Edukira joan

Alderdi politiko: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
{{Wikipedia1000}}
{{politika aurkibidea}}'''Alderdi politikoa''' [[ideologia]]z eta helburuz kideko diren pertsonek osatzen duten erakundea da. Alderdi politikoa erakunde politiko egonkor eta iraunkorra da, eta bere helburuak lortzeko, [[Botere politiko|aginte politikoaz]] baliatzen da, [[Alderdi-aniztasun|alderdi anitzeko demokrazietan]], [[hauteskunde]]etan lortutako ordezkarien bidez.
{{politika aurkibidea}}'''Alderdi politikoa''' [[ideologia]]z eta helburuz kideko diren pertsonek osatzen duten erakundea da. Alderdi politikoa erakunde politiko egonkor eta iraunkorra da, eta, bere helburuak lortzeko, [[Botere politiko|aginte politikoaz]] baliatzen da, [[Alderdi-aniztasun|alderdi anitzeko demokrazietan]], [[hauteskunde]]etan lortutako ordezkarien bidez.


Alderdi politikoek sistema [[Partitokrazia|partitokratikoetan]] herritarren esku-hartze politikoa bideratzeko helburua dute. Alderdi bakoitzak bere ideologia du, [[ekonomia]], [[gizarte]]a, [[hezkuntza]] eta hainbat arlori buruzko bere iritzia eta interesak ditu.
Sistema [[Partitokrazia|partitokratikoetan]], alderdi politikoek herritarren esku-hartze politikoa bideratzeko helburua dute. Alderdi bakoitzak bere ideologia du, eta [[ekonomia]], [[gizarte]]a, [[hezkuntza]] eta hainbat arlori buruzko bere iritzia eta interesak ditu.


Gaur ezagutzen diren moduan, alderdi politikoak [[XIX. mende]]an sortu ziren, [[herritarren esku-hartze]]a eta [[ordezkaritzako demokrazia]] garatzearekin batera.
Gaur ezagutzen diren moduan, alderdi politikoak [[XIX. mende]]an sortu ziren, [[herritarren esku-hartze]]a eta [[ordezkaritzako demokrazia]] garatzearekin batera.


Alderdi politikoak honako modu honetan jarduten dute agintea eskuratzeko:
Alderdi politikoek honako modu honetan jarduten dute agintea eskuratzeko:


* Herritarrek hauteskundeetan agintean esku hartzeko ordezkariak bozkatzen dituzte.
* Herritarrek hauteskundeetan agintean esku hartzeko ordezkariak bozkatzen dituzte.
* Hauteskundeen aurretik [[Hauteskunde-kanpaina|kanpaina]] bat egiten da. Bertan, alderdi bakoitzak bere egitasmo politikoa azaltzen die herritarrei, agintea lortzen badute zer ekintza egingo dituzten agertzeko.
* Hauteskundeen aurretik, [[Hauteskunde-kanpaina|kanpaina]] bat egiten da. Bertan, alderdi bakoitzak bere egitasmo politikoa azaltzen dio herritarrei, agintea lortzen badute zer ekintza egingo dituzten agertzeko.
* Ondoren, herritarrek alderdi politiko horien artean egokien irizten diotenari boza ematen diote.
* Ondoren, herritarrek, alderdi politiko horien artean, egokien irizten diotenari boza ematen diote.
* Bozen arabera sortzen dira [[Parlamentu|ordezkarien ganberak]] eta gehiengoa lortu duen alderdiak agintea eskuratzen du, bakarrik edo beste hautagaitza batzuekin bat eginez. Alderdiak, beraz, teorikoki aginte politikoaren eta biztanleen bitartekoak dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi politikoak – Infogunea|hizkuntza=eu|url=https://info.ikasgune.com/eu/alderdi-politikoak/|sartze-data=2021-03-12}}</ref>
* Bozen kopuruen arabera sortzen dira [[Parlamentu|ordezkarien ganberak]], eta, bakarrik edo beste hautagaitza batzuekin bat eginez, gehiengoa lortu duen alderdiak agintea eskuratzen du. Alderdiak, beraz, teorikoki aginte politikoaren eta biztanleen bitartekoak dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi politikoak – Infogunea|hizkuntza=eu|url=https://info.ikasgune.com/eu/alderdi-politikoak/|sartze-data=2021-03-12}}</ref>

