa naturalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Klima aldaketaren atribuzioa. Kausa naturalen eta gizakien eragina neurtzen dira grafiko honetan.

Iraganean ere klima-aldaketa garaiak izan dira, baina oraingoaren aldean faktore naturalek eragindakoak, ez giza-jardueraren ondorioz sortutakoak. Lurraren orbita ez da zirkularra, baizik eta elipse bat, formaz eta orientazioz denboran zehar poliki-poliki aldatzen dena. Orbita aldaketak hiru dira, baina bakarrik lehena hartzen da kontuan kausa bezala. Lurraren eta Eguzkiaren arteko batez besteko distantzia handitu eta txikitu egiten da (10.000 urtez behin ziklo bat). Mugimendu honek aldatu egiten du Lurrera iristen den eguzki-energia kopurua, eta horrek klima aldatzen du.[98] Jarduera tektonikoak epe-luzera begiratuta daude (milioika urte). Kontinenteen eta mendien kokapenean izandako aldaketek hainbat modutan alda dezakete klima. Adibidez, kontinenteen kokapenak erabakitzen du lurraren zenbateko azalera estaltzen duen elurrak edo zenbat euri isurtzen den. Halaber, haize nagusien mugimenduak alda ditzake.[98] Fenomeno hauek iraganean izandako klima aldaketak azaltzeko balio badute ere, oso geldoak dira, eta ez dute eraginik gaur egun ikusten dugun joeran.

Sumendien erupzioek atmosferara hautsa eta errautsa jaurtitzen dute. Hautsak eta errautsak blokatu egiten dute eguzkitik datorren argia. Ondorioz, erupzio nagusi baten ondoren, hurrengo urteetan hozten egiten du Lurra.[99] Hala ere, sumendien eragina CO2aren emisioetan gizakienaren %1 baino ez da gaur egun[100].

Eguzkiaren argia, klima gidatzen duen energia-iturria da. Eguzkitik lurrazalera iristen den argi kantitatean aldaketak izanez gero, aldatu egingo luke klima. Adibidez, 1650 eta 1850. urteen artean eguzki jardueraren gainbehera bat gertatu zen eta izotz aro txiki bat sortu zuen planetan. Groenlandia bakartuta geratu zen partzialki eta glaziarrek Alpeetan aurrera egin zuten.[101] Berotegi-gasek berotze globalean duten eragina oso txikia dela uste duten zientzialariek (hots, klima-aldaketari garrantzia kentzen dioten eszeptikoek) azken urteotako tenperaturen igoera eguzkiaren jardueraren ondorioz dela proposatu dute (eguzkiaren orbanak ugariagoak direnean eguzkiak erradiazio gehiago igortzen du).[102] Aldaketa horren ondorioz balitz, troposfera eta estratosfera ere berotuko lirateke, eta ez da hala gertatzen[103]. Gainera, azken hamarkadetan ez da egon aldaketa nabarmenik Eguzkiaren erradiazioan[104].

Klima-aldaketaren atzeraelikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Itsas izotzak sartzen den eguzki-argiaren % 50 eta % 70 artean islatzen du, eta ozeanoak, ilunagoa denez, % 6 baino ez du islatzen. Itsas izotz eremu bat urtzen denean eta ozeano gehiago agerian uzten duenean, horrek bero gehiago xurgatzen du, eta horrek tenperatura handitzen du eta izotz gehiago urtzen du. Prozesu hori atzeraelikadura positiboa da.

Atzeraelikadurek aldatu egiten dute klima-sistemak hasierako behartze bati ematen dion erantzuna: atzeraelikadura "autosendogarriek" edo "positiboek" areagotzen dute, eta atzeraelikadura "orekatzaileek" edo "negatiboek" murrizten[105]. Errefortzuko atzeraelikadura nagusiak honako hauek dira: ur-lurrunaren berrelikadura, izotz-albedo berrelikadura eta hodeien efektu garbia[9]. Oreka-mekanismo nagusia hozte erradiatiboa da, Lurraren gainazalak bero gehiago igortzen baitu espaziora, tenperaturaren igoerari erantzuteko. Tenperaturaren atzeraelikaduraz gain, atzeraelikadurak daude karbonoaren zikloan, hala nola CO2ren ongarri-efektua landareen hazkundean[106]. Atzeraelikadurei buruzko ziurgabetasuna da klima-eredu desberdinek isuri kopuru jakin baterako beroketa-magnitude desberdinak proiektatzeko arrazoi nagusia[107].

Berotegi-efektuko gasek airea berotzen duten heinean, hezetasun gehiago atxiki dezake. Ur-lurruna berotegi-efektuko gas indartsua da, eta, beraz, are gehiago berotzen du atmosfera. Hodeiak ugarituz gero, eguzki-argi gehiago islatuko da espazioan, eta planeta hoztuko da. Hodeiak altuagoak eta finagoak badira, isolatzaile bat bezala jokatzen dute, beroa behetik behera islatuz eta planeta berotuz[108]. Hodeien eragina atzeraelikaduraren ziurgabetasun-iturri handiena da.

Beste atzeraelikadura garrantzitsu bat Artikoan elur-geruza eta itsas izotza murriztea da, Lurraren gainazalaren islakortasuna murrizten baitu[109]. Orain, Eguzkiaren energia gehiago xurgatzen da eskualde horietan, eta horrek Artikoko tenperatura-aldaketak anplifikatzen laguntzen du[110]. Artikoaren anplifikazioa ere urtzen ari da permafrosta, metanoa eta CO2 atmosferara askatzen dituena[111]. Klima aldaketak hezeguneetan, itsas sistemetan eta ur gezako sistemetan metanoa askatzea ere eragin dezake[112]. Oro har, atzeraelikadura klimatikoak gero eta positiboagoak izatea espero da[9].

Gizakiak eragindako CO2 isurien erdia inguru lehorreko landareek eta ozeanoek xurgatu dute[113]. Lurrean, CO2aren hazkundeak eta hazkunde-denboraldiaren luzapenak landareen hazkundea suspertu dute. Klima-aldaketak areagotu egiten ditu lehorteak eta bero-boladak, landareen hazkundea eragozten dutenak, eta, horren ondorioz, ez dago zalantzarik karbono-hustubide horrek hazten jarraituko duenik etorkizunean. Lurzoruek karbono kantitate handiak dituzte eta zati bat aska dezakete berotzen direnean[114]. Ozeanoak CO2 eta bero gehiago xurgatzen duen heinean, azidotu egiten da, zirkulazioa aldatu egiten da eta fitoplanktonak karbono gutxiago xurgatzen du, eta horrek murriztu egiten du ozeanoak atmosferako karbonoa xurgatzen duen abiadura. Oro har, CO2 kontzentrazio handiagoak izanez gero, Lurrak gure isurketen zati txiki bat xurgatuko du[9].

Ondorioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ingurumen-ondorioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Itsas mailaren berreraikuntza historikoa eta Estatu Batuetako Aldaketa Globalaren Ikerketa Programak 2017an argitaratutako 2100 proiekzio

Klima-aldaketaren ingurumen-ondorioak zabalak eta irismen handikoak dira, eta ozeanoei, izotzari eta eguraldiari eragiten diete. Aldaketak pixkanaka edo azkar gerta daitezke. Efektu horien frogak iraganean izandako klima-aldaketaren azterketatik, modelizaziotik eta behaketa modernoetatik datoz[115][116]. 1950eko hamarkadatik, lehorteak eta bero-boladak gero eta maizago agertu dira[117]. Indian eta Asiako ekialdean fenomeno oso heze edo lehorrak ugaritu egin dira montzoi garaian[118][119]. Litekeena da prezipitazioen indizeak eta urakanen eta tifoien intentsitateak gora egitea[120], eta haien banaketa geografikoko eremua polarretara zabaltzea, klimaren berotzeari erantzuteko[121]. Zikloi tropikalen maiztasuna ez da handitu klima-aldaketaren ondorioz[122].

Itsasoaren maila globala igotzen ari da glaziarren urtzearen, Groenlandiako eta Antartikako izotz geruzen urtzearen eta hedapen termikoaren ondorioz[123]. 1993 eta 2020 artean, igoera areagotu zen denborarekin, urtean 3,3 ± 0,3 mm-ko batez bestekoarekin[124]. XXI. mendean zehar, IPCCk aurreikusten du, emisio oso altuen egoera batean, itsas maila 61 eta 110 cm artean igo daitekeela[125]. Ozeanoen beroaren gorakada Antartikako glaziarren irteerak hondatzen eta azaleratzeko mehatxua egiten ari da, izotz-geruza asko urtzeko arriskuarekin[126] eta isuriak handiak izanez gero itsas maila 2100ean 2 metro igotzeko aukerarekin[127].

