Viena

Viena; Wien
	federal capital (en)
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Austria
Alkatea	Michael Ludwig
Izen ofiziala	Wien; Groß-Wien
Jatorrizko izena	Wien
Posta kodea	1000–1239, 1400, 1402, 1251–1255, 1300–1301, 1421, 1423, 1500, 1502–1503, 1600–1601, 1810 eta 1901
Geografia
Koordenatuak	48°12′30″N 16°22′21″E / 48.2083°N 16.3725°E
Azalera	414,78 km²
Altuera	151 m, 198 m eta 542 m
Mugakideak	Austria Beherea, Gänserndorf District (en) , Bruck an der Leitha District (en) , Mödling District (en) , Sankt Pölten District (en) , Tulln District (en) eta Korneuburg District (en)
Demografia
Biztanleria	1.973.403 (2022ko urriaren 1a); 62.212 (2020)
Dentsitatea	4.758 bizt/km²
Herritarra	vienar
Informazio gehigarria
Sorrera	K.a. I. mendea
Telefono aurrizkia	01
Ordu eremua	UTC 01:00, UTC 02:00 eta Europa Erdialdeko Ordua
Hiri senidetuak	Berna, Bratislava, Budapest, Mosku, Zagreb, Kiev, Brno, Belgrad, Tel Aviv, Istanbul, Varsovia, Sofia, Ljubljana, Vaduz, Tunis, Pula, Odesa eta Brasilia
Matrikula	W
	wien.gv.at eta wien.at

Viena^[1]^[2] (alemanez: Wien, /viːn/ ahoskatua) Europa Erdialdeko hiria da, Danubio ibaiaren ertzean dagoena, Alpeetako lehen haranetan. Austriako hiriburua da eta herrialdea osatzen duten estatu batekoa ere bai (Bundesland Wien); halaber, Austriako gune kultural eta politikorik handiena da.

Egun, ia 2.000.000 biztanle ditu ^[3] (ikus 2022ko datuak). Gune metropolitarrak 2,3 miloi pertsonetako biztanleria du, eta hizkuntza ofiziala alemaniera da.

Hiriak historia luzea du, Europa osoko hiribururik zaharrenetakoa baita. Horren ondorioz, ondare artistiko eta kulturala izugarria da. XIX. mendean zehar, munduko musika-hiribururik nagusietakoa izan zen, baita XX. mendean, filosofia, pentsaera eta eztabaida politikoaren gune nabarmena ere.

Etimologia

Viena izenak zelta jatorria du, eta «hiri zuria» esan nahi bide zuen, zenbait ikerlariren iritziz. Antzinako erromatarrek Vindobona deitu zioten, zelta hitz hartan oinarrituta. Europa osoan zabalduta dauden Viena, Viana eta Veana izenek jatorri bera ei dute: beann hitza, alegia. Beann izenak «mendia» edo «gailurra» esan nahi du. Zelta jatorriko hizkuntzetan gorde da hitz hori. Adibidez, Eskoziako gaeleran, beann «gailurra» da; eta Irlandako protogaelikoan, benn hitza erabiltzen zuten.

Beste ikerlari batzuen ustez, Viena izena windu zelta hitzetik dator, haren esanahia «distiratsua» izanik.

Historia

K.a. 500 inguruan erasita, jatorri zeltiarra zuen. K.a. 15ean, erromatarrek muga-hiri (Vindobona) bihurtu zuten, Erromatar Inperioa iparraldeko germaniar tribuen aurka gorde zezan.

Erdi Aroan, Babenberg leinuaren hiria izan zen, eta, 1440an, Habsburg dinastiaren egoitza. Hortik aurrera, Viena handitzen joan zen, Germaniako Erromatar Inperio Santuko hiriburua bilakatu arte. XVI. eta XVII. mendeetako otomandarren inbasioak Vienan bertan geldiarazi zituzten, Vienako setioa 1529koa eta Vienako gudua 1683koa baitira.

Austriako Inperioko hiriburu 1804an bihurtu zen Viena. Hortaz, paper garrantzitsua jokatzen jarraitu zuen Europako zein munduko politikan. Horrela, 1815ean, Vienako Kongresua burutu zen bertan, Napoleondar gerren osteko mundua antolatzeko. Austro-Hugariar Akordioaren ondoren (1867), Vienak Austro-Hungariar Inperioko hiriburua izaten segitu zuen. XIX. mendearen bigarren erdi horretan, hiria garatu eta hedatu zen aurreko ingurumarien gainean, Ringstraße izeneko proiektu handia eta ospetsua burutuz.

Lehen Mundu Gerraren ondoren, 1918an, Viena Austriako Lehenengo Errepublikako hiriburua bihurtu zen. Hurrengo urteetan, sozialismoaren gotorlekua izateko ospea hartu zuen Vienak, Viena Gorria goitizenaren azpian. 1934an, Engelbert Dollfuss kantzilerrak armada Vienara eraman zuen milizia sozialistak sortutako matxinada bertan behera utz zezan. 1938an, Austrian heroi moduko sarreraren ondoren, Adolf Hitlerrek hitzaldi entzutetsua eman zuen bertan, Austriarekiko bat-egitea (Anschluß) defendatzeko. Bigarren Mundu Gerra amaitu arte, hiriburu estatusa galdu zuen Vienak Berlinen mesederako.