Alderdi politiko kontzeptua hainbat modutan definitu izan da, une historikoaren eta errealitate soziokultural espezifikoaren. [[Stefano Bertolini|Stefano Bertolinik]] honela definitzen du: «Norbanako-talde bat, hautagaiei kargu publiko adierazgarriak eskaintzera iristeko asmoz hauteskunde-lehian parte hartzen duena», eta [[Ramón Cotarelo|Ramón Cotarelok]], berriz, honela definitzen du:{{Aipua|Denboran iraun dezakeen borondatezko elkarte oro, gizartearen gobernu-programa batez hornitua, interes jakin batzuk bideratzen dituena eta botere politikoa erabili edo horretan parte hartu nahi duena, hauteskunde-prozesuetan behin eta berriz aurkeztuz.}}

==Historia==
[[Fitxategi:An Election III, The Polling, by William Hogarth.jpg|thumb|325px|''The polling'', [[William Hogarth]]-en koadroa. [[Tory (Erresuma Batua)|Tory]] eta [[Whig (Erresuma Batua)|whigen]] arteko bozketa, Britainia Handiko parlamentua, 1754an.]]

Mende asko dira boterearen alde borrokatu diren hainbat fakzio politiko. Nolabaiteko protopartidismoa erakusten duten adibide historiko batzuk lirateke: [[Erromako Senatua|Erromako Senatuko]] [[Optimates|Optimate]] eta [[Populares]], [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[Guelfoak eta Gibelinoak|guelfoak eta gibelinoak]] edo [[Frantziako Iraultza|Frantzia iraultzailearen]] [[Jakobino|jakobinoak]] eta [[Girondar|girondinoak]], [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] Whig eta Toryak. Hala ere, orain ulertzen dugun moduan, alderdi politiko modernoa [[XIX. mendea|XIX. mendean]] sortu zen Britainia Handiko Parlamentuan [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|Alderdi Kontserbadore]] eta [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|Liberalekin]], hurrenez hurren, aipatutako talde politiko ingeles horien egiturazko antolamenduarekin<ref>«[http://www.abc.es/informacion/aula_cultura/DOCUMENTOS/JoseMariaLasalle.doc El liberalismo ante el siglo XXI.]»</ref>.

Hala, nazio gehienetan, hasiera batean, bi talde nagusi sortzen hasi ziren; botere-taldeen pribilegioak (bereziki [[Monarkia|monarkien]] eta [[Aristokrazia|aristokrazien]] pribilegioak) gorde nahi zituzten kontserbadoreak, eta [[burgesia]] indartsuaren ordezkari liberalak, espazio politiko berriak eta eragina bilatzen eta ez zuena, neurri handi batean bere eragin politiko hutsa parekatu nahi baitzuten eragin ekonomiko berriarekin, hein handi batean [[Plebe|plebeioak]] zirelako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARTEHISTORIA - Protagonistas de la Historia - Ficha Revoluci�n burguesa|data=2012-02-20|url=https://web.archive.org/web/20120220200631/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/1056.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-16}}</ref>.​ Borroka horiek, batez ere Europan gertatu ziren, non, indar liberal burgesen aurka, indar kontserbadoreek [[Noblezia|nobleziaren]], [[Klero|kleroaren]] eta, bereziki, [[Monarkia|monarkiaren]] agintea babesten baitzuten ([[Antzinako Erregimena]] izenez ezagutzen dena)<ref>Michel Mollat y Philippe Wolff, ''Ongles bleus, jacques et ciompi - les révolutions populaires en Europe aux XIVe et XVe siècles'', Calmann-Lévy, 1970</ref><ref>Révolte de la Harelle[[:fr:Révolte des Tuchins]][[:fr:Révolte des Maillotins]]</ref><ref>HILTON, Rodney (ed.) (1976, 1977 en español) La transición del feudalismo al capitalismo, Barcelona, Crítica, [[:es:Especial:FuentesDeLibros/8474230179|ISBN 84-7423-017-9]]; ANDERSON, Perry, ''El estado absoluto'', Madrid: Alianza ISBN</ref>.​​​ Kasu batzuetan, horrek, [[Europa|Europan]], nahasmendua ekarri zuen, [[iraultza burges]] edo [[iraultza atlantiko]] ugariekin, hala nola [[Ingalaterrako Iraultza|Iraultza Ingelesa]], [[Frantziako Iraultza]], [[Italiaren bateratzea|Italiaren]] eta [[1871ko Alemaniaren bateratzea|Alemaniaren]] bateratzeak eta [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra|Estatu Batuetako]] eta [[Ameriketako Espainiar lurraldeen independentzia gerrak|Latinoamerikako independentzia-gerrekin]]<ref>Jean Régnè, ''Les prodromes de la Révolution dans l'Ardèche et le Gard - la Révolte des Masques Armés dans le Bas-Vivarais pendant les années 1782-1783'', fuente citada en Révolte des Masques Armés. [[Emmanuel Le Roy Ladurie]], ''Les paysans de Languedoc'', fuente citada en [[:fr:Révolte de Roure]]</ref>.​ Baina beste herrialde batzuetan, erreforma politikoak bitarteko baketsuagoen bidez lortu ziren, eta, hala, herrialde horietako askok odola isurtzea saihestu zuten, eta orain arte beren monarkiak gordetzea lortu dute, irudi apaingarri gisa bada ere.

Independentziaren ondoren, borroka hori [[Amerika|Amerikara]] esportatu zuten, non liberalen eta kontserbadoreen arteko liskarrek ñabardura bat hartu baitzuten. Babestu beharreko monarkiarik edo nobleziarik gabe, hala ere, bazegoen gizarte-aldaketetatik babestu nahi zuen aristokrazia kreole bat, eta, [[Latinoamerika|Latinoamerikan]], [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katolikoak]], kontserbadoreekin bat eginik, pribilegioei eutsi nahi izan zien. Horri aurre egin zioten ideia abangoardistak zituzten liberalek, zeinek [[Sekularizazio|estatuaren sekularizazioa]] sustatu eta pribilegio klerikalen aurka egin baitzuten. [[Costa Rica|Costa Rican]] izan ezik (liberalak nagusi eta alderdi benetan kontserbadorerik antolatu gabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Costa Rica. El golpe de Tomás Guardia (1870) y la etapa liberal (1871- 1940).|data=2010-06-12|url=https://web.archive.org/web/20100612173334/http://eumed.net/tesis/alhc/35.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-16}}</ref>), Latinoamerikako gainerako herrialdeetan gerra handiak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, XIX. mendearen zati handienean eta XX. mendearen hasieran<ref>[http://www.iapqroo.org.mx/website/biblioteca/EL LIBERALISMO MEXICANO I.pdf Reyes Heroles, J. , ''El liberalismo mexicano'', pp. 134] Archivado el 23 de marzo de 2015 en Wayback Machine</ref><ref>Constancio Franco V. (1877). Apuntamientos para la historia: La guerra civil de 1876 y 1877. Santa Fe de Bogotá: Imprenta de La Época (de Ignacio Borda).</ref><ref>honduras.com, ed. (2008). «[https://web.archive.org/web/20080708213302/http://honduras.com/history/morazan.html Francisco Morazán]». Archivado desde el original el 8 de julio de 2008. Consultado el 1 de abril de 2010</ref>.

Hala ere, nahiz eta liberalek, askotan, [[Langile klase|langile-klaseen]] eskubideak sustatu zituzten, bai zeharka (gizartea demokratizatzeko beharrezkoak ziren erreforma politikoek eskubide politikoak [[Proletario|proletarioetara]] zabaltzea eskatzen zutelako) edo zuzenean (jarrera [[Sozioliberalismo|sozioliberalago]] batera iristeagatik), praktikan, langile-klaseek, hasiera batean, ez zuten berezko ordezkari politikorik. Europako lehen alderdi [[Sozialismo|sozialisten]] sorrerak (Industria Iraultzaren baldintza txarren ondorioz) aldatu egin zuen egoera hori. Langile-talde antolatu horiek Internazionala edo [[Lehen Internazionala]] izeneko Langileen Nazioarteko lehen Elkartea osatu zuten, elkartearen izaera internazionalista erakutsiz. Alderdi sozialistak hainbat herrialdetan sortu ziren, askotan beren testuinguruaren berezko ezaugarriekin.

Unitatea laster apurtuko zen, batez ere hiru talde handitan: [[Marxismo|marxistak]], gizartearen aldaketa iraultzaile bortitz baten alde zeudenak [[Proletarioen diktadura|langileriaren diktadura]] ezartzeko eta hauteskundeetan parte hartzea estrategikotzat hartzen zutenak<ref>''Diccionario soviético de filosofía''. Montevideo, Uruguay: [[:es:Ediciones_Pueblos_Unidos|Ediciones Pueblos Unidos]]. 1965. p. 121.</ref>; erreformistak edo [[Sozialdemokrazia|sozialdemokratak]], erreformak bide baketsu eta demokratikoen bidez egin zitezkeela uste zutenak [[Sistema parlamentario|parlamentu-sistema]] eta [[Demokrazia liberal|demokrazia liberala]] mantenduz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Internacional Socialista - Políticas Progresistas Para un Mundo Más Justo|data=2013-09-24|url=https://web.archive.org/web/20130924191815/http://www.lainternacionalsocialista.org/viewArticle.cfm?ArticleID=31|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-16}}</ref>, eta [[Anarkismo|anarkistak]], estatuaren eta era guztietako autoritarismoaren desegitea bultzatzen zutenak epe ertainean eta hauteskundeetako interesik ez zutenak. Haustura horrek zatiketa eragin zuen langile-antolakuntzaren barruan; hala ere, mendebaldeko herrialde gehienetan, sozialista demokratikoak hauteskunde-arrakasta handiak izaten hasi ziren, eta berehala bihurtu zen alderdi nagusietako bat, baita boterea lortu ere, ia beti liberalak gaindituz eta hirugarren indar baten izatera edo are gutxiagora zokoratuak<ref group="Oh">[[Antzinako Erregimena|Erregimen Zaharra]] erabat gaindituta, eta klase ertaina eta langile-klasea sozialistekin hobeto ordezkatuta, oro har, liberalen garrantzia bigarren mailara igaro zen. Hala ere, ezin uka daiteke alderdi kontserbadoreak [[Liberalismo ekonomiko|liberalismo ekonomikoaren]] aldekoak izatera pasatu zirela praktikan, eta are, ironiaz ere, ideia sozialisten kontrajarriak izan zirela, noizbait aurkakoak izan zituzten [[liberalismo klasiko]] eta [[Indibidualismo|indibidualaren]] printzipio ideologikoen alde eginez.</ref>, [[Alemania|Alemanian]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]], [[Frantzia|Frantzian]] eta [[Suedia|Suedian]] gertatu moduan<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Sejersted|izenburua=The age of social democracy : Norway and Sweden in the twentieth century|argitaletxea=Princeton, N.J. : Princeton University Press|data=2011|url=http://archive.org/details/ageofsocialdemoc0000seje|isbn=978-0-691-14774-1|sartze-data=2024-03-16}}</ref><ref>Gombert, Tobias (2009). ''[http://library.fes.de/pdf-files/iez/07077.pdf Foundations of social democracy]'' (PDF). Berlín: Friedrich-Ebert-Stiftung. p. 8. <small>[[:es:Especial:FuentesDeLibros/9783868722154|ISBN 9783868722154]]</small>. <small>[https://www.worldcat.org/oclc/641342893 OCLC 641342893]</small>. Consultado el 24 de junio de 2014</ref>.

[[Komunismo|Komunistek]], [[Antikomunismo|jazarpen bortitzaz]] gain, ez zuten sozialdemokratek mendebaldeko herrialde gehienetan zuten hauteskunde-arrakasta bera izango, zenbait herritarrek aukera sozialista moderatuagoak nahiago baitzituzten. Hala ere, [[Alderdi komunista|Alderdi Komunista]] izateak funtsezko funtzioa izan zuen [[Marxismo|teoria marxistaren]] eta ezkerreko mugimenduen barruan. Sarritan [[Mexikoko Iraultza]] lehen iraultza<ref group="Oh">Iraultza sozialen aurrekari batzuk izan baziren ere, hala nola [[Parisko Komuna]] eta [[Bavariako Sobietar Errepublika|Bavariako Sovieta]], oso iragankorrak izan ziren, eta ez ziren izan Mexiko eta Errusiakoa bezalako iraultza arrakastatsuak.</ref> ''sozialtzat'' hartzen den arren<ref>«[http://www.sanmiguelguide.com/revolucion-mexicana.htm Día de la Revolución Mexicana (20 de Noviembre)]». Consultado el 6 de abril de 2010</ref> (hau da, langile- edo nekazari-geruzetatik eratorria, eta ez iraultza burgesetik), [[Errusiako Iraultza]] da lehena benetan nazioarteko egoera aldatzen duena eta lehen gobernu iraultzaile sozialista ezartzen.

Hasieran ideologia askotako talde sozialistek osatu arren, laster [[Leninismo|marxista-leninistak]] inposatu, eta [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]] sortu zen, [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista|Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistarekin]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Palmowski|izenburua=Diccionario de historia universal del siglo XX|argitaletxea=Editorial Complutense|hizkuntza=es|data=1998-09|url=https://books.google.es/books?id=8SD-LOFniKsC&pg=PA150|isbn=978-84-89784-57-4|sartze-data=2024-03-16}}</ref> alderdi bakar gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 06-02-1990 página 32 - Archivo ABC|data=2019-08-23|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19900206-32.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-03-16}}</ref>. [[Alderdi-bakartasun|Alderdi bakarreko sistema]], izan ere, erregimen absolutisten alde normala litzateke. Halaber, garrantzi handia izango zuen Europan sortutako mugimendu faxisten artean, hala nola [[faxismo]] [[Italia|italiarra]], [[nazionalsozialismo]] [[Alemania|alemaniarra]] eta [[Portugalgo Bigarren Errepublika|salazarismo]] [[Portugal|portugesa]].


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
<references />
==Oharrak==
{{erreferentzia zerrenda|group=Oh}}
=== Bibliografía ===
* {{Es}} Duverger, Maurice. 1957. ''Los Partidos políticos''. Fondo de Cultura Económica, México D.F.
* {{Es}} Luís Aznar - Miguel De Luca (Coordinadores) “Política, Cuestiones y Problemas”. Capítulo 6: “Partidos políticos y sistemas de partidos” de Luciana Cingolani. Buenos Aires, Editorial emecé, 2006.
* {{Es}} Robert E. Dowse - John A. Hughes “Sociología Política”. Capítulo 11: “Organizaciones políticas, I: Partidos”. Madrid, Alianza Editorial, 1975.
* {{Es}} Román Castro (Coordinador) “Temas clave de Ciencia Política”. Capítulo 4: “Partidos políticos y sistemas de partidos” de Miguel González Tornés. Barcelona, Ediciones Gestión 2000 S.A., 1995.
* {{Es}} Julio Pinto “Introducción a la Ciencia Política”. Capítulo 7: “Los partidos políticos” de Andrés Malamud. Editorial EUDEBA, 1995.
* {{Es}} Mario Justo López “Introducción a los Estudios Políticos”. Capítulo 14: “Las fuerzas políticas”. Editorial Depalma.
* {{Es}} [[Robert Michels|Michels, Robert]]. "Los partidos políticos" Volumen 1. Amorrortu, 2010 ISBN 978-950-518-197-1
* {{Es}} [[Robert Michels|Michels, Robert]]. "Los partidos políticos" Volumen 2. Amorrortu, 2010 ISBN 978-950-518-198-8
* {{Es}} Koessl, Manfredo (2005) “Problemas de contabilización de los partidos políticos”. Revista Estudios Políticos N° 27. Universidad de Antioquia, Colombia. [http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/colombia/iep/27/8 manfeedo.pdf]


== Ikus, gainera ==
== Ikus, gainera ==

19:58, 16 martxoa 2024ko berrikusketa

 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Joxan Garaialde lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Politika
Botereak
Gobernu motak
Erregimen eta sistemak
Botere motak
Estatu motak
Kontzeptuak
Prozesuak
Banaketa administratiboa
Kargu eta postuak
Kargu eta postuak
Ideologiak
Jokabideak

Alderdi politikoa ideologiaz eta helburuz kideko diren pertsonek osatzen duten erakundea da. Alderdi politikoa erakunde politiko egonkor eta iraunkorra da, eta, bere helburuak lortzeko, aginte politikoaz baliatzen da, alderdi anitzeko demokrazietan, hauteskundeetan lortutako ordezkarien bidez.

Sistema partitokratikoetan, alderdi politikoek herritarren esku-hartze politikoa bideratzeko helburua dute. Alderdi bakoitzak bere ideologia du, eta ekonomia, gizartea, hezkuntza eta hainbat arlori buruzko bere iritzia eta interesak ditu.

Gaur ezagutzen diren moduan, alderdi politikoak XIX. mendean sortu ziren, herritarren esku-hartzea eta ordezkaritzako demokrazia garatzearekin batera.

Alderdi politikoek honako modu honetan jarduten dute agintea eskuratzeko:

  • Herritarrek hauteskundeetan agintean esku hartzeko ordezkariak bozkatzen dituzte.
  • Hauteskundeen aurretik, kanpaina bat egiten da. Bertan, alderdi bakoitzak bere egitasmo politikoa azaltzen dio herritarrei, agintea lortzen badute zer ekintza egingo dituzten agertzeko.
  • Ondoren, herritarrek, alderdi politiko horien artean, egokien irizten diotenari boza ematen diote.
  • Bozen kopuruen arabera sortzen dira ordezkarien ganberak, eta, bakarrik edo beste hautagaitza batzuekin bat eginez, gehiengoa lortu duen alderdiak agintea eskuratzen du. Alderdiak, beraz, teorikoki aginte politikoaren eta biztanleen bitartekoak dira.[1]

Alderdi politiko kontzeptua hainbat modutan definitu izan da, une historikoaren eta errealitate soziokultural espezifikoaren. Stefano Bertolinik honela definitzen du: «Norbanako-talde bat, hautagaiei kargu publiko adierazgarriak eskaintzera iristeko asmoz hauteskunde-lehian parte hartzen duena», eta Ramón Cotarelok, berriz, honela definitzen du:

« Denboran iraun dezakeen borondatezko elkarte oro, gizartearen gobernu-programa batez hornitua, interes jakin batzuk bideratzen dituena eta botere politikoa erabili edo horretan parte hartu nahi duena, hauteskunde-prozesuetan behin eta berriz aurkeztuz. »

Historia

The polling, William Hogarth-en koadroa. Tory eta whigen arteko bozketa, Britainia Handiko parlamentua, 1754an.

Mende asko dira boterearen alde borrokatu diren hainbat fakzio politiko. Nolabaiteko protopartidismoa erakusten duten adibide historiko batzuk lirateke: Erromako Senatuko Optimate eta Populares, Erdi Aroko guelfoak eta gibelinoak edo Frantzia iraultzailearen jakobinoak eta girondinoak, Britainia Handiko Whig eta Toryak. Hala ere, orain ulertzen dugun moduan, alderdi politiko modernoa XIX. mendean sortu zen Britainia Handiko Parlamentuan Alderdi Kontserbadore eta Liberalekin, hurrenez hurren, aipatutako talde politiko ingeles horien egiturazko antolamenduarekin[2].

Hala, nazio gehienetan, hasiera batean, bi talde nagusi sortzen hasi ziren; botere-taldeen pribilegioak (bereziki monarkien eta aristokrazien pribilegioak) gorde nahi zituzten kontserbadoreak, eta burgesia indartsuaren ordezkari liberalak, espazio politiko berriak eta eragina bilatzen eta ez zuena, neurri handi batean bere eragin politiko hutsa parekatu nahi baitzuten eragin ekonomiko berriarekin, hein handi batean plebeioak zirelako[3].​ Borroka horiek, batez ere Europan gertatu ziren, non, indar liberal burgesen aurka, indar kontserbadoreek nobleziaren, kleroaren eta, bereziki, monarkiaren agintea babesten baitzuten (Antzinako Erregimena izenez ezagutzen dena)[4][5][6].​​​ Kasu batzuetan, horrek, Europan, nahasmendua ekarri zuen, iraultza burges edo iraultza atlantiko ugariekin, hala nola Iraultza Ingelesa, Frantziako Iraultza, Italiaren eta Alemaniaren bateratzeak eta Estatu Batuetako eta Latinoamerikako independentzia-gerrekin[7].​ Baina beste herrialde batzuetan, erreforma politikoak bitarteko baketsuagoen bidez lortu ziren, eta, hala, herrialde horietako askok odola isurtzea saihestu zuten, eta orain arte beren monarkiak gordetzea lortu dute, irudi apaingarri gisa bada ere.

Independentziaren ondoren, borroka hori Amerikara esportatu zuten, non liberalen eta kontserbadoreen arteko liskarrek ñabardura bat hartu baitzuten. Babestu beharreko monarkiarik edo nobleziarik gabe, hala ere, bazegoen gizarte-aldaketetatik babestu nahi zuen aristokrazia kreole bat, eta, Latinoamerikan, Eliza katolikoak, kontserbadoreekin bat eginik, pribilegioei eutsi nahi izan zien. Horri aurre egin zioten ideia abangoardistak zituzten liberalek, zeinek estatuaren sekularizazioa sustatu eta pribilegio klerikalen aurka egin baitzuten. Costa Rican izan ezik (liberalak nagusi eta alderdi benetan kontserbadorerik antolatu gabe[8]), Latinoamerikako gainerako herrialdeetan gerra handiak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, XIX. mendearen zati handienean eta XX. mendearen hasieran[9][10][11].

Hala ere, nahiz eta liberalek, askotan, langile-klaseen eskubideak sustatu zituzten, bai zeharka (gizartea demokratizatzeko beharrezkoak ziren erreforma politikoek eskubide politikoak proletarioetara zabaltzea eskatzen zutelako) edo zuzenean (jarrera sozioliberalago batera iristeagatik), praktikan, langile-klaseek, hasiera batean, ez zuten berezko ordezkari politikorik. Europako lehen alderdi sozialisten sorrerak (Industria Iraultzaren baldintza txarren ondorioz) aldatu egin zuen egoera hori. Langile-talde antolatu horiek Internazionala edo Lehen Internazionala izeneko Langileen Nazioarteko lehen Elkartea osatu zuten, elkartearen izaera internazionalista erakutsiz. Alderdi sozialistak hainbat herrialdetan sortu ziren, askotan beren testuinguruaren berezko ezaugarriekin.

Unitatea laster apurtuko zen, batez ere hiru talde handitan: marxistak, gizartearen aldaketa iraultzaile bortitz baten alde zeudenak langileriaren diktadura ezartzeko eta hauteskundeetan parte hartzea estrategikotzat hartzen zutenak[12]; erreformistak edo sozialdemokratak, erreformak bide baketsu eta demokratikoen bidez egin zitezkeela uste zutenak parlamentu-sistema eta demokrazia liberala mantenduz[13], eta anarkistak, estatuaren eta era guztietako autoritarismoaren desegitea bultzatzen zutenak epe ertainean eta hauteskundeetako interesik ez zutenak. Haustura horrek zatiketa eragin zuen langile-antolakuntzaren barruan; hala ere, mendebaldeko herrialde gehienetan, sozialista demokratikoak hauteskunde-arrakasta handiak izaten hasi ziren, eta berehala bihurtu zen alderdi nagusietako bat, baita boterea lortu ere, ia beti liberalak gaindituz eta hirugarren indar baten izatera edo are gutxiagora zokoratuak[Oh 1], Alemanian, Erresuma Batuan, Frantzian eta Suedian gertatu moduan[14][15].

Komunistek, jazarpen bortitzaz gain, ez zuten sozialdemokratek mendebaldeko herrialde gehienetan zuten hauteskunde-arrakasta bera izango, zenbait herritarrek aukera sozialista moderatuagoak nahiago baitzituzten. Hala ere, Alderdi Komunista izateak funtsezko funtzioa izan zuen teoria marxistaren eta ezkerreko mugimenduen barruan. Sarritan Mexikoko Iraultza lehen iraultza[Oh 2] sozialtzat hartzen den arren[16] (hau da, langile- edo nekazari-geruzetatik eratorria, eta ez iraultza burgesetik), Errusiako Iraultza da lehena benetan nazioarteko egoera aldatzen duena eta lehen gobernu iraultzaile sozialista ezartzen.

Hasieran ideologia askotako talde sozialistek osatu arren, laster marxista-leninistak inposatu, eta Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna sortu zen, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistarekin[17] alderdi bakar gisa[18]. Alderdi bakarreko sistema, izan ere, erregimen absolutisten alde normala litzateke. Halaber, garrantzi handia izango zuen Europan sortutako mugimendu faxisten artean, hala nola faxismo italiarra, nazionalsozialismo alemaniarra eta salazarismo portugesa.

Erreferentziak

  1. ↑ Alderdi politikoak – Infogunea. (Noiz kontsultatua: 2021-03-12).
  2. ↑ «El liberalismo ante el siglo XXI.»
  3. ↑ [https://web.archive.org/web/20120220200631/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/1056.htm «ARTEHISTORIA - Protagonistas de la Historia - Ficha Revoluci�n burguesa»] web.archive.org 2012-02-20 (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).
  4. ↑ Michel Mollat y Philippe Wolff, Ongles bleus, jacques et ciompi - les révolutions populaires en Europe aux XIVe et XVe siècles, Calmann-Lévy, 1970
  5. ↑ Révolte de la Harellefr:Révolte des Tuchinsfr:Révolte des Maillotins
  6. ↑ HILTON, Rodney (ed.) (1976, 1977 en español) La transición del feudalismo al capitalismo, Barcelona, Crítica, ISBN 84-7423-017-9; ANDERSON, Perry, El estado absoluto, Madrid: Alianza ISBN
  7. ↑ Jean Régnè, Les prodromes de la Révolution dans l'Ardèche et le Gard - la Révolte des Masques Armés dans le Bas-Vivarais pendant les années 1782-1783, fuente citada en Révolte des Masques Armés. Emmanuel Le Roy Ladurie, Les paysans de Languedoc, fuente citada en fr:Révolte de Roure
  8. ↑ «Costa Rica. El golpe de Tomás Guardia (1870) y la etapa liberal (1871- 1940).» web.archive.org 2010-06-12 (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).
  9. ↑ Reyes Heroles, J. , El liberalismo mexicano, pp. 134 Archivado el 23 de marzo de 2015 en Wayback Machine
  10. ↑ Constancio Franco V. (1877). Apuntamientos para la historia: La guerra civil de 1876 y 1877. Santa Fe de Bogotá: Imprenta de La Época (de Ignacio Borda).
  11. ↑ honduras.com, ed. (2008). «Francisco Morazán». Archivado desde el original el 8 de julio de 2008. Consultado el 1 de abril de 2010
  12. ↑ Diccionario soviético de filosofía. Montevideo, Uruguay: Ediciones Pueblos Unidos. 1965. p. 121.
  13. ↑ «Internacional Socialista - Políticas Progresistas Para un Mundo Más Justo» web.archive.org 2013-09-24 (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).
  14. ↑ Sejersted, Francis. (2011). The age of social democracy : Norway and Sweden in the twentieth century. Princeton, N.J. : Princeton University Press ISBN 978-0-691-14774-1. (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).
  15. ↑ Gombert, Tobias (2009). Foundations of social democracy (PDF). Berlín: Friedrich-Ebert-Stiftung. p. 8. ISBN 9783868722154. OCLC 641342893. Consultado el 24 de junio de 2014
  16. ↑ «Día de la Revolución Mexicana (20 de Noviembre)». Consultado el 6 de abril de 2010
  17. ↑ (Gaztelaniaz) Palmowski, Jan. (1998-09). Diccionario de historia universal del siglo XX. Editorial Complutense ISBN 978-84-89784-57-4. (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).
  18. ↑ «ABC MADRID 06-02-1990 página 32 - Archivo ABC» abc 2019-08-23 (Noiz kontsultatua: 2024-03-16).

Oharrak

  1. ↑ Erregimen Zaharra erabat gaindituta, eta klase ertaina eta langile-klasea sozialistekin hobeto ordezkatuta, oro har, liberalen garrantzia bigarren mailara igaro zen. Hala ere, ezin uka daiteke alderdi kontserbadoreak liberalismo ekonomikoaren aldekoak izatera pasatu zirela praktikan, eta are, ironiaz ere, ideia sozialisten kontrajarriak izan zirela, noizbait aurkakoak izan zituzten liberalismo klasiko eta indibidualaren printzipio ideologikoen alde eginez.
  2. ↑ Iraultza sozialen aurrekari batzuk izan baziren ere, hala nola Parisko Komuna eta Bavariako Sovieta, oso iragankorrak izan ziren, eta ez ziren izan Mexiko eta Errusiakoa bezalako iraultza arrakastatsuak.

Bibliografía

  • (Gaztelaniaz) Duverger, Maurice. 1957. Los Partidos políticos. Fondo de Cultura Económica, México D.F.
  • (Gaztelaniaz) Luís Aznar - Miguel De Luca (Coordinadores) “Política, Cuestiones y Problemas”. Capítulo 6: “Partidos políticos y sistemas de partidos” de Luciana Cingolani. Buenos Aires, Editorial emecé, 2006.
  • (Gaztelaniaz) Robert E. Dowse - John A. Hughes “Sociología Política”. Capítulo 11: “Organizaciones políticas, I: Partidos”. Madrid, Alianza Editorial, 1975.
  • (Gaztelaniaz) Román Castro (Coordinador) “Temas clave de Ciencia Política”. Capítulo 4: “Partidos políticos y sistemas de partidos” de Miguel González Tornés. Barcelona, Ediciones Gestión 2000 S.A., 1995.
  • (Gaztelaniaz) Julio Pinto “Introducción a la Ciencia Política”. Capítulo 7: “Los partidos políticos” de Andrés Malamud. Editorial EUDEBA, 1995.
  • (Gaztelaniaz) Mario Justo López “Introducción a los Estudios Políticos”. Capítulo 14: “Las fuerzas políticas”. Editorial Depalma.
  • (Gaztelaniaz) Michels, Robert. "Los partidos políticos" Volumen 1. Amorrortu, 2010 ISBN 978-950-518-197-1
  • (Gaztelaniaz) Michels, Robert. "Los partidos políticos" Volumen 2. Amorrortu, 2010 ISBN 978-950-518-198-8
  • (Gaztelaniaz) Koessl, Manfredo (2005) “Problemas de contabilización de los partidos políticos”. Revista Estudios Políticos N° 27. Universidad de Antioquia, Colombia. [1]

Ikus, gainera

Kanpo-estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alderdi_politiko&oldid=9630880"(e)tik eskuratuta