Klima-aldaketaren ondorioz, Artikoko itsas izotza murriztu eta argaldu egin da hamarkada askotan[128]. Espero da izotzik gabeko udak ez direla oso ohikoak izango 1,5 ° C-ko beroketarekin, baina aurreikusten da hiru edo hamar urtean behin gertatuko direla, 2 °C-ko beroketa-mailarekin. Atmosferako CO2 kontzentrazio handiagoek aldaketak eragin dituzte ozeanoen kimikan. Disolbatutako CO2a handitzeak ozeanoak azidotzea eragiten du[129]. Gainera, oxigeno mailak gutxitzen ari dira, oxigenoa ez baita hain disolbagarria ur beroenean. Ozeanoko eremu hilak ere, oxigeno gutxiko eskualdeak, hedatzen ari dira[130].

Inflexio-puntuak eta epe luzeko eraginak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berotze globalaren maila handiagoek "inflexio-puntuak" zeharkatzeko arriskua areagotzen dute, hau da, atalaseak, zeinetatik aurrera jada ezin diren zenbait inpaktu saihestu, nahiz eta tenperaturak murriztu[131][132]. Adibide bat Mendebaldeko Antartikako eta Groenlandiako izotz-geruzen kolapsoa da; izan ere, tenperatura 1,5 eta 2 °C artean igotzeak arriskuan jar dezake izotz-geruzen urtzea, nahiz eta urtzearen denborazko eskala zalantzazkoa izan eta etorkizuneko berotzearen araberakoa izan[133]. Eskala handiko aldaketa batzuk epe laburrean gerta litezke, hala nola korronte ozeaniko batzuen itxiera, hala nola Atlantikoko hegoaldeko iraultze zirkulazioa (AMOC)[134]. Inflexio-puntuek kalte itzulezinak ere izan ditzakete ekosistemetan, hala nola Amazoniako oihanean eta koralezko arrezifeetan[135].

Klima aldaketaren epe luzeko ondorioen artean izotza gehiago urtzea, ozeanoak berotzea, itsas maila handitzea eta ozeanoak azidotzea daude. Mendeetatik milurtekora bitarteko denborazko eskala batean, aldaketa klimatikoaren magnitudea batez ere CO2 isuri antropogenikoek baldintzatuko dute. Hori CO2aren bizitza atmosferiko luzearen ondorio da[136]. CO2aren xurgapen ozeanikoa nahiko motela da ozeanoen azidotzeak ehunka edo milaka urtetan zehar jarrai dezan. Kalkuluen arabera, isuri horiek 100.000 urtez luzatu dute, gutxienez, egungo glaziazioen arteko aldia[137]. Itsas mailaren gorakadak mende askotan jarraituko du, Celsius graduko 2,3 metroko igoerarekin 2000 urte igarotzean[138][139].

Fauna eta floran eragina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azkenaldiko berotzeak lurreko eta ur gezako espezie asko poloetara eta altuera handiagoetara bultzatu ditu[140]. Atmosferako CO2 mailak handitzeak eta hazkunde-denboraldia luzatzeak berdatze globala ekarri dute. Hala ere, bero-boladek eta lehorteek ekosistemen produktibitatea murriztu dute zenbait eskualdetan. Kontrako efektu horien etorkizuneko oreka ez dago argi[141]. Klima-aldaketak klima-eremu lehorragoak hedatzen lagundu du, hala nola basamortu gehiago tropikoetan[142][143]. Berotze globalaren magnitudeak eta abiadurak aukera gehiago ematen dituzte ekosistemak bat-batean aldatzeko. Oro har, klima-aldaketak espezie askoren desagerpena eragitea espero da[144].

Ozeanoak lurra baino astiroago berotu dira, baina landareek eta ozeanoko animaliek lurreko espezieak baino azkarrago migratu dute poloetara[145][146]. Lurrean bezala, ozeanoko bero-boladak ohikoagoak dira klima-aldaketaren ondorioz, eta horrek kalte egiten die askotariko organismoei, hala nola koralei, algei eta itsas hegaztiei[147]. Ozeanoaren azidotzeak zaildu egiten du muskuiluen, lanpernen eta koralen maskorrak eta eskeletoak sortzea, eta bero-boladek koralezko uharriak zuritu dituzte[148]. Klima-aldaketak eta eutrofizazioak bultzatutako alga kaltegarrien loraketek oxigeno-mailak murrizten dituzte, elikadura-sareak nahasten dituzte eta itsasoko bizi-galera handiak eragiten dituzte. Kostaldeko ekosistemek estres berezia jasaten dute[149]. Munduko hezeguneen ia erdiak desagertu egin dira klima-aldaketaren eta beste giza inpaktu batzuen ondorioz[150].

Klima aldaketaren eragina ingurunean

Eragina gizakiengan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Elikagaiak eta osasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eragina bizimoduengan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Neurriak eta Irtenbideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Desinformazioaren kontrako borroka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Badago munduan berotze globalaren kontu honi garrantzia kendu nahi dioen jendea edo, zuzenean, gertatzen ari dela ukatzen duen jendea. Zientziaren ikuspegitik ebidentzien bildumak eta beste estrategia batzuk proposatu izan dira.[156]

Robotak berotze globalaren aurka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aspalditik, meteorologiako agentziek adimen artifizialaz hornitzen du bere iragarpenak doitzeko, Europako herrialde batzuetako estazioetatik datozen datuekin.

Gaur egun, duela bost urte baino zehatzagoak direla diote datu horiek. Momenturo eredu batzuk sortzen dira tenperaturaren, poluzioaren, ozono geruzaren proportzioen, hezetasunaren balioekin… Balio horiek jasotzen dituzten sentsoreetatik abiatu daitezke iragarpenak doitzeko.

Horri guztiari esker, inoiz baino zehaztasun handiagoz uler dezakegu zer egoeratan gauden eta, batez ere, nola jokatu behar dugun.

Gure inguruan gertatzen dena hautemateko milioika radar, sentsore, ganbera eta gailuz inguratuta bizi gara. Atmosferako eta inguruneko karbono dioxidoaren eta oxido nitrosoaren mailak igotzetik hasi eta itsas mailaren igoerara arte, kutsadura akustikoa edo biodibertsitatearen galera barne.

Oso makina sofistikatuak dira, baina ez dira autosufizienteak isolatzen baditugu. Horregatik, hainbat programatzaileek eta zientzialariek giza garun baten abiadura eta ahalmena gainditzeko gai diren softwareak garatu dituzte. Jonathan Gregory horietako bat da. Gregory-ren zenbakizko ereduei esker, aldagai guztiak integratu eta eskuragarri dauden datuak doitu ahal izan dira, sistema klimatikoaren etorkizuneko bilakaera aurresan ahal izateko.

Gainera, datuak adimen artifizialaren bidez interpretatzeko sistema horri esker, 2100 urte bitarteko patroi nahiko zehatza ezarri ahal izango da. Baina eredu hori, CO2 gasen emisioei eusteko gai garen neurriaren araberakoa izango da.

Badira irtenbide eta neurri nagusi batzuk politikariek proposatu dituztenak berotze globalaren arazoa konpontzeko: moteltzea (igorpenak murriztea), moldatzea eta geoingeniaritza.[98]

Moteltzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egungo eztabaida eta gaur egun politikagintzan den geldialdia moteltzeari dagozkio ia oso-osorik: ea epe laburreko politikari ekin behar zaion igorpenak murrizteko, eta hala eginez gero, zenbateko zorroztasunez eta nola.[98] Karbono-emisioak murrizteko politika adimentsuak, teknologia berrikuntzak eta negozioen lidergoa eskatzen dute.[157]

Berreskuratze Soluzioak/Moldatzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Geoingeniaritzaren proposamenak

Etorkizunean inpaktu okerragoa saihesteko, sektore publikoek eta pribatuek planetako erresistentzia sendotzea dute helburu, berotze eragina saihestezina izan ez dadin.[158] Teknologia berritzaileen erabilera ezinbestekoa da moldatze prozesu honetan, besteak beste, energia berriztagarriak, ibilgailu alternatiboak, energia nuklearraren aurrerapena eta karbonoaren harrapaketa, erabilera eta biltegiratzea.[157]

Geoingeniaritza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azken aukera bezala, geoingeniaritza proposatzen da. Klima aktiboki manipulatzea eskatzen duen bidea, berotegi-gasak atmosferan ugaltzearen ondorioak ezabatzeko eta askotariko proposamen sorta biltzen ditu: Eguzkitiko argiari trabak jartzea, munduko karbono-zikloa manipulatzea…[159] Baina Lurra horrela aktiboki manipulatzeak arrisku handiak ekar ditzake Lurrarentzat. Gainera, halako proiektuak arazo legal, diplomatiko eta politiko larriak azaleratuko lituzkete.[98]

Berotze-globalaren aurka jarduteko enpresek egin dezaketena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Onena da enpresa horiek produktuak garatzeko eta zerbitzuak emateko modua aldatzen hastea.

  1. Karbono-aztarna neurtzea: lehenik eta behin, jakin behar da zure enpresak zenbat berotegi-efektuko gas isurtzen dituen urtero. Hortik aurrera, aholkularitzak egin ahal izango dira kanpoko enpresen bitartez, emisio horiek nola murriztu daitezkeen zehazteko.
  2. Ekintza klimatikoko plan bat garatzea: plan bat gauzatu ahal izateko eta zure enpresak isurtzen duen karbono-kantitatea murrizteko, argi izan behar duzu aldaketa horiek zein funtsezko arlotan garatu behar diren. Garrantzitsuenak honako hauek dira: hornidura-katea, hau da, materialen eta hornidura-katea; energian, elektrizitatean, konpainiaren eta instalazioen berokuntzan; garraioan, hau da, logistikan eta produktuek egiten dituzten ibilbideetan; eta, adibidez, gutxiago kutsatzen duten garraioak erabiltzea, hala nola itsasontziak, hegazkinen ordez. Enpresaren ibilgailuak ere alda daitezke ibilgailu elektrikoekin, edo garraio ekologikoa sustatu, bizikletak eta garraio publikoa adibidez.
  3. Isurketak murrizteko helburuak ezartzea: ekintza-planen prezioak ezartzea eta enpresari izango dion kostua ezagutzea funtsezkoa da ekintza klimatikoko plana gauzatzeko.
  4. Aurrerabidea gainbegiratzea: beharrezkoa da emisioen murrizketaren hobekuntza ebaluatzea, eta hirugarrenen aholkularitza kontratatzea ezinbestekoa izan daiteke erantzukizuna ez galtzeko eta karbono-aztarna neurtzeko. Horrela, ekintza-plana non hobetu daitekeen jakiteko datuak lor daitezke.
  5. Klima-kontzientzia duten politikak babestea: Oso garrantzitsua da klima-aldaketaren aurkako ekintzak ezartzen dituzten politikak babestea eta laguntzea. Ibilgailu elektrikoentzako diru-itzulketek eta energia berriztagarrientzako pizgarriek epe luzeko negozioen kostua murrizten dute.

Agenda 21

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Agenda 21 ingurumen- hezkuntza programa bat da, eta bere helburu nagusia ingurumen arazoei konponbidea emateko bideak ezagutaraztea eta motibazioa eta konpromisoa sortzea da.

Eremu ezberdinak garatzen ditu, eskola eta udalerri edo eskualdea. Hezkuntza-komunitatea lantzen du batez ere, eta ikasleei eman nahi die protagonismo gehien. 5 fasetan banatzen da:

  1. Antolamendua eta planifikazioa: antolamenduaren oinarriak (koordinatzailea, talde sustatzailea...) eta hasierako planifikazioa zehazten dira.
  2. Sentsibilizazioa eta motibazioa: behar-beharrezkoa da hezkuntza-komunitatearen partaidetza lortzeko. Egitamu berezi baten bidez egitea komeni da.
  3. Diagnostikoa: ikastetxearen hasierako argazkia edukitzeko balio du. Horretarako programaren hiru ardatzak hartzen dira kontuan. Bestalde, udalerriaren egoeraren azterketa egiteko une aproposa da.
  4. Ekintza-plana: fase honetan definitzen eta planifikatzen da ikastetxea eta haren inguru hurbila jasangarriago egiteko ekintzen multzoa. Plana garatzeko hobekuntza-helburuak eta horiek lortzeko ekintzak zehazten dira; gainera, lorpenak neurtzeko adierazle batzuk azaltzen dira.
  5. Komunikazioa eta Ebaluazioa: prozesu osoan egiten direnez, eta izaeraz eta ezaugarriz ezberdinak direnez, fase berezia osatzen dute.

Agenda 30

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2030 Agenda Garapen Jasangarrirako ekintza-plan bat da, Nazio Batuetako estatu kideen konpromisotik sortua. Haren helburu nagusia pertsonak, planeta eta oparotasuna babesten direla zaintzea da.

2000. urtean, Nazio Batuetako kide ziren herrialdeek Milurtekoaren Garapen Helburuak (MGH) 2015. urterako lortzea adostu zuten. MGH horiek betetzeko epea amaitzean, 2015eko irailaren 25ean, NBEren Batzar Nagusiak klima-aldaketari buruzko mundu-mailako akordio berri bat ezarri zuen. Egun horretan gertaera historiko bat gertatu zen, eta mundu osoko 193 estatu kideek 2030 Agenda onartzeko konpromisoa hartu zuten. Nazio Batuen Garapenerako Programaren barruan dago NBEk sustatutako programa hori, eta Garapen Jasangarrirako 17 Helburu (GJH) jorratzen ditu. Helburu horiek, aldi berean, lortu beharreko 169 helburutan banatzen dira.

Klima Aldaketari eta Trantsizio Energetikoari buruzko Legea Espainian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Neutraltasun klimatikorako bide-orria:

2020/02/10

  • Nahitaezkoa izango da 50.000 baino gehiagoko udalerriek eta uharte-lurraldeek emisio gutxiko eremuak ezartzea, beranduenez 2023 baino lehen, eta eremu horietan atzera egitea dakarren edozein udal-neurrik administrazio zentral edo autonomiko eskudunaren aldeko txostena izan beharko du.
  • Handitu egiten ditu bere jardueraren klima-arriskua ebaluatu behar duten erakundeak
  • Titulu berri bat sartu da, gobernantzari eta parte-hartze publikoari buruzkoa, eta klima-aldaketara egokitzeko neurriak indartu dira, besteak beste.

Zer egiten du EBk klima-aldaketaren alde?

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

02/12/2019

Europar Batasunaren lehentasunetako bat da klima-aldaketa geldiaraztea eta ingurumen-fenomeno horrek planetan dituen ondorioetara hobeto egokitzea.

Horretarako, Europar Batasunak Europa ekonomia jasangarri bihurtzeko neurriak proposatzen ditu, isurketak murrizteari - Helburu oso zorrotzekin - Eta energia-eraginkortasuna hobetzeari esker, besteak beste.

Helburuak

Helburuak lortzeko, Europar Batasunak 2050erako berotegi-efektuko gasen isurketa% 80 eta% 95 artean murrizteko helburua ezarri du.

2008. urtean ezarri ziren lehen neurriak, 2020. urteari begira, eta urte horretarako lortu nahi zen:

  • Isurketak% 20 murriztea
  • Energia berriztagarrien erabileraren proportzioa% 20 handitzea
  • Energia-eraginkortasuna% 20 handitzea

Gainera, Europako Parlamentuak larrialdi klimatikoa ezarri du eta 2030erako EBk isurketak% 55 murriztu behar izan ditu.

Hurrengo urratsa emisioak murriztea ekarriko lukeen neutraltasun klimatikoa lortzea da, eta Parisko Hitzarmenaren helburu nagusia lortzea: tenperatura globala 1,5 gradutan igotzea.

Kopuru horiek lortzeko, EBk ekonomia hipokarboniko bat sortzea proposatzen du, hau da, emisio gutxiko ekonomia bat, eta ingurumena errespetatzen duen gizarte bat, honako hauekin:

  • Enplegu ekologikoagoak, energia berriztagarrien erabilera eta hondakinei buruzko Europako araudiaren aplikazioa.
  • Garraio garbia, ibilgailu hibridoak edo elektrikoak eta garraio publikoaren erabilera handiagoa, 2050erako emisioak% 50 murriztu ditzakeena.
  • Eraikin eta sistema energetiko eraginkorrak.

Egoera hobetzeko ekintzak/proposamenak:

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Klimaren Gailurrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nazio Batuetako Konbentzioen Alderdien COP edo Klima Aldaketari buruzko bilerak eta konferentziak dira, eta urtero biltzen dituzte munduko liderrak, bizi dugun krisi klimatikoa geldiarazteko behar diren emisioak murrizteko konpromisoak bete ahal izateko beharrezko diren erabakiak hartzen dituzten. Alderdien konferentzia New Yorken onartu zen, 1992ko maiatzaren 9an. Mundu mailan klima aldaketarekin lotutako arazoen kontzientzia publikoa indartzeko aukera ematen du.

Alderdien Konferentziako CP edo COP (Conference of the Parties) da Konbentzioaren "organo gorena", hau da, erabakitzeko ahalmena duen agintari gorena. Konbentzioan parte hartzen duten herrialde guztien elkartea da.

CP arduratzen da klima-aldaketaren arazoak konpontzeko nazioarteko ahaleginei eusteaz. Konbentzioaren aplikazioa eta alderdien konpromisoak aztertzen ditu, Konbentzioaren helburuen, aurkikuntza zientifiko berrien eta klima-aldaketari buruzko politikak aplikatzean lortutako esperientziaren arabera. CPren funtsezko zeregin bat aldeek aurkeztutako komunikazio nazionalak eta emisioen inbentarioak aztertzea da. Informazio hori oinarri hartuta, CPk alderdiek hartutako neurrien ondorioak eta Konbentzioaren azken helburua lortzeko egindako aurrerapenak ebaluatzen ditu.

CP urtero biltzen da 1995etik. CP Bonnen biltzen da, Idazkaritzaren egoitzan, salbu eta alderdi batek bere burua eskaintzen duenean saioaren anfitrioi gisa (hori da ohikoa). Komunikabideek normalean COP bakoitzari "klimaren gailurra" esaten diote.

1972an Nazio Batuen Giza Ingurumenari buruzko Konferentzia egin zen Stockholmen. Lehen aldiz, ingurumenaren degradazioaren gaia munduko gobernu nagusien agendan agertzen da. Nazio Batuen Erakundeak planetaren degradazioa geldiarazteko irtenbideak aurkitu nahi zituztenen nazioen ordezkari nagusiak bildu zituen. Nazio Batuen Ingurumenari buruzko Programa (UNEP) sortu zen, herrietan kontzientzia ekologiko berri bat sortzeko asmoz. Onartu zen gazteak eta helduak hezi behar zirela planetaren iraunkortasuna arriskuan jartzen zuten ingurumen-arazoak aurreikusteko eta konpontzeko. Antolatu ziren jarduerek esparru nagusiak ezarri zituzten: klima-aldaketa, lurzoruaren degradazioa, itsasertzaren eta ozeanoen narriadura, pobretze biologikoa, hondakin toxikoak, edateko uraren baliabide partekatuen kudeaketa eta pertsonen bizi-kalitatearen narriadura.

Bi hamarkada geroago Rio de Janeiron Ingurumenari eta Garapenari buruzko Lurraren Goi Bilera (1992) egin zen, planetaren garapen iraunkorra ahalbidetuko zuen politika global baten oinarriak ezarri nahi zituena. Bilera honetan funtsezko bost testu onartzen dira: Rioko Adierazpena edo Lurraren Gutuna, Basoari buruzko Adierazpena, Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena, Klimari buruzko Hitzarmena, Desertifikazioaren Aurkako Hitzarmena eta Agenda 21 edo XXI. menderako Programa, non hurrengo hamarkadan gauzatuko ziren ekintzak zerrendatzen ziren.

2002an Johannesburgon Garapen Iraunkorraren Munduko Goi Bilera antolatu zen. Bertan, uraren eskuragarritasuna eta estres hidrikoa bezalako gaiak eztabaidatu ziren. Animalien gehiegizko energia-kontsumoa, nekazaritza-ekoizpena eta biodibertsitatea. Helburu sinboliko gisa, arazo globalen aurrean gaitasun kolektiboa erakutsi nahi zen, ingurumenarekin bat etorriz hazteko beharra adieraziz, osasuna, hezkuntza eta justizia helburu. Batzuen ustez, goi-bilera honetan gizarte garapenaren inguruko gaiak azpimarratzea lortu zen, hala nola pobrezia errotik kentzea, ura eta saneamendu zerbitzuak eskuratzea eta osasuna.

Hainbat goi-bilera egiten jarraitu dira 2002tik, hau da, berrogei urte baino gehiagoz klima-aldaketaren eta garapen iraunkorraren problematikari buruzko mundu osoko eztabaidari eutsi zaio. Bi gai horiek arazo nagusi bihurtu dira guztiontzat etorkizunari begira. Baina munduko aktoreen jarrerak aurrez aurre daude oraindik.

Parisko hitzarmena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2016ko apirilaren 22an, Parisko 21. konferentzian, akordio historiko bat lortu zen: Parisko Hitzarmena. Mende honetako tenperaturaren igoera industriaurreko mailekin alderatuta, 2 °C azpitik mantentzea da bere helburu nagusia, eta 1,5 °C-ra are gehiago mugatzea. Munduko 175 liderrek egun berean sinatu zuten akordioa.

Bost urtean behin (2023an hasita), herrialde guztiek jakinarazi eta mantendu behar dituzte emisioak murrizteko helburu nazionalak (emisioak murrizteko garapen-planak). Gainera, herrialde guztiek abian jarri behar dituzte helburu horiek lortzeko politikak eta neurri nazionalak. Hala, klima-aldaketaren aurka borrokatzeko 190 plan aurkeztu dira, Konbentzioaren alderdi guztien isurketen% 99 inguru estaltzen dituztenak.

Parisko Akordioak gero eta helburu handiagoak dituzten konpromisoen anbizioa gehitzearen garrantzia aitortzen du, hau da, 5 urtetik behin herrialdeen konpromisoak gero eta handiagoak izango dira.

Era berean, akordioak ekosistemek karbono-hustutegi gisa duten garrantzia aitortzen du, bereziki basoek, akordioan esplizituki jasotzen baitira, eta herrialdeek ezarritako helburuak betetzeko merkatu-mekanismoak erabiltzeko aukera aitortzen du, herrialdeek beren ekarpenetan hala erabakitzen badute.


Estatu kideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2019tik aurrera, CPk 197 zati ditu, Nazio Batuetako estatu kide guztiak barne, baita Niue, Cook uharteak eta Europar Batasuna ere. Gainera, Egoitza Santua eta Palestina estatu behatzaileak dira.

1. Alemania 65. Fiii 129. Nikaragua
2. Andorra 66. Frantzia 130. Niger
3. Angola 67. Gabon 131. Nigeria
4. Antigua eta Barbuda 68. Gambia 132. Niue
5. Saudi Arabia 69. Georgia 133. Norvegia
6. Aljeria 70. Ghana 134. Zeelanda Berria
7. Argentina 71. Granada 135. Oman
8. Espainia 72. Grezia 136. Herbehereak
9. Armenia 73. Guatemala 137. Pakistan
10. Australia 74. Ginea 138. Palau
11. Austria 75. Ekuatore Ginea 139. Panama
12. Azerbaijan 76. Ginea Bissau 140. Papua Ginea Berria
13. Bahamak 77. Guyana 141. Paraguai
14. Bahrain 78. Haiti 142. Peru
15. Bangladesh 79. Honduras 143. Polonia
16. Barbados 80. Hungaria 144. Portugal
17. Belgika 81. India 145. Qatar
18. Belize 82. Indonesia 146. Britainia Handia
19. Benin 83. Irak 147. Afrika Erdiko Errepublika
20. Bielorrusia 84. Iran 148. Dominikar Errepublika
21. Birmania 85. Irlanda 149. Errumania
22. Bolivia 86. Islandia 150. Errusia
23. Bosnia eta Herzegovina 87. Cook irlak 151. Ruanda
24. Botswana 88. Marshall Irlak 152. Samoa
25. Brasil 89. Salomon Irlak 153. Saint Kitts eta Nevis
26. Brunei 90. Italia 154. San Marino
27. Bulgaria 91. Israel 155. Saint Vincent eta Grenadinak
28. Burkina Faso 92. Jamaika 156. Santa Luzia
29. Bhutan 93. Japonia 157. Sao Tome eta Principe
30. Burundi 94. Jordania 158. Senegal
31. Kanbodia 95. Kazakhstan 159. Serbia
32. Kamerun 96. Kenya 160. Seychelleak
33. Cabo verde 97. Kiribati 161. Sierra Leona
34. Kanada 98. Kirgistan 162. Singapur
35. Chao 99. Kuwait 163. Siria
36. Txile 100. Laos 164. Somalia
37. Txina 101. Lesotho 165. Sri Lanka
38. Kolonbia 102. Letonia 166. Swazilandia
39. Komoreak 103. Libano 167. Hegoafrika
40. Ipar Korea 104. Liberia 168. Sudan
41. Hego Korea 105. Libia 169. Suedia
42. Kongoko errepublika demokratikoa 106. Liechtenstein 170. Suitza
43. Kongoko errepublika 107. Lituania 171. Surinam
44. Costa Rica 108. Luxenburgo 172. Thailandia
45. Boli Kosta 109. Ipar Mazedonia 173. Tanzania
46. Kroazia 110. Madagaskar 174. Tajikistan
47. Kuba 111. Malawi 175. Ekialdeko Timor
48. Zipre 112. Malaysia 176. Togo
49. Txekiar errepublika 113. Maldivak 177. Tonga
50. Danimarka 114. Mali 178. Trinidad eta Tobago
51. Dominika 115. Malta 179. Tunisia
52. Ekuador 116. Mauritania 180. Turkmenistan
53. Egipto 117. Maurizio 181. Turkia
54. El Salvador 118. Mexiko 182. Tuvalu
55. Arabiar Emirerri Batuak 119. Mikronesiako estatu federalak 183. Ukraina
56. Eritrea 120. Moldavia 184. Uganda
57. Eslovakia 121. Monako 185. Uruguai
58. Eslovenia 122. Mongolia 186. Uzbekistan
59. AEB 123. Montenegro 187. Vanuatu
60. Estonia 124. Maroko 188. Venezuela
61. Etiopia 125. Mozambike 189. Vietnam
62. Europar Batasuna 126. Namibia 190. Yemen
63. Filipinak 127. Nauru 191. Djibuti
64. Finlandia 128. Nepal 192. Zambia
193. Zimbabwe

Behatzaileak:

• Palestina

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b (Ingelesez) Climate change. 2022-09-09 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  2. ↑ (Ingelesez) Lynas, Mark; Houlton, Benjamin Z; Perry, Simon. (2021-10-19). «Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature» Environmental Research Letters 16 (11): 114005.  doi:10.1088/1748-9326/ac2966. ISSN 1748-9326. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  3. ↑ a b (Ingelesez) Climate change. 2022-09-09 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  4. ↑ (Ingelesez) US EPA, OA. «Climate Impacts on Ecosystems» 19january2017snapshot.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  5. ↑ Cattaneo, Cristina; Beine, Michel; Fröhlich, Christiane J.; Kniveton, Dominic; Martinez-Zarzoso, Inmaculada; Mastrorillo, Marina; Millock, Katrin; Piguet, Etienne et al.. (2019-07-01). «Human Migration in the Era of Climate Change» Review of Environmental Economics and Policy 13 (2): 189–206.  doi:10.1093/reep/rez008. ISSN 1750-6816. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  6. ↑ (Ingelesez) «Curbing environmentally unsafe, irregular and disorderly migration» UNEP 2018-10-25 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  7. ↑ a b AR5 Synthesis Report: Climate Change 2014 — IPCC. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  8. ↑ Global Warming of 1.5 ºC —. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  9. ↑ a b c d e (Ingelesez) Arias, Paola A.; Bellouin, Nicolas; Coppola, Erika; Jones, Richard G.; Krinner, Gerhard; Marotzke, Jochem; Naik, Vaishali; Palmer, Matthew D. et al.. (2021). Technical summary. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  10. ↑ (Ingelesez) Programme), UNEP (United Nations Environment. (2021). «Emissions Gap Report 2021.» iifiir.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  11. ↑ (Ingelesez) Rogelj, Joeri; Meinshausen, Malte; Schaeffer, Michiel; Knutti, Reto; Riahi, Keywan. (2015-07-01). «Impact of short-lived non-CO2 mitigation on carbon budgets for stabilizing global warming» Environmental Research Letters 10 (7): 075001.  doi:10.1088/1748-9326/10/7/075001. ISSN 1748-9326. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  12. ↑ (Ingelesez) Hilaire, Jérôme; Minx, Jan C.; Callaghan, Max W.; Edmonds, Jae; Luderer, Gunnar; Nemet, Gregory F.; Rogelj, Joeri; del Mar Zamora, Maria. (2019-11-01). «Negative emissions and international climate goals—learning from and about mitigation scenarios» Climatic Change 157 (2): 189–219.  doi:10.1007/s10584-019-02516-4. ISSN 1573-1480. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  13. ↑ (Ingelesez) Achieving the Paris Climate Agreement Goals.  doi:10.1007/978-3-030-05843-2. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  14. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2010-08-09 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  15. ↑ (Ingelesez) Lineman, Maurice; Do, Yuno; Kim, Ji Yoon; Joo, Gea-Jae. (2015 ira. 29). «Talking about Climate Change and Global Warming» PLOS ONE 10 (9): e0138996.  doi:10.1371/journal.pone.0138996. ISSN 1932-6203. PMID 26418127. PMC PMC4587979. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  16. ↑ Txantiloi:Us-EN «What's the difference between global warming and climate change? | NOAA Climate.gov» www.climate.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  17. ↑ «Global Warming vs. Climate Change | Resources – Climate Change: Vital Signs of the Planet» web.archive.org 2018-09-28 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  18. ↑ HODDER, PATRICK; MARTIN, BRIAN. (2009). «Climate Crisis? The Politics of Emergency Framing» Economic and Political Weekly 44 (36): 53–60. ISSN 0012-9976. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  19. ↑ (Ingelesez) «Climate change: should we change the terminology?» BBC Science Focus Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  20. ↑ (Ingelesez) «Why the Guardian is changing the language it uses about the environment» the Guardian 2019-05-17 (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  21. ↑ Thomas, Zoë A.; Jones, Richard T.; Turney, Chris S.M.; Golledge, Nicholas; Fogwill, Christopher; Bradshaw, Corey J.A.; Menviel, Laurie; McKay, Nicholas P. et al.. (2020-04). «Tipping elements and amplified polar warming during the Last Interglacial» Quaternary Science Reviews 233: 106222.  doi:10.1016/j.quascirev.2020.106222. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  22. ↑ (Ingelesez) NOAA Climate. (2021-02-18). «What's the coldest the Earth's ever been?» www.climate.gov (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  23. ↑ (Ingelesez) Barlow, Natasha L. M.; McClymont, Erin L.; Whitehouse, Pippa L.; Stokes, Chris R.; Jamieson, Stewart S. R.; Woodroffe, Sarah A.; Bentley, Michael J.; Callard, S. Louise et al.. (2018-09). «Lack of evidence for a substantial sea-level fluctuation within the Last Interglacial» Nature Geoscience 11 (9): 627–634.  doi:10.1038/s41561-018-0195-4. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  24. ↑ «Fact Sheet fs002-00: Sea Level and Climate» pubs.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  25. ↑ (Ingelesez) Hornyak, Tim. (2021-06-02). «An Ancient Meltwater Pulse Raised Sea Levels by 18 Meters» Eos (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  26. ↑ (Ingelesez) Marcott, Shaun A.; Shakun, Jeremy D.; Clark, Peter U.; Mix, Alan C.. (2013-03-08). «A Reconstruction of Regional and Global Temperature for the Past 11,300 Years» Science 339 (6124): 1198–1201.  doi:10.1126/science.1228026. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  27. ↑ (Ingelesez) Neukom, Raphael; Steiger, Nathan; Gómez-Navarro, Juan José; Wang, Jianghao; Werner, Johannes P.. (2019-07). «No evidence for globally coherent warm and cold periods over the preindustrial Common Era» Nature 571 (7766): 550–554.  doi:10.1038/s41586-019-1401-2. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  28. ↑ IPCC AR5 WG1 Ch5 2013, 386 orr. .
  29. ↑ (Ingelesez) Hawkins, Ed; Ortega, Pablo; Suckling, Emma; Schurer, Andrew; Hegerl, Gabi; Jones, Phil; Joshi, Manoj; Osborn, Timothy J. et al.. (2017-01-24). «Estimating changes in global temperature since the pre-industrial period» Bulletin of the American Meteorological Society  doi:10.1175/BAMS-D-16-0007.1. ISSN 0003-0007. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  30. ↑ IPCC SR15 Ch1 2018, 57 orr. .
  31. ↑ IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013, 4–5 orr. .
  32. ↑ (Ingelesez) Quaas, Johannes; Jia, Hailing; Smith, Chris; Albright, Anna Lea; Aas, Wenche; Bellouin, Nicolas; Boucher, Olivier; Doutriaux-Boucher, Marie et al.. (2022-09-21). «Robust evidence for reversal of the trend in aerosol effective climate forcing» Atmospheric Chemistry and Physics 22 (18): 12221–12239.  doi:10.5194/acp-22-12221-2022. ISSN 1680-7316. (Noiz kontsultatua: 2024-04-21).
  33. ↑ Earth System Science Data 2023, 2306 orr. .
  34. ↑ IPCC SR15 Ch1 2018, 81 orr. .
  35. ↑ (Ingelesez) Samset, B. H.; Fuglestvedt, J. S.; Lund, M. T.. (2020-07-07). «Delayed emergence of a global temperature response after emission mitigation» Nature Communications 11 (1): 3261.  doi:10.1038/s41467-020-17001-1. ISSN 2041-1723. PMID 32636367. PMC PMC7341748. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  36. ↑ (Ingelesez) Seip, Knut L.; Grøn, Ø.; Wang, H.. (2023-11-01). «Global lead-lag changes between climate variability series coincide with major phase shifts in the Pacific decadal oscillation» Theoretical and Applied Climatology 154 (3): 1137–1149.  doi:10.1007/s00704-023-04617-8. ISSN 1434-4483. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  37. ↑ (Ingelesez) Yao, Shuai-Lei; Huang, Gang; Wu, Ren-Guang; Qu, Xia. (2016-01-01). «The global warming hiatus—a natural product of interactions of a secular warming trend and a multi-decadal oscillation» Theoretical and Applied Climatology 123 (1): 349–360.  doi:10.1007/s00704-014-1358-x. ISSN 1434-4483. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  38. ↑ (Ingelesez) Xie, Shang-Ping; Kosaka, Yu. (2017-06-01). «What Caused the Global Surface Warming Hiatus of 1998–2013?» Current Climate Change Reports 3 (2): 128–140.  doi:10.1007/s40641-017-0063-0. ISSN 2198-6061. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  39. ↑ «Global temperature exceeds 2°C above pre-industrial average on 17 November | Copernicus» climate.copernicus.eu (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  40. ↑ «IPCCk nabarmendu du posible dela berotze globala 1,5 gradura mugatzea» Berria 2023-03-21 (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  41. ↑ (Ingelesez) Arndt, D. S.; Baringer, M. O.; Johnson, M. R.. (2010-07-01). «State of the Climate in 2009» Bulletin of the American Meteorological Society 91 (7): s1–s222.  doi:10.1175/BAMS-91-7-StateoftheClimate. ISSN 0003-0007. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  42. ↑ (Ingelesez) Loeb, Norman G.; Johnson, Gregory C.; Thorsen, Tyler J.; Lyman, John M.; Rose, Fred G.; Kato, Seiji. (2021-07-16). «Satellite and Ocean Data Reveal Marked Increase in Earth’s Heating Rate» Geophysical Research Letters 48 (13)  doi:10.1029/2021GL093047. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  43. ↑ (Ingelesez) «Global Warming» earthobservatory.nasa.gov 2010-06-03 (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  44. ↑ (Ingelesez) USGCRP. Climate Science Special Report. , 1–470 or. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  45. ↑ IPCC AR6 WG2 2022, 257–260 orr. .
  46. ↑ (Ingelesez) Sutton, Rowan T.; Dong, Buwen; Gregory, Jonathan M.. (2007-01-16). «Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations» Geophysical Research Letters 34 (2): L02701.  doi:10.1029/2006GL028164. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  47. ↑ (Ingelesez) «Climate Change: Ocean Heat Content» www.climate.gov (NOAA Climate) (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  48. ↑ (Ingelesez) von Schuckmann, Karina; Cheng, Lijing; Palmer, Matthew D.; Hansen, James; Tassone, Caterina; Aich, Valentin; Adusumilli, Susheel; Beltrami, Hugo et al.. (2020-09-07). «Heat stored in the Earth system: where does the energy go?» Earth System Science Data 12 (3): 2013–2041.  doi:10.5194/essd-12-2013-2020. ISSN 1866-3508. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  49. ↑ (Ingelesez) «Polar Opposites: the Arctic and Antarctic | NOAA Climate.gov» www.climate.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  50. ↑ (Ingelesez) US EPA, OAR. «Methane and Black Carbon Impacts on the Arctic: Communicating the Science» 19january2017snapshot.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  51. ↑ (Ingelesez) Saba, Vincent S.; Griffies, Stephen M.; Anderson, Whit G.; Winton, Michael; Alexander, Michael A.; Delworth, Thomas L.; Hare, Jonathan A.; Harrison, Matthew J. et al.. (2016-01). «Enhanced warming of the N orthwest A tlantic O cean under climate change» Journal of Geophysical Research: Oceans 121 (1): 118–132.  doi:10.1002/2015JC011346. ISSN 2169-9275. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  52. ↑ Urbistondo, Andoni. (2021-09-17). «Golkoko Korrontea, gure berogailu naturala arriskuan» www.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  53. ↑ LARTZANGUREN, EDU. «Lurra, 12 josturetatik urratzear» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  54. ↑ (Ingelesez) Schuur, Edward A.G.; Abbott, Benjamin W.; Commane, Roisin; Ernakovich, Jessica; Euskirchen, Eugenie; Hugelius, Gustaf; Grosse, Guido; Jones, Miriam et al.. (2022-10-17). «Permafrost and Climate Change: Carbon Cycle Feedbacks From the Warming Arctic» Annual Review of Environment and Resources 47 (1): 343–371.  doi:10.1146/annurev-environ-012220-011847. ISSN 1543-5938. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  55. ↑ (Ingelesez) «Explainer: IPCC Scenarios» cosmosmagazine.com 2022-04-05 (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  56. ↑ (Ingelesez) Harvey, Fiona; editor, Fiona Harvey Environment. (2023-05-17). «World likely to breach 1.5C climate threshold by 2027, scientists warn» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  57. ↑ «Bost urtean 1,5 graduren langa gaindituko dela ohartarazi dute» Berria 2023-05-17 (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  58. ↑ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021, SPM-17 orr. .
  59. ↑ (Ingelesez) Meinshausen, Malte; Smith, S. J.; Calvin, K.; Daniel, J. S.; Kainuma, M. L. T.; Lamarque, J-F.; Matsumoto, K.; Montzka, S. A. et al.. (2011-08-09). «The RCP greenhouse gas concentrations and their extensions from 1765 to 2300» Climatic Change 109 (1): 213.  doi:10.1007/s10584-011-0156-z. ISSN 1573-1480. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  60. ↑ (Ingelesez) Lyon, Christopher; Saupe, Erin E.; Smith, Christopher J.; Hill, Daniel J.; Beckerman, Andrew P.; Stringer, Lindsay C.; Marchant, Robert; McKay, James et al.. (2022-01). «Climate change research and action must look beyond 2100» Global Change Biology 28 (2): 349–361.  doi:10.1111/gcb.15871. ISSN 1354-1013. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  61. ↑ (Ingelesez) Rogelj, Joeri; Forster, Piers M.; Kriegler, Elmar; Smith, Christopher J.; Séférian, Roland. (2019-07). «Estimating and tracking the remaining carbon budget for stringent climate targets» Nature 571 (7765): 335–342.  doi:10.1038/s41586-019-1368-z. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-04-22).
  62. ↑ IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, 12 orr. .
  63. ↑ IPCC AR5 WG3 Ch5 2014, 379–380 orr. .
  64. ↑ (Ingelesez) Delworth, Thomas L.; Zeng, Fanrong. (2012-07). «Multicentennial variability of the Atlantic meridional overturning circulation and its climatic influence in a 4000 year simulation of the GFDL CM2.1 climate model: MULTICENTENNIAL CLIMATE VARIABILITY» Geophysical Research Letters 39 (13): n/a–n/a.  doi:10.1029/2012GL052107. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  65. ↑ (Ingelesez) Franzke, Christian L. E.; Barbosa, Susana; Blender, Richard; Fredriksen, Hege‐Beate; Laepple, Thomas; Lambert, Fabrice; Nilsen, Tine; Rypdal, Kristoffer et al.. (2020-06). «The Structure of Climate Variability Across Scales» Reviews of Geophysics 58 (2)  doi:10.1029/2019RG000657. ISSN 8755-1209. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  66. ↑ (Ingelesez) Council, National Research. (2012-11-12). Climate Change: Evidence, Impacts, and Choices: PDF Booklet. ISBN 978-0-309-29010-4. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  67. ↑ (Ingelesez) Bindoff, N. L.; Stott, P. A.; AchutaRao, K. M.; Allen, M. R.; Gillett, N.; Gutzler, D.; Hansingo, K.; Hegerl, G. et al.. (2013). Chapter 10 - Detection and attribution of climate change: From global to regional. Cambridge University Press (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  68. ↑ (Ingelesez) USGCRP. Climate Science Special Report. , 1–470 or. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  69. ↑ U.S. Global Change Research Program. (2009). Global climate change impacts in the United States : a state of knowledge report. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-14407-0. PMC 428024323. (Noiz kontsultatua: 2022-09-10).
  70. ↑ «The Causes of Climate Change» Climate Change: Vital Signs of the Planet (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  71. ↑ «Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science - AR4 WGI» archive.ipcc.ch (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  72. ↑ (Ingelesez) «What Is the Greenhouse Effect?» American Chemical Society (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  73. ↑ Wang, Bin; Shugart, Herman H; Lerdau, Manuel T. (2017-08-01). «Sensitivity of global greenhouse gas budgets to tropospheric ozone pollution mediated by the biosphere» Environmental Research Letters 12 (8): 084001.  doi:10.1088/1748-9326/aa7885. ISSN 1748-9326. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  74. ↑ (Ingelesez) Schmidt, Gavin A.; Ruedy, Reto A.; Miller, Ron L.; Lacis, Andy A.. (2010-10-16). «Attribution of the present-day total greenhouse effect» Journal of Geophysical Research 115 (D20): D20106.  doi:10.1029/2010JD014287. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  75. ↑ (Ingelesez) «Oil and gas firms 'have had far worse climate impact than thought'» the Guardian 2020-02-19 (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  76. ↑ WMO. (2021). State of the global climate 2020. ISBN 978-92-63-11264-4. PMC 1281669822. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  77. ↑ a b (Ingelesez) «Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability» www.ipcc.ch (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  78. ↑ «Sector by sector: where do global greenhouse gas emissions come from?» Our World in Data (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  79. ↑ (Ingelesez) Kvande, Halvor. (2014-05). «The Aluminum Smelting Process» Journal of Occupational and Environmental Medicine 56: S2.  doi:10.1097/JOM.0000000000000154. ISSN 1076-2752. PMID 24806722. PMC PMC4131936. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  80. ↑ (Ingelesez) US EPA, OAR. (2015-12-23). «Overview of Greenhouse Gases» www.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  81. ↑ (Ingelesez) Oertel, Cornelius; Matschullat, Jörg; Zurba, Kamal; Zimmermann, Frank; Erasmi, Stefan. (2016-10-01). «Greenhouse gas emissions from soils—A review» Geochemistry 76 (3): 327–352.  doi:10.1016/j.chemer.2016.04.002. ISSN 0009-2819. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  82. ↑ (Gaztelaniaz) de 2020, 15 de Octubre. «Cuánta contaminación producen tus dispositivos electrónicos y cómo disminuirla» infobae (Noiz kontsultatua: 2021-12-10).
  83. ↑ (Gaztelaniaz) EFE. (2021-10-25). «Nuevo récord de dióxido de carbono en la atmósfera en 2020 pese al parón de la pandemia de coronavirus» Cadena SER (Noiz kontsultatua: 2021-12-10).
  84. ↑ a b c (Ingelesez) Samset, B. H.; Sand, M.; Smith, C. J.; Bauer, S. E.; Forster, P. M.; Fuglestvedt, J. S.; Osprey, S.; Schleussner, C.‐F.. (2018-01-28). «Climate Impacts From a Removal of Anthropogenic Aerosol Emissions» Geophysical Research Letters 45 (2): 1020–1029.  doi:10.1002/2017GL076079. ISSN 0094-8276. PMID 32801404. PMC PMC7427631. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  85. ↑ (Ingelesez) McNeill, V. Faye. (2017-06-07). «Atmospheric Aerosols: Clouds, Chemistry, and Climate» Annual Review of Chemical and Biomolecular Engineering 8 (1): 427–444.  doi:10.1146/annurev-chembioeng-060816-101538. ISSN 1947-5438. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  86. ↑ (Ingelesez) He, Yanyi; Wang, Kaicun; Zhou, Chunlüe; Wild, Martin. (2018-05-16). «A Revisit of Global Dimming and Brightening Based on the Sunshine Duration» Geophysical Research Letters 45 (9): 4281–4289.  doi:10.1029/2018GL077424. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  87. ↑ a b (Ingelesez) Storelvmo, T.; Leirvik, T.; Lohmann, U.; Phillips, P. C. B.; Wild, M.. (2016-04). «Disentangling greenhouse warming and aerosol cooling to reveal Earth’s climate sensitivity» Nature Geoscience 9 (4): 286–289.  doi:10.1038/ngeo2670. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  88. ↑ (Ingelesez) Wild, Martin; Gilgen, Hans; Roesch, Andreas; Ohmura, Atsumu; Long, Charles N.; Dutton, Ellsworth G.; Forgan, Bruce; Kallis, Ain et al.. (2005-05-06). «From Dimming to Brightening: Decadal Changes in Solar Radiation at Earth's Surface» Science 308 (5723): 847–850.  doi:10.1126/science.1103215. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  89. ↑ (Ingelesez) Twomey, S.. (1977-07-01). «The Influence of Pollution on the Shortwave Albedo of Clouds» Journal of the Atmospheric Sciences 34 (7): 1149–1152.  doi:10.1175/1520-0469(1977)034<1149:TIOPOT>2.0.CO;2. ISSN 0022-4928. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  90. ↑ (Ingelesez) Albrecht, Bruce A.. (1989-09-15). «Aerosols, Cloud Microphysics, and Fractional Cloudiness» Science 245 (4923): 1227–1230.  doi:10.1126/science.245.4923.1227. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  91. ↑ (Ingelesez) Ramanathan, V.; Carmichael, G.. (2008-04). «Global and regional climate changes due to black carbon» Nature Geoscience 1 (4): 221–227.  doi:10.1038/ngeo156. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  92. ↑ (Ingelesez) Sand, M.; Berntsen, T. K.; von Salzen, K.; Flanner, M. G.; Langner, J.; Victor, D. G.. (2016-03). «Response of Arctic temperature to changes in emissions of short-lived climate forcers» Nature Climate Change 6 (3): 286–289.  doi:10.1038/nclimate2880. ISSN 1758-6798. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  93. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max. (2013-11-13). «Land Use» Our World in Data (Noiz kontsultatua: 2022-10-12).
  94. ↑ (Ingelesez) «One-Fourth of Forest Loss Permanent; Global Deforestation Not Slowing Down» University of Arkansas News (Noiz kontsultatua: 2022-10-12).
  95. ↑ (Ingelesez) Curtis, Philip G.; Slay, Christy M.; Harris, Nancy L.; Tyukavina, Alexandra; Hansen, Matthew C.. (2018-09-14). «Classifying drivers of global forest loss» Science 361 (6407): 1108–1111.  doi:10.1126/science.aau3445. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-12).
  96. ↑ (Ingelesez) Seymour, Frances; Gibbs, David. (2019-08-08). Forests in the IPCC Special Report on Land Use: 7 Things to Know. (Noiz kontsultatua: 2022-10-12).
  97. ↑ Chapter 2 : Land–Climate interactions — Special Report on Climate Change and Land. (Noiz kontsultatua: 2022-10-12).
  98. ↑ a b c d e E., Dessler, Andrew. (2009). Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika : eztabaidarako gida. Ehupress ISBN 9788498602111. PMC 863180508. (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).
  99. ↑ (Gaztelaniaz) @NatGeoES. «Ciencia» Ciencia | National Geographic (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).
  100. ↑ (Ingelesez) Fischer, Tobias P.; Aiuppa, Alessandro. (2020-03). «AGU Centennial Grand Challenge: Volcanoes and Deep Carbon Global CO 2 Emissions From Subaerial Volcanism—Recent Progress and Future Challenges» Geochemistry, Geophysics, Geosystems 21 (3)  doi:10.1029/2019GC008690. ISSN 1525-2027. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  101. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman #2 izeneko erreferentziarako
  102. ↑ Review of the Draft Fourth National Climate Assessment. 2018-05-18  doi:10.17226/25013. (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).
  103. ↑ (Ingelesez) «Global Climate Change Impacts in the United States» GlobalChange.gov (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  104. ↑ «Is the Sun causing global warming?» Climate Change: Vital Signs of the Planet (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  105. ↑ «The Study of Earth as an Integrated System» Climate Change: Vital Signs of the Planet (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  106. ↑ Climate change 2013 : the physical science basis : Working Group I contribution to the Fifth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. 2014 ISBN 978-1-107-05799-9. PMC 879855060. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  107. ↑ Wolff, Eric W.; Shepherd, John G.; Shuckburgh, Emily; Watson, Andrew J.. (2015-11-13). «Feedbacks on climate in the Earth system: introduction» Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 373 (2054): 20140428.  doi:10.1098/rsta.2014.0428. PMID 26438277. PMC PMC4608041. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  108. ↑ (Ingelesez) Williams, Richard G; Ceppi, Paulo; Katavouta, Anna. (2020-09-01). «Controls of the transient climate response to emissions by physical feedbacks, heat uptake and carbon cycling» Environmental Research Letters 15 (9): 0940c1.  doi:10.1088/1748-9326/ab97c9. ISSN 1748-9326. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  109. ↑ «Arctic amplification» Climate Change: Vital Signs of the Planet (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  110. ↑ (Ingelesez) Cohen, Judah; Screen, James A.; Furtado, Jason C.; Barlow, Mathew; Whittleston, David; Coumou, Dim; Francis, Jennifer; Dethloff, Klaus et al.. (2014-09). «Recent Arctic amplification and extreme mid-latitude weather» Nature Geoscience 7 (9): 627–637.  doi:10.1038/ngeo2234. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  111. ↑ (Ingelesez) Turetsky, Merritt R.; Abbott, Benjamin W.; Jones, Miriam C.; Walter Anthony, Katey; Olefeldt, David; Schuur, Edward A. G.; Koven, Charles; McGuire, A. David et al.. (2019-05). «Permafrost collapse is accelerating carbon release» Nature 569 (7754): 32–34.  doi:10.1038/d41586-019-01313-4. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  112. ↑ (Ingelesez) Dean, Joshua F.; Middelburg, Jack J.; Röckmann, Thomas; Aerts, Rien; Blauw, Luke G.; Egger, Matthias; Jetten, Mike S. M.; de Jong, Anniek E. E. et al.. (2018-03). «Methane Feedbacks to the Global Climate System in a Warmer World» Reviews of Geophysics 56 (1): 207–250.  doi:10.1002/2017RG000559. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  113. ↑ (Ingelesez) «The Carbon Cycle» www.earthobservatory.nasa.gov 2011-06-16 (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  114. ↑ (Ingelesez) Melillo, J. M.; Frey, S. D.; DeAngelis, K. M.; Werner, W. J.; Bernard, M. J.; Bowles, F. P.; Pold, G.; Knorr, M. A. et al.. (2017-10-06). «Long-term pattern and magnitude of soil carbon feedback to the climate system in a warming world» Science 358 (6359): 101–105.  doi:10.1126/science.aan2874. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  115. ↑ (Ingelesez) Hansen, James; Sato, Makiko; Hearty, Paul; Ruedy, Reto; Kelley, Maxwell; Masson-Delmotte, Valerie; Russell, Gary; Tselioudis, George et al.. (2016-03-22). «Ice melt, sea level rise and superstorms: evidence from paleoclimate data, climate modeling, and modern observations that 2 °C global warming could be dangerous» Atmospheric Chemistry and Physics 16 (6): 3761–3812.  doi:10.5194/acp-16-3761-2016. ISSN 1680-7316. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  116. ↑ (Ingelesez) Magazine, Smithsonian; Wing, Scott L.. «Studying the Climate of the Past Is Essential for Preparing for Today's Rapidly Changing Climate» Smithsonian Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  117. ↑ (Ingelesez) USGCRP. Climate Science Special Report. , 1–470 or. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  118. ↑ (Ingelesez) Ogburn,ClimateWire, Stephanie Paige. «Indian Monsoons Are Becoming More Extreme» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  119. ↑ (Ingelesez) Burke, Claire; Stott, Peter. (2017-07-15). «Impact of Anthropogenic Climate Change on the East Asian Summer Monsoon» Journal of Climate 30 (14): 5205–5220.  doi:10.1175/JCLI-D-16-0892.1. ISSN 0894-8755. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  120. ↑ (Ingelesez) USGCRP. Climate Science Special Report. , 1–470 or. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  121. ↑ (Ingelesez) Studholme, Joshua; Fedorov, Alexey V.; Gulev, Sergey K.; Emanuel, Kerry; Hodges, Kevin. (2022-01). «Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates» Nature Geoscience 15 (1): 14–28.  doi:10.1038/s41561-021-00859-1. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  122. ↑ «Hurricanes and Climate Change» Center for Climate and Energy Solutions (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  123. ↑ Ansa, Mikel P.. «Antartikako izotza salbatzeko, garaiz da, baina azken aukera izan liteke, zientzialarien arabera» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  124. ↑ WMO. (2021). State of the global climate 2020. ISBN 978-92-63-11264-4. PMC 1281669822. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  125. ↑ Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low-Lying Islands, Coasts and Communities — Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  126. ↑ (Ingelesez) DeConto, Robert M.; Pollard, David. (2016-03). «Contribution of Antarctica to past and future sea-level rise» Nature 531 (7596): 591–597.  doi:10.1038/nature17145. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  127. ↑ (Ingelesez) Bamber, Jonathan L.; Oppenheimer, Michael; Kopp, Robert E.; Aspinall, Willy P.; Cooke, Roger M.. (2019-06-04). «Ice sheet contributions to future sea-level rise from structured expert judgment» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (23): 11195–11200.  doi:10.1073/pnas.1817205116. ISSN 0027-8424. PMID 31110015. PMC PMC6561295. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  128. ↑ (Ingelesez) Zhang, Jinlun; Lindsay, Ron; Steele, Mike; Schweiger, Axel. (2008-06-11). «What drove the dramatic retreat of arctic sea ice during summer 2007?» Geophysical Research Letters 35 (11): L11505.  doi:10.1029/2008GL034005. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  129. ↑ (Ingelesez) Doney, Scott C.; Fabry, Victoria J.; Feely, Richard A.; Kleypas, Joan A.. (2009-01-01). «Ocean Acidification: The Other CO 2 Problem» Annual Review of Marine Science 1 (1): 169–192.  doi:10.1146/annurev.marine.010908.163834. ISSN 1941-1405. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  130. ↑ (Ingelesez) US EPA, OW. (2013-09-05). «Climate Change and Harmful Algal Blooms» www.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  131. ↑ Chapter 3: Impacts of 1.5ºC global warming on natural and human systems — IPCC. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  132. ↑ (Ingelesez) Armstrong McKay, David I.; Staal, Arie; Abrams, Jesse F.; Winkelmann, Ricarda; Sakschewski, Boris; Loriani, Sina; Fetzer, Ingo; Cornell, Sarah E. et al.. (2022-09-09). «Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points» Science 377 (6611): eabn7950.  doi:10.1126/science.abn7950. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  133. ↑ (Ingelesez) NESSC. (2018-11-12). «Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets» NESSC (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  134. ↑ «Final Report, CCSP Synthesis and Assessment Product 3-4» web.archive.org 2013-05-04 (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  135. ↑ (Ingelesez) McSweeney, Robert. (2020-02-10). «Explainer: Nine ‘tipping points’ that could be triggered by climate change» Carbon Brief (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  136. ↑ (Ingelesez) Collins, M.; Knutti, R.; Arblaster, J.; Dufresne, J.-L.; Fichefet, T.; Friedlingstein, P.; Gao, X.; Gutowski, W. J. et al.. (2013). IPCC ed. Chapter 12 - Long-term climate change: Projections, commitments and irreversibility. Cambridge University Press (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  137. ↑ (Ingelesez) Crucifix, Michel. (2016-01). «Earth's narrow escape from a big freeze» Nature 529 (7585): 162–163.  doi:10.1038/529162a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  138. ↑ (Ingelesez) Smith, Joel B.; Schneider, Stephen H.; Oppenheimer, Michael; Yohe, Gary W.; Hare, William; Mastrandrea, Michael D.; Patwardhan, Anand; Burton, Ian et al.. (2009-03-17). «Assessing dangerous climate change through an update of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) “reasons for concern”» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (11): 4133–4137.  doi:10.1073/pnas.0812355106. ISSN 0027-8424. PMID 19251662. PMC PMC2648893. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  139. ↑ (Ingelesez) Levermann, Anders; Clark, Peter U.; Marzeion, Ben; Milne, Glenn A.; Pollard, David; Radic, Valentina; Robinson, Alexander. (2013-08-20). «The multimillennial sea-level commitment of global warming» Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (34): 13745–13750.  doi:10.1073/pnas.1219414110. ISSN 0027-8424. PMID 23858443. PMC PMC3752235. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  140. ↑ (IPCC SR15 Ch3 2018, 218 orr. ).
  141. ↑ IPCC SRCCL Ch2 2019, 133 orr. .
  142. ↑ (IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019, 7 orr. )
  143. ↑ Zeng, Ning; Yoon, Jinho. (2009-09-01). «Expansion of the world's deserts due to vegetation-albedo feedback under global warming» Geophysical Research Letters 36: L17401.  doi:10.1029/2009GL039699. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  144. ↑ Urban, Mark C.. (2015-05-01). «Accelerating extinction risk from climate change» Science 348: 571–573.  doi:10.1126/science.aaa4984. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  145. ↑ Poloczanska, Elvira S.; Brown, Christopher J.; Sydeman, William J.; Kiessling, Wolfgang; Schoeman, David S.; Moore, Pippa J.; Brander, Keith; Bruno, John F. et al.. (2013-10-01). «Global imprint of climate change on marine life» Nature Climate Change 3: 919–925.  doi:10.1038/nclimate1958. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  146. ↑ (Ingelesez) Lenoir, Jonathan; Bertrand, Romain; Comte, Lise; Bourgeaud, Luana; Hattab, Tarek; Murienne, Jérôme; Grenouillet, Gaël. (2020-08). «Species better track climate warming in the oceans than on land» Nature Ecology & Evolution 4 (8): 1044–1059.  doi:10.1038/s41559-020-1198-2. ISSN 2397-334X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  147. ↑ Smale, Dan A.; Wernberg, Thomas; Oliver, Eric C. J.; Thomsen, Mads; Harvey, Ben P.; Straub, Sandra C.; Burrows, Michael T.; Alexander, Lisa V. et al.. (2019-03-01). «Marine heatwaves threaten global biodiversity and the provision of ecosystem services» Nature Climate Change 9: 306–312.  doi:10.1038/s41558-019-0412-1. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  148. ↑ IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019, 13 orr. .
  149. ↑ (IPCC SROCC Ch5 2019, 510 orr. )
  150. ↑ IPCC SROCC Ch5 2019, 451 orr. .
  151. ↑ (Ingelesez) «Coral Reef Risk Outlook» Science On a Sphere (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  152. ↑ (Ingelesez) harrisson, thomas. (2020-01-07). «Media reaction: Australia’s bushfires and climate change» Carbon Brief (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  153. ↑ (Ingelesez) Turetsky, Merritt R.; Abbott, Benjamin W.; Jones, Miriam C.; Walter Anthony, Katey; Olefeldt, David; Schuur, Edward A. G.; Koven, Charles; McGuire, A. David et al.. (2019-05). «Permafrost collapse is accelerating carbon release» Nature 569 (7754): 32–34.  doi:10.1038/d41586-019-01313-4. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  154. ↑ (IPCC AR5 WG2 Ch28 2014, 1596 orr. )
  155. ↑ (Ingelesez) Park, Mailing Address: 1000 US Hwy 36 Estes; Fridays, CO 80517 Phone: 970 586-1206 The Information Office is open year-round: 8:00 a m- 4:00 p m daily in summer; 8:00 a m- 4:00 p m Mondays-; Us, 8:00 a m-12:00 p m Saturdays- Sundays in winter Recorded Trail Ridge Road status:586-1222 Contact. «Climate Change - Rocky Mountain National Park (U.S. National Park Service)» www.nps.gov (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
  156. ↑ (Ingelesez) «Debunking Handbook 2020 | Center For Climate Change Communication» www.climatechangecommunication.org (Noiz kontsultatua: 2021-04-27).
  157. ↑ a b «Climate Solutions» Center for Climate and Energy Solutions (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).
  158. ↑ website, NASA's Global Climate Change. «Global climate change adaptation and mitigation» Climate Change: Vital Signs of the Planet (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).
  159. ↑ «Stop emitting CO2 or geoengineering could be our only hope - Science News | Royal Society» web.archive.org 2011-06-24 (Noiz kontsultatua: 2019-02-28).

IPCCren txostenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Laugarren txostena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bosgarren txostena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txosten berezia: 1,5 °Cko beroketa globala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txosten berezia: klima aldaketa eta lurzorua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txosten berezia: ozeanoa eta kriosfera klima aldakorrean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Seigarren txostena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gai honi buruzko informazio gehiago lor dezakezu Scholian
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Klima_aldaketa&oldid=9969737"(e)tik eskuratuta