Gerra horretan, sobietarrek okupatu zuten Viena 1945ean, bi asteko setio baten ostean. Hasiera batean lau eremutan banandu zuten Aliatuek. Atzerritarren okupazioak iraun zuen hurrengo 10 urtetan, Gerra Hotzaren bi blokeren artean nazioarteko espioitzaren gune estrategikoa bilakatu zen Viena.

1970eko hamarkadan, Bruno Kreisky kantzilerrak Vienako Nazioarteko Zentroa inauguratu zuen. Hor, nazioarteko elkarteen egoitzak eraikitzekoak ziren. Horrela, Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia, Petrolioa Esportatzen duten Herrialdeen Elkartea edo Europako Segurtasunerako eta Elkarlanerako Erakundea bertan finkatu eta Vienari lehengo nazioarteko ospea itzuli zioten.

Klima

Datu klimatikoak (Viena)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	16.7	19.1	25.5	27.8	30.7	35.9	36.0	37.0	31.1	26.4	20.8	16.1	37.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	2.9	5.1	10.3	15.2	20.5	23.4	25.6	25.4	20.3	14.2	7.5	4.0	14.5
Batez besteko tenperatura (ºC)	0.1	1.6	5.7	10.0	15.2	18.2	20.2	19.8	15.3	9.9	4.6	1.5	10.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-2.0	-0.9	2.4	5.8	10.5	13.5	15.4	15.3	11.7	7.0	2.4	-0.5	6.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-19.6	-17.2	-15.3	-2.7	1.0	4.8	8.4	7.0	3.1	-4.5	-9.6	-18.1	-19.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	37.2	39.4	46.1	51.7	61.8	70.2	68.2	57.8	53.5	40.0	50.0	44.4	620.3
Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm)	7.3	7.6	8.3	7.5	8.5	9.1	9.0	8.0	7.0	6.0	8.3	8.2	94.8
Elur egunak (≥ 1.0 cm)	13.9	10.0	4.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	2.7	8.3	39.3
Eguzki orduak	60.9	90.1	131.5	173.8	228.0	222.8	241.8	239.2	167.6	131.2	65.5	52.0	1804.4
Iturria: http://www.zamg.ac.at/fix/klima/oe71-00/klima2000/klimadaten_oesterreich_1971_frame1.htm Meteorologia eta Geodinamika Instituto Nazionala.

Ondasun nabariak

Vienako Doneztebe katedrala.
Eliza Botiboa (Votivkirche), estilo neogotikoan eraikitako eliza.
Karlskirche eliza.
Vienako udaletxea.
Schönbrunn jauregia.
Hofburg jauregia.
Vienako Estatu Opera (Wiener Staatsoper)
Volksoper antzokia.
Musikverein kontzertu-aretoa.
Burgtheater antzokia.
Theater an der Wien antzokia.
Hundertwasserhaus.
Millennium Tower etxeorratza

Eliza Botiboa (Votivkirche)
Vienako Estatu Opera (Wiener Staatsoper)
Burgtheater antzokia
Karlskirche eliza
Vienako Metroko geltokia (Otto Wagner)
Schönbrunn jauregia
Vienako udaletxea
Hundertwasserhaus

Musika

Orkestrak: Wiener Philharmoniker eta Wiener Symphoniker.

Vienar ospetsuak

Franz Schubert (1797-1828), musikagilea.
Ida Pfeiffer (1797-1858), esploratzailea eta idazlea.
Johann Strauss (1825-1899), musika klasikoko konposatzailea.
Stefan Zweig (1881-1942), idazlea.
Fritz Lang (1890-1976), zinema zuzendaria.
Josef von Sternberg (1894-1969), zinema zuzendaria.
Fred Zinnemann (1907-1997), zinema zuzendaria.
Romy Schneider (1938-1982), aktorea.
Christoph Waltz (1956-), aktorea.
Robert Barany (1876-1936), medikua.

Hiri senidetuak

Vienako Udalak nazioarteko hiriekin ez senidetzeko politika du. Horren ordez, batzuekin lankidetza hitzarmenak sinatuta dauzka, esparru zehatz batzuetan:

Brasilia (Brasil) Bratislava (Eslovakia) Brno (Txekia) Budapest (Hungaria) Chengdu (Txina) Kiev (Ukraina)	Krakovia (Polonia) Ljubljana (Eslovenia) Mosku (Errusia) Paris (Frantzia) Teheran (Iran) Trieste (Italia)

Erreferentziak

Ikus, gainera

Vienako Sezesioa

Kanpo estekak

Hiriko webgune ofiziala (Alemanez)
Vienako mapa

Datuak: Q1741
Multimedia: Vienna / Q1741

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] Euskaltzaindia. (2008-05-30). 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak. .

[3] Statistik-Austria

[1]

[2]

[